Luchino Visconti
1906-1976

"Często uważa się mnie za dekadenta. Traktuję to jako zaszczytne porównanie na przykład do Tomasza Manna. Jestem pod wrażeniem tej dekadencji. Mann jest dekadentem kultury niemieckiej, a ja włoskiej. To, co mnie zawsze interesowało, to analiza chorego społeczeństwa..."

Nazywany "Czerwonym Księciem", nie bez cienia ironii, odznaczał się wśród reżyserów dużym smakiem estetycznym i powagą. Miłośnik koni wyścigowych i tytoniu. Dekadent. Włoska kinematografia zawdzięcza jemu m. in. swój rozkwit po II wojnie światowej. Pomimo głośnego nazwiska, wielkich wpływów i zasług na zawsze pozostał enigmatyczną osobowością kina światowego.

 Kochał mężczyzn. Otwarcie przyznał się do swojego homoseksualizmu już w latach 40-tych, co świadczyło wówczas o nie lada odwadze. W jego filmach pojawia się bezpośrednio kilka postaci gejów, ale generalnie w jego obrazach tylko unosi się atmosfera homoerotyki. Visconti faworyzował atrakcyjnych aktorów (ten typ uosabiał m. in. Alain Delon). Ostatnią namiętnością reżysera był austriacki aktor Helmut Berger, który zagrał u Viscontiego w "Zmierzchu bogów", "Ludwiku" i "Portrecie rodzinnym we wnętrzu".

 Wiele podróżował, głównie po to, by odkrywać kulturę i sztukę odwiedzanych miejsc. Chętnie nawiązywał nowe kontakty, m. in. poznał Camusa i Sartre'a w czasie, gdy fascynował go egzystencjalizm.

 Jako reżyser odznaczał się surowością. Był niełatwym współpracownikiem. Jedna z aktorek nazwała go "średniowiecznym rządcą z batem". Visconti wymagał najwyższego szacunku ze strony aktorów. Prasę brukową kilkakrotnie obiegały sensacyjne wieści z planu filmowego "Lamparta", gdzie dochodziło do kolejnych kłótni pomiędzy reżyserem a amerykańskim aktorem wielkiego formatu, Burtem Lancasterem. Pomimo to aktor wyznał bez ironii, iż Visconti był najlepszym reżyserem dla jakiego pracował.

 Wypalał do 120 papierosów dziennie, co doprowadziło go ostatecznie do wylewu w trakcie realizacji "Ludwika". Nigdy potem nie doszedł już do wcześniejszej formy. Na pogrzeb Viscontiego przybył m.in. prezydent Giovanni Leone oraz Burt Lancaster.

 Hrabia Don Luchino Visconti przyszedł na świat 2 listopada 1906 roku w Mediolanie. Pochodził ze znanej, wpływowej arystokratycznej rodziny Modrone. Spędził dostatnie dzieciństwo a przez dom państwa Modrone przewijało się wiele znakomitości, takich jak dyrygent Toscanini, kompozytor Puccini czy nowelista Gabriele D'Annunzio. Młody Luchino szybko zainteresował się sztuką spod znaku opery i teatru. Wkrótce jednak oddał się swej największej pasji - hodowli koni wyścigowych.

 W połowie lat 30-tych wyruszył do Paryża, gdzie zaprzyjaźnił się m. in. z Coco Chanel. Dzięki słynnej dyktatorce mody poznał znanego wówczas francuskiego reżysera Jeana Renoira. Visconti pracował jako projektant kostiumów i asystent reżysera podczas realizacji filmu "Wycieczka na wieś" ("Une partie de campagne", 1936).

 Pomimo swoich arystokratycznych korzeni oraz na przekór doświadczeniom włoskiego faszyzmu Visconti uległ ideologii marksizmu. Pozostał jej wierny przez całe życie. "On był takim komunistą, który kochał tylko luksus", drwił z Viscontiego Salvadore Dali.

 Na początku lat 40-tych Visconti odwiedził Hollywood. Zaangażował się tam w pracę dla popularnego dziennika "Cinema".

 Po powrocie do Włoch nakręcił swój debiutancki film pt. "Opętanie", 1942. Była to nieautoryzowana adaptacja opowiadania "Listonosz zawsze dzwoni dwa razy" Jamesa M. Caina. Film wywołał od razu burzę wśród faszystowskich cenzorów. Konkretny i ostry obraz codzienności, jaki zaprezentował w swoim filmie Visconti, oburzył ówczesne autorytety rodzimej kinematografii. Ostatecznie film, chociaż nieco pocięty przez cenzurę, odniósł duży sukces w całych Włoszech.

 W 1944 roku Visconti wziął udział w akcji zbrojnej ze strony Komunistycznego Ruchu Oporu przeciwko niemieckiemu okupantowi. Na krótko wylądował za kratkami, uwięziony przez gestapo. Doświadczenia z tym związane przekazał w dokumencie na zlecenie Włoskiej Partii Komunistycznej pt. "Dni chwały". Scena rozstrzeliwania brygady dowódców więzienia była swoistym odwetem reżysera.

 W 1947 roku Visconti nakręcił kolejny obraz pt. "Ziemia drży". Film ten wszedł na stałe do kanonu dzieł neorealizmu włoskiego obok "Rzymu , miasta otwartego", "Paisy" Rosseliniego oraz "Złodziei rowerów" de Siki. Obraz Viscontiego opowiadał o trudnym położeniu klasy robotniczej oraz o wyzysku. Oprócz nieprofesjonalnych aktorów pojawiły się w filmie także naturalistyczne pejzaże. Cenzura, w szczególności prawicowe skrzydło rządu, po raz kolejny interweniowała.

 Lata 60-te przyniosły zasadniczą zmianę w nastroju filmów Visconiego. Kino reżysera stało się bardziej osobiste. Największe sukcesy przyniosły mu dwa filmy, którymi zapisał się w historii kina. Były to "Lampart"z 1963 roku, będący wykwintną adaptacją noweli Giuseppe Lampedusy oraz "Śmierć w Wenecji" z 1971.

 Visconti reżyserował nie tylko filmy. Z powodzeniem przenosił także na scenę teatralną sztuki Jeana Cocteau czy Tenesse Williamsa. Viscontiego rozsławiły także inscenizacje oper, m.in. współpracował z Marią Callas (osobiście udzielał jej lekcji aktorstwa).

 Pomimo gwałtownie pogarszającego się stanu zdrowia do końca reżyserował swój ostatni film pt. "Niewinne" 1976. Zmarł 17 marca 1976 roku w Rzymie.

 1957 - "Białe noce" - Srebrny Lew na MFF w Wenecji

 1960 - "Rocco i jego bracia" - Nagroda FIPRESCI na MFF w Wenecji

 1960 - "Rocco i jego bracia" - Nagroda Specjalna na MFF w Wenecji

 1961 - "Rocco i jego bracia" - Bodil Award dla najlepszego filmu europejskiego

 1961 - "Rocco i jego bracia" - Srebrna Wstążka (nagroda włoskiej krytyki) dla najlepszego reżysera

 1963 - "Lampart" - Złota Palma na MFF w Cannes

 1965 - "Błędne gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy" - Nagroda Specjalna Jury w Wenecji

 1970 - "Zmierzch bogów" - Srebrna Wstążka (nagroda włoskiej krytyki) dla najlepszego reżysera

 1971 - "Śmierć w Wenecji" - Nagroda Specjalna Jury w Cannes, także nagroda za całokształt twórczości

 1973 - "Ludwig" - Nagroda Davida di Donatello dla najlepszego reżysera

 1974 - "Portret rodzinny we wnętrzu" - Błękitna Wstążka (nagroda francuskiej krytyki)
               dla najlepszego filmu zagranicznego

 Był mistrzem zarówno twardego realizmu, jak i subtelnego melodramatu. Zaczynał od neorealizmu, w imię którego ostro zarysowywał kontury rzeczywistości (np. "Opętanie", "Ziemia drży"). Począwszy od lat 60-tych realizował filmy pełne wizualnego rozmachu, inspirowane także jego doświadczeniami w reżyserii teatralnej i operowej ("Lampart", "Zmierzch bogów", "Śmierć w Wenecji").

 W I okresie swojej twórczości interesowały go tematy współczesne, głównie sytuacja powojennych Włoch i rozpaczliwa sytuacja robotników (grozę faszyzmu przedstawial jeszcze w zawoalowanej formie). W swoich neorealistycznych filmach z pasją oddawał prawdę o rzeczywistości, sięgając po paradokumentalne formy oraz wspinając się na wyżyny opisu ( w filmie "Ziemia drży" aktorzy-amatorzy posługiwali się sycylijskim dialektem, który był niezrozumiały dla większości Włochów. To przesądziło o niskim zainteresowaniu filmem i pogrzebało dalsze plany Viscontiego na zrealizowanie trylogii. Po obrazie ukazującym życie codzienne rybaków miały powstać jeszcze dwa filmy o chłopach i górnikach). Wraz z realizacją "Lamparta" rozpoczął się II okres w twórczości reżysera. Obok warstwy historycznej pojawiły się wątki alegoryczne i metaforyczne. Wątki tematyczne oscylują w filmie wokół zjednoczenia Włoch i schyłku arystokrackich famili. Visconti był wielkim dekadentem. Temat rozkładu starego porządku i upadku arystokracji fascynował go. Kultura schyłku, śmierć i przemijanie, to dominujące wątki w tym okresie jego twórczości. Wyczuwalna staje się tu nuta nostalgii, swoiste przywiazanie do tego, co było, ale co musi ostatecznie odejść.

 Wyszukane pod względem plastycznym zdjęcia, malarskie kadry i wspaniała, imponująca scenografia, to stałe wyznaczniki wizualnej strony jego filmów. Visconti nie znosił fałszu, sztuczności i kiczu atelier filmowego, dlatego historyczna scenografia była w jego filmach odtwarzana szczegół po szczególe. Wynajmowano wyspecjalizowanych rzemieślników do budowy dekoracji. Reżysera stać było na wydatki tego typu.

 Sztuka była jednym z najważniejszych tematów jego twórczości. Visconti eksponował jej patos, mroczny urok, "zatrute piękno". Sztuka także skazana jest na śmierć. Jej zmierzch nadchodzi wraz z końcem epoki. ("Lampart", "Śmierć w Wenecji","Portret rodzinny we wnętrzu"). W "Ludwiku" Visconti roztaczał utopijną wizję państwa, które kocha artystów. Władcą tego niemieckiego państwa uczynił szaleńca-Ludwika, interesującego, powabnego, rozerotyzowanego. Przepych zabytków połączył tu z martwotą tego piękna, z przeczuciem agonii.

 Kicz był u Viscontiego wyrazem umierania estetyki i kultury, fałszu. Visconti był programowym estetą. Studiował malarstwo i fotografię. Inspirował go ekspresjonizm, impresjonizm i postimpresjonizm. Estetykę dekadencji uważał za doskonałą.

 Estetyzm i turpizm przewijają się w kinie Viscontiego od lat sześćdziesiątych. Jego filmy zostały nazwane "operami śmierci". Także dlatego,że reżyser wprowadzał do kina dużo sztuczności w przedstawieniu. Sztandarowym przykładem "opery śmierci" Viscontiego stał się film "Śmierć w Wenecji", na podstawie noweli Manna. Długa, patetyczna scena śmierci głównego bohatera, starzejącego się kompozytora Gustava von Aschenbacha rozgrywa się w otoczeniu luksusowych hoteli nadmorskich. Reżyser nasycił tę scenę stłumionymi, jesiennymi barwami. Kompozytor umiera na plaży, a jego ostatnie spojrzenie skierowane jest ku pięknemu chłopcu zanurzającemu się w morskiej wodzie. Visconti świetnie przeniósł do filmu atmosferę noweli Manna, gdzie tęsknota za pięknem i miłością łączy się z oczekiwaniem śmierci. W skład tzw. trylogii niemieckiej Viscontiego oprócz "Śmierci w Wenecji" wchodzą także "Zmierzch bogów" oraz "Ludwig". Trylogię tę nazwano niemiecką ze względu na miejsce akcji (Niemcy), bohaterów (Niemcy) żródło inspiracji (opowiadania niemieckich autorów).

 Visconti estetyzował śmierć, podobnie jak starość. Starzejący się bohaterowie uosabiają dojrzały model człowieka. Są to zazwyczaj intelektualiści, którzy próbują się zmierzyć z tym co nowe i nieznane. Mają świadomość, że ginie i gnije ich ciało, że pozostają w fazie przedagonalnej. Mimo to próbują nawiązać dialog z przyszłością. Taki typ bohatera zaproponował Visconti m. in. w "Portrecie rodzinnym we wnętrzu". Głównymi bohaterami w filmach Viscontiego są przeważnie mężczyźni. W istocie kreacyjne kino Viscontiego przedstawia męski punkt widzenia. Kobiety pozostają jedynie dodatkiem i nie pogłębia się ich rysów psychologicznych. Istnieje bariera w porozumieniu pomiędzy mężczyzną a kobietą (np. "Błędne gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy"). Visconti opisywał degenerację i zwyrodnienie świata salonów, arystokartycznych rodów. Pod tym względem najbardziej radykalnym filmem okazał się "Zmierzch bogów", gdzie pokazywał jak arystokracja wywindowała nazizm i Hitlera.

 W filmach Viscontiego można odnaleźć szereg nawiązań do klasyków literackich XIX wieku. Z filmów reżysera przebija fascynacja Proustem, Mannem i Dostojewskim. Oni również opisywali kres arystokracji, analizowali przyczyny jej degeneracji, a także żywili sentyment do swiata jaki stworzyła (kultura, sztuka).

 W kinematografii filmy Viscontiego stanowią przykład kina artystycznego. Ich bogactwo i uroda współgra z realistycznym przedstawieniem oraz pogłębionym historycznym i psychologicznym rysunkiem rzeczywistości. Visconti był fanatykiem detalu, długo dopracowywał szczegóły swoich filmów. Dbał o spójność swojej wizji. Oczekiwał od widzów zachwytu, najczęściej właśnie to od nich otrzymywał. Nigdy nie robił filmów dla siebie, ale z myślą o widzach. Nie tworzył jednak kina kasowego, obliczonego na box office.

 1943 - "Opętanie" / "Ossessione"

 1945 - "Dni chwały" / "Giorni di gloria"

 1948 - "Ziemia drży" / "Terra trema: La episodio del mare"

 1951 - "Najpiękniejsza" / "Belissima"

 1951 - "Appunti su un fatto di cronaca" (dokumentalny)

 1953 - "Jesteśmy kobietami" / "Siamo donne" (epizod pt."Anna Magnani")

 1954 - "Zmysły" / "Senso"

 1957 - "Białe noce" / "Le notti bianchi"

 1960 - "Rocco i jego bracia" / "Rocco e i suoi fratelli"

 1962 - "Boccacio'70" (epizod pt. "Il lavoro")

 1963 - "Lampart" / "Il gattopardo"

 1965 - "Błędne gwiazdy Wielkiej Niedźwiedzicy" / "Vaghe stelle dell'Orsa..."

 1967 - "Czarownice" / "Le streghe" (epizod "Czarownica spalona żywcem" / "La strega bruciata viva")

 1967 - "Obcy" / "Lo straniero"

 1969 - "Zmierzch bogów" / "La caduta degli dei"

 1970 - "Alla ricerca di Tadzio"

 1971 - "Śmierć w Wenecji" / "Morte a Venezia"

 1972 - "Ludwig"

 1974 - "Portret rodzinny we wnętrzu" / "Gruppo di famiglia in un interno"

 1976 - "Niewinne" / "L'innocente"

 Geoffrey Nowell-Smith: "Luchino Visconti".

 Tadeusz Miczka: "Dziesięć tysięcy kilometrów od Hollywood.
    Historia kina włoskiego od 1896 roku do połowy lat 50-tych XX wieku".

---