George Gordon Byron, Giaur,
przeł. Adam Mickiewicz, oprac. Stefan Treugutt,
Warszawa 1982.
WSTĘP. Giaur Byrona i Mickiewicza.
koniec 1834 r. Paryż Poezye lorda Byrona tłumaczone Giaur przez Adama Mickiewicza, Korsarz przez Edwarda Odyńca.
Z obawy przed cenzurą - wydawca usunął z części egzemplarza okładki, kartę tytułową, ostatnią kartę = to, co by wskazywało na druk w Paryżu. Wpisano mylny adres: Wrocław 1829. Sam car Mi-kołaj I wydał zgodę na wpuszczenie w granice imperium, jeśli nie ma nic zdrożnego. Zdrożność się znalazła: dedykacja Mickiewicza.
„Giaur został spolszczony całkowicie wskutek zachęty Niemcewicza, któremu podobały się niektóre ustępy dawniej przełożone”. Niemcewicz tłumaczył na angielski utwory Mickiewicza.
Prace nad Giaurem: wiosną 1832 w Dreźnie i wiosną 1833 w Paryżu. Na przełomie stycznia i lute-go 1822 Mickiewicz już czytał Giaura i miał zamiar go przetłumaczyć ( list).
Giaur - najobszerniejszy utwór obcy przyswojony naszej literaturze przez Mickiewicza.
…………
Byrona otaczała już za życia legenda, aura skandalu, niezwykłości i tajemnicy. Stał się jedną z naj-bardziej popularnych postaci epoki. Jego realne życie uczuciowe - bogate i skomplikowane. Geor-ge Noel Gordon Lord Byron - uir. w Londynie 1788 (nie jako syn lorda). Młodość - w Szkocji. Ubós-two, długi, praca zarobkowa, tytuł lorda, salony bogatej elity; niechęć i pogarda dla otoczenia, mi-zantropia, poczucie własnej odrębności i wyższości. Wiersze - student. Latem 1809 popłynął do Grecji. Połączenie oryginalności i kabotyzmu z rzeczywistą krytyką obyczajów, atak na zmurszałą moralność pozorów poprzez zuchwałe szokowanie poglądów środowiska.
Wędrówki Childe Harolda - dwie pierwsze pieśni, 1812 - ogromny sukces; Giaur - pierwsze wyda-nie 5 czerwca 1813; Narzeczona z Abydos (1813); Korsarz 1816, Lara, 1814 (powieści wschodnie).
1816 dobrowolne wygnanie.
byronizm = dumne odwrócenie się od zwyczajnego, banalnego, filisterskiego życia, podjęcie piel-grzymki, wędrówki po świecie obcym w poszukiwaniu ludzi o bratniej duszy, w poszukiwaniu jakie-goś innego życia, w poszukiwaniu - nadaremnym - prawdy o sobie. Taka wędrówka do nieokreślo-nego bliżej miejsca na ziemi to samotność.
Manfred (1817) - poemat dramatyczny; Kain (1821) - misteryjna tragedia; Niebo i ziemia (1822) - misterium; Wizja sądu (1822) - poemat satyryczny; Wiek brązu (1823) - poemat; od 1818 prace nad Don Juanem (nieukończony) = największe dzieło życia.
powieść poetycka - pierwszy spopularyzował Walter Scott; krótka forma epicka przesycona subiek-tywizmem. Zdarzenia przedstawione w sposób niechronologiczny, dramatyczne zwroty sytuacji roz-bijają jedność nastroju, tajemniczość, umyślne zagmatwanie akcji. Byron wprowadził tematykę orientalną. Powieść poetycka = zwykle utwór egzotyczny, bohater - w kostiumie obcych, odległych ludów / dawno minionych czasów. ważna cecha moralna: „Ludzie Byrona mają sumienie”.
Byron zmarł 19 kwietnia 1824 niespodziewanie - febra powaliła go w Missolungi.
Giaur Byrona - bohater nie umiera z rozpaczy po śmierci kochanki, nie wpada w rozpaczliwą obo-jętność, ale żyje dalej miłością do niej. Giaur rozrastał się - początkowo 460 wierszy, ostatecznie - 1334 wiersze. Tłumaczenie Mickiewicza - swobodne. Całość polska - krótsza o ok. 30 linii od ory-ginalnego. W sumie: przekład wierny.
Oryginalność - wiersz jambiczny ( energiczny, gwałtowny), polska wersja - 11 zgłoskowiec syla-biczny o stałej średniówce.
TEKST
GIAUR. UŁAMKI POWIEŚCI TURECKIEJ z lorda Byrona.
dedykacja: „Julianowi Niemcewiczowi w dowód głębokiego szacunku poświęca tłumacz”.
Przemowa tłumacza:
Byrona oskarżano o bezbożność i antysocjalizm; zarzucano mu, że bohaterami = ludzie występni; = apoteoza zbrodni. Fryderyk Szlegel nazwał go emisariuszem szatana. Byron = dziecko przeszłego wie-ku. Młody autor, prześladowcy od krytyków, ścigał ich wzajem, a z krytyków sądząc o czytelnikach, za-czął lekceważyć całą publiczność.
Ludzie Byrona nie są to pospolici zbrodniarze, zimni egoiści czy szaleni fanatycy - oni mają „sumnie-nie”. Byron „poruszył wszystkie zasadnicze pytania moralne i filozoficzne, pasował się ze wszystkimi trudnościami dogmatów i tradycyj, klął i dąsał się jak tytan Prometeusz, którego cień tak często lubił wy-woływać.
Odgłos powszechny nazwał Byrona Napoleonem poetów, również Napoleona uznano za jedynego poetę Francji.
Przemowa autora:
Wyjaśnia - czyja historia. Dawniej często zdarzały się takie rzeczy, teraz - rzadko.
„Umilkły wiatry, ciche lśnią się fale / Przy grobowcowej Temistokla skale”. Wspomnienie o róży, suł-tance słowików [często o niej piszą poeci wschodni]. Opis okolicy: „Tam, w lasach tyle cienia dla ko-chanków”, „Dziś morski zbójca w te groty się ciśnie”. Piękna ta kraina. „Dziwna! tu ziemia oddycha po-kojem, / A serce ludzkie - chucią i rozbojem”. „Tak śliczny kraj ten, ojczyzna rozkoszy, / Tak brzydki ty-ran, co go dziś pustoszy”.
„Dziś do tej twarzy [martwej] Grecyja podobna (…) / Jej widok ziębi, jej wdzięk do łez wzrusza”. „Oj-czyzno mężów nieśmiertelnej chwały!”. „Arko potęgi!”. „Mieszkańcy ziem tych! macież wy powieści / Dawnym podobne?”. „Nie - Grecy! - nie mam litości nad wami”. „Przecież z Grecyji wziąłem te powie-ści z czasów niedawnych i żałośnej treści”.
* * *
Przypłynął statek do Porto-Leone [Pireusu], wiosłują rybacy, którzy myślą, iż ów statek należy do pi-ratów lub Majnotów. tam - noc cicha i pogodna. „Groźne na jutro niebo się zachmurza, / Ale groźniej-sza w sercu Giaura burza”. „Jego wzrok, jego twarz na kształt pieczęci / Waśnione czułem w głąb mojej pamięci. / I długo w uchu huk kopyt słyszałem / Czarnego konia lecącego czwałem”.
„Lecz ty, Giaurze, kto jesteś? co znaczy / Twój ubiór obcy - i twój wzrok rozpaczy?”. Giaur za miecz porwał; poleciał, jakby go śmierć gnała. „W czarnej godzinie przybył, jak zesłana / Od niebios kara za grzechy Hassana”. Dom Hassana - wymarł. „Tu nie usłyszysz już głosu człowieka, / Nikt się nie śmieje, nie klnie, nie wyrzeka: / Ostatni ludzki głos echem odbity, / Był to krzyk na śmierć ciągnionej kobiety” (w oryginale: dzikie zawodzenia pogrzebowe kobiety, tłumacz pomylił matkę Hassana z Leilą). „Pałac, go-ścina wiernego narodu, / Stał się jaskinią zniszczenia i głodu”. „Od czasu gdy miecz Giaura ciął w tur-ban Hassana”.
Narrator słyszy konie, emir wynajął jego łódź. Na środku jeziora rzucili w wodę… „Ponury Hassan z haremu ucieka, (…) On w lasach trudy myśliwców podziela (…) Mówią, że z Giaurem [Leila] zeszła się tajemnie, / Wsiadła z nim na koń za pazia przebrana / I w noc Bajramu zbiegła z państw sułtana”. Niektórzy widzieli Giaura na koniu, ale był sam. „Oko jej czarne (…) te oczy gazeli / Wielkie i słodkie, ciemne i błyszczące! (…) nieśmiertelność wygląda z jej źrenic. / Na jej obliczu cudowny rumieniec”. „Jej włosy jako hijacynty płyną”. Nóżka bielsza niż śnieg w górach = łabędź, śnieżne ramię, piersi perłowe, dumne spojrzenie, piękna Gruzyjanka.
Ponury, uzbrojony Hassan jedzie ponoć po nową żonę z oddziałem wasalów. Oddział zaatakowany. nikt nie porzuca Hassana. Dowódca rozbójników: w stroju albańskim, ale miecz prosty = chrześcijański. Hassan poznał Giaura. Giaur zabił Hassana: „jam spełnił swoje, zemścił się nad tobą. / A teraz, dalej - w świat - jadę sam z sobą”.
Matka oczekuje syna. Widzi pędzącego Tatara, myśli, że ma dar ślubny. „Mnie oszczędziły ręce po-ganina, / Bym ci pokazał krew twojego syna”. „duch Hassana już rajskie dziewice / Wiodą w rozkoszy wiecznej okolice”. „Lecz ty, niewierny! (…) Wprzód zostaniesz na ziemi upiorem / I trup twój, z grobu wyłażąc wieczorem, / Pójdzie nawiedzać krainę rodzinną (…) Wyssiesz krew swojej siostry, córki, żo-ny”.
* * *
„leciał między góry / Na dzielnym koniu (…) Widać było z twarzy i wejrzenia, / Że go opętał duch złe-go sumnienia”. „Sześć lat minęło, jak przybył w te strony. / Wszedł do klasztoru”. „Dał wielki skarbiec, który może złupił, / I tym gościnność w klasztorze zakupił. / Lecz gdybym ja był na miejscu przeora, / Albo bym wygnał tego kalajora, / Albo w pokutnej zamurował celi”. „dni całe siedzi zamknięty w ukry-ciu”, myśli o pięknej pannie, nie uczestniczy w życiu klasztoru. „Gmin widzi tylko w tym posępnym oku / Świadectwo zbrodni i pieczęć wyroku; / Pilniejszy badacz odgadnie z wejrzenia / Wielkość umysłu, zac-ność urodzenia”. „Ślubu nie zrobił, więc nie strzyże głowy / I nosi włosy jak człowiek światowy”. Nie mo-dli się z mnichami. „Serce w cierpieniach gdy samotność widzi / Chcąc mieć pociechę wszystkich znie-nawidzi”.
„lepiej jest płynąć, choć się niebo chmurzy, / Niż morskiej nigdy już nie doznać burzy (…) Lepiej raz przepaść w zaburzone fale, / Niźli żyć gnijąc po trochu na skale”.
Spowiedź Giaura. „Moje dni krótkie na płaczu padole / Obfite w rozkosz, lecz płodniejsze w bole”. Nigdy się nie nudził. Umysł - nigdy nie upadł na męstwie. „Sam dobrowolnie w grób się nie położę, / Jak dawni głupcy lub dzisiejsi tchorze”. Kochał, wręcz ubóstwiał. Był przyczyną śmierci, lecz nie on za-bił. Opowiada o śmierci Leili i Hassana, o swej miłości. Żałuje nie swego, lecz Leili życia. „Zaiste, miłość jest świętym pożarem, / Iskrą zatloną w ogniach nieśmiertelnych, / Aniołów dobrem, Wszechmocnego darem, / Balsamem rajskim dla serc skazitelnych”. „I tegom dożył! Żem stał się straszydłem (…) Leilo! byłaś myśli moich treścią, / Moją rozkoszą i moją boleścią, /Tyś była cnotą, ty zbrodniami memi, / Na-dzieją w niebie i wszystkim na ziemi! (…) ciebie dotąd kocham, jak kochałem. / Ty jesteś lubym serca mego szałem”. Prosi, by dał jego przyjacielowi z młodości pierścień. Spełniło się jego proroctwo, które-go niegdyś Giaur nie chciał słuchać. „nie mów pacierzy, w skutek ich nie wierzę, / Silniejsza rozpacz (…) Zbawienia nie wart jestem - i nie żądam, / Nie raju, ale spoczynku wyglądam”. I oto zobaczył swa lubą. Spojrzała, nic nie rzekła. „Byłaś tak blisko i z rąk mi uciekłaś!”.
„Takie me imię; takie są me dzieje. / Samemu tobie powierzam wyznania, / Wdzięcznie przyjmuję łzę politowania, / Suche me oko już łez nie wyleje! // Gdy skonam, pogrzeb ubogi mnie sprawisz, / Krzyż tylko prosty na grobie postawisz, / Bez żadnych liter - nie chcę, by wędrowiec / Napisy czytać szedł na mój grobowiec”.
„Umarł - nie doszedł nikt po jego zgonie, / Jak się nazywał, w jakiej świata stronie / Jego ojczyzna; ostatnie wyznania / Mnich tylko słyszał we chwilach skonania. // Tyle zostało o Giaurze podania / I o Leili, którą on postradał, / I o Hassanie, któremu śmierć zadał”.
1