1. LITERATURA OŚWIECENIA

Oświecenie jako epoka historycznoliteracka. Periodyzacja. Przegląd stanowisk badawczych.

Literatura polskiego oświecenia

Wyraźnie widoczną cechą literatury polskiego oświecenia była jej zależność od politycznego modelu Rzeczypospolitej i pojawiających się w tym czasie problemów politycznych. Charakteryzowała ją znaczna zbieżność z ideami i celami politycznymi i społecznymi, które formułował obóz reformatorski. W konsekwencji eksponowane miejsce zajmowały w niej wątki dydaktyczne i moralizatorskie, dotyczące często rozwiązania aktualnej sytuacji. Zmienne dla literatury polskiego oświecenia jest występowanie w niej trzech nurtów (stylów): klasycyzmu, sentymentalizmu i rokoka, które wzajemnie się uzupełniały, a nie sytuowały w opozycji. Charakterystyczne dla tego okresu jest również uformowanie się najważniejszych instytucji służących rozpowszechnianiu i funkcjonowaniu literatury w społeczeństwie- wydawnictw, czasopiśmiennictwa, teatru, mecenatu, krytyki literackiej. Wyraźnie widoczne było stopniowe zastępowanie wprowadzanych w obieg kultury polskiej obcych inspiracji i wzorów literackich (tłumaczenia) rozwiązaniami oryginalnymi, wyrastającymi z połączenia zagranicznych wpływów i rodzimej tradycji.

Periodyzacja

Oświecenie w Europie datuje się mniej więcej od 1680 roku, kiedy to przebrzmiały już echa baroku, do końca XVIII wieku. W Polsce można wyróżnisz trzy fazy epoki

- 1740-1765 - Wczesne oświecenie, datę graniczną wyznaczało utworzenie przez Stanisława Konarskiego Collegium Nobillitum,

-1764 - 1795 - Czasy stanisławowskie - rozkwit myśli oświeceniowej za czasu panowania Stanisława Augusta, koronowanego w 1764 roku.

10. LITERATURA OŚWIECENIA

Klasycyzm. „Czworakie rozumienie klasyczności” według tezy Władysława Tatarkiewicza: a) klasycyzm jako realizacja literatury doskonałej, wzorcowej; b) jako model literatury antycznej; c) jako model literatury naśladującej antyk, renesans, klasycyzm francuski XVII wieku; d) jako konstrukcja stylistyczno-kompozycyjna o walorach przejrzystości, jasności, „geometryczności”. Klasycyzm jako doktryna literacka (Boileau- Dmochowski). Racjonalizm jako podstawa refleksji filozoficznej. Hierarchizacja gatunków literackich. Poemat heroikomiczny, satyra, bajka, komedia obyczajowa- reprezentatywne gatunki literackie polskiego klasycyzmu. Ich wyróżniki. Teza moralno- dydaktyczna, łączenie „pięknego z pożytecznym”.

Klasycyzm

Termin ten, mający wiele znaczeń, jest również nazwą pewnej postawy artystycznej oraz prądu literackiego w polskim oświeceniu. Pierwsze znaczenie, ponadhistoryczne, wskazuje na pewien sposób widzenia świata i tworzenia jego opisu- zgodnie z zasadami harmonii, ładu, jasności, przy czym najczęściej ich podłoże stanowi racjonalność i nawiązanie do tradycji antycznej. Tak rozumiany klasycyzm może pojawiać się w różnych epokach (np. klasycyzm renesansowy) i sztukach (w malarstwie, muzyce, literaturze).

Wyróżnia się dwie fazy funkcjonowania klasycyzmu oświeceniowego w literaturze polskiej i tym samym dwa jego różniące się nieco modele: klasycyzm stanisławowski, przypadający w zasadzie na czasy panowania Stanisława Augusta i od jego imienia nazwany, oraz klasycyzm postanisławowski, występujący w tzw. późnym oświeceniu i żywy jeszcze w okresie przełomu romantycznego.

Klasycyzm był jednym z prądów literackich polskiego oświecenia, sytuującym się wyraźnie w opozycji do tradycji saskiej (sarmackiej). Miał trzy główne źródła programu i praktyki literackiej. Pierwsze z nich tworzył francuski klasycyzm XVII wieczny czasów Ludwika XIV, którego cechy szczególnie określiła twórczość Pierre'a Corneille'a. Jeana Racine'a, Moliera, Jeana de La Fontaine'a oraz Nicolasa Boileau (tego ostatniego również jako autora programowej „Sztuki poetyckiej”, której naśladowaniem była „Sztuka rymotwórcza” Franciszka Ksawerego Dmochowskiego). Drugie źródło stanowiła twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII wieku, nie zawsze zaliczających się do najwybitniejszych, ale konsekwentnie rozwijających i modyfikujących założenia doktryny klasycyzmu. Trzecim obszarem, do którego odwoływał się polski klasycyzm XVIII- wieczny, były nurty klasycystyczne w dawniejszej literaturze polskiej, głównie twórczość Jana Kochanowskiego i pisarzy politycznych doby renesansu, ale także autorów XVII- wiecznych z Maciejem Kazimierzem Sarbiewskim, Samuelem Twardowskim i Wacławem Potockim na czele. Rozmaitość źródeł wpłynęła na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej, która na pierwszy plan wysuwała zadania dydaktyczne i moralizatorskie i im podporządkowywała zamierzenia artystyczne.

Klasycyzm zakładał racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk, nastawienie na przekonanie czytelnika (mechanizmy perswazji), posługiwanie się elementami retorycznymi, dążenie do przedstawienia i uzasadnienia praw ogólnych, widziano często w perspektywie abstrakcyjnej. Niechętnie odsłaniał sprawy osobiste i indywidualne uczucia, których przedstawienie było poddane racjonalnej kontroli; emocje miały dotyczyć spraw ważnych dla całej zbiorowości i wówczas mogła je przekazywać jednostka. Literatura miała być jednym z narzędzi poznania rzeczywistości na drodze rozumowej oraz powinna była tę rzeczywistość naśladować. Klasycystyczni autorzy przestrzegali zasady stosowności dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku i poziomu stylistycznego dzieła. Dążyli do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym wtrętów obcych i elementów mowy potocznej.

Uważali też, że dzieło literackie zasługuje na uznanie wówczas, kiedy odpowiada pewnym normom, zgadzano się tu co do ogólnych zasad, konkretne sformułowania były często przedmiotem dyskusji („ Sztuka rymotwórcza”).

Uznawali również, że gatunki literackie tworzą pewien kanon i mają określoną hierarchię, w której najwyżej sytuowano epos i tragedię. W klasycyzmie stanisławowskim gatunki te nie doczekały się jednak odpowiedniej realizacji („Wojna chocimska”), tragedia rozwinęła się po utracie niepodległości („Barbara Radziwiłłówna”). Uprawiano wówczas najchętniej odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę, sielankę. Autorzy tego nurtu sięgali również po gatunki spoza kanonu (powieść, opera, drama), przestrzegając w nim ogólnych zasad twórczości klasycystycznej i wykorzystując je do podobnych celów jak te, którym służyły gatunki kanoniczne (tzn. głównie do dydaktyki z elementami rozrywki, np. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”).

Klasycyzm postanisławowski za główne zadanie uznał dążenie do doskonalenia literatury, by przechowywała ona narodowe dziedzictwo w znakomitych artystycznie utworach do chwili odzyskania niepodległości. Mocniejszy akcent niż na krytykę wad społeczeństwa położony został na ukazywanie wielkości tradycji narodowych. Rozwijano gatunki wysokie (tragedia), komentowano ważne wydarzenia w życiu narodu- liczne ody okolicznościowe w podniosłej tonacji. Tłumaczono wiele klasycznych utworów, rozwijała się refleksja teoretyczna. Z jednej strony głoszono rygorystycznie zasady klasycyzmu, z drugiej zaś łagodzono ich ostrość w obliczu zjawisk sentymentalnych, a zwłaszcza w czasach przełomu romantycznego.

Klasycyzm był narzędziem reformy polskiej literatury, podniósł rangę twórczości pisarskiej, postawił jej wysokie wymagania i zmusił do przestrzegania norm i zasad. Pozwalał na podjęciu prób literackiego porozumienia z Europą, na dążenie ku nowoczesności. Klasycystyczne założenia tworzyły podstawę unowocześnienia polskiego języka poetyckiego. Klasycyzm pozwolił literaturze polskiego oświecenia na zajęcie stanowiska w kwestiach podstawowych dla państwa i narodu, na bycie literaturą uczestniczącą w życiu społeczeństwa, nie lekceważącą jednak zabawowego, przyjemnościowego wymiaru twórczości.

Poemat heroikomiczny stanowi parodię poematu bohaterskiego (eposu), polegającą na zerwaniu zasady odpowiedniości między tematem (i bohaterami), gatunkiem i stylem, co prowadzi do efektów komicznych. W strukturze tego poematu pojawiają się jednak czytelne nawiązania do elementów konstrukcyjnych epiki bohaterskiej, takich jak bohaterowie mający status królów lub wodzów, bitwy, narady przed walką, pojedynki bohaterów, pogrzeby rycerzy, wędrówki herosów, pomoc ze strony świata nadprzyrodzonego. Cały świat przedstawiony poematu heroikomicznego jest „obniżony” w stosunku do wyidealizowanego świata eposu- w efekcie zamiast patosu i podziwu pojawia się śmieszność.

Poemat heroikomiczny cieszył się uznaniem oświeconych ze względu na spełnianą przez ten gatunek funkcję dydaktyczną, wiążącą się przede wszystkim z możliwością satyrycznego przedstawienia negatywnie ocenianych postaw czy zachowań, które tym samym ulegały kompromitacji jako antywzorze. Było to tym łatwiejsze do osiągnięcia, że gatunek ten jednocześnie opowiadał (odwołując się do wyraźnie ukształtowanych i rozpoznawanych struktur narracyjnych) i bawił (posługując się wyrazistymi postaciami). Częstym tematem w poematach heroikomicznych była krytyka kleru, eksponująca negatywnie oceniane elementy jego działalności (przede wszystkim dotyczące sfery obyczajowej), operująca zgodnie z konwencjami gatunku ośmieszeniem i przerysowaniem. Również inne wątki podejmowane w tych utworach dotyczyły głównie zjawisk obyczajowych, przedstawianych przez narratora z łagodnym dystansem wobec bohaterów i lekką wobec nich ironią. Właśnie elementy ironii, precyzja obserwacji, obecność żywiołów parodii i zabawy i wreszcie śmiech łączący narratora i czytelnika, sprawiają, że najlepsze oświeceniowe poematy heroikomiczne- Krasickiego i Węgierskiego- są czymś więcej niż utworami mającymi tylko doraźny dydaktyczny cel.

Satyra- jeden z najważniejszych gatunków literackich polskiego oświecenia, znakomicie dostosowany d realizacji dydaktycznych założeń epoki. Satyrę rozumiano jako gatunek, a nie tak jak dzisiaj- jako sposób patrzenia na świat, mogący pojawiać się w utworach należących do różnych gatunków i rodzajów literackich. Satyra nie miała właściwie ścisłych wyróżników formalnych- była średnich rozmiarów utworem wierszowanym, pisanym 11- lub 13-zgłoskowcem. Jej swoistość związana była z dydaktycznym i moralizatorskim nastawieniem, z wyłącznie krytycznym osądem rzeczywistości i ze specyficzną wizją świata, powodującą podobieństwo wypowiadanych przez satyryków kolejnych epok negatywnych sądów o ludziach i zjawiskach.

Satyra powtarza przeświadczenie o moralnym upadku obserwowanego przez poetę świata, upadku, który wywołany został odejściem od znakomitych wzorów kultywowanych przez poprzednie pokolenia, a wiąże się z uleganiem tego pokolenia złym obcym wpływom. Zło- według wpisanej w satyrę interpretacji dziejów- bierze się z nadmiernego luksusu, z rezygnacji przez społeczeństwo lub jego część z umiarkowania i w konsekwencji z przestrzegania norm obyczajowych i moralnych. Zadaniem satyry jest pokazanie przejawów tego zła i ich napiętnowanie- satyrycy wskazują przy tym często, że ich utwory biorą się z oburzenia i wiążą się z zagrożeniem dla nich ze strony zaatakowanych osób. Satyra bowiem była gatunkiem atakującym „po imieniu” ludzi charakteryzujących się złymi obyczajami.

Odmiennie wyglądała ta kwestia w polskim oświeceniowym modelu satyry. W szlacheckiej Rzeczypospolitej atak na kogoś występnego byłby jednocześnie atakiem na szlachcica, naruszeniem jego czci, ściganym przez prawo i zagrożonym więzieniem. Dążenie do unikania ataku personalnego i piętnowania konkretnych wydarzeń wiązało się również z założeniami estetyki klasycyzmu, zakładającego uogólnianie zachowań i dopiero w tej postaci poddawanie ich krytyce, która wówczas miała być bardziej skuteczna. Zasady tej nie przestrzegano jednak w okresach napięcia politycznego (konfederacja barska, Sejm Czteroletni), autorzy satyr i paszkwili przeciw konkretnym osobom starali się jednak pozostać nierozpoznani.

W oświeceniu stanisławowskim satyry pisało wielu poetów, autorami najlepszych utworów byli Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pojawiające się w ich utworach motywy krytyki postaw i zachowań składają się na niezwykle pesymistyczny obraz społeczeństwa, w którym system wartości załamał się i nic nie wskazuje na to, by sytuacja miała się poprawić. Satyry piętnują zbytek, nierozsądek młodzieży, powszechne marnotrawstwo, pijaństwo, obłudę, samochwalstwo, lenistwo, nieuctwo, niechęć do książek, hipokryzję, fałsz obyczajów dworskich- listę można by ciągnąć długo. Satyry Krasickiego i Naruszewicza ukazują zło konkretne w jego społecznym działaniu, ośmieszają je i piętnują z pełną świadomością zagrożenia wiążącego się z rozkładem mechanizmów życia społecznego obserwowanym przez nich w Rzeczypospolitej.

Satyry polskiego oświecenia realizowały nie tylko tradycyjny model satyry jako długiego monopolu zbliżającego się do wypowiedzi narracyjnej, zawierającego przytoczenia krótkich fragmentów dialogów. Poeci dążyli do urozmaicenia wypowiedzi wzbogacając moralizatorski monolog lub wręcz rozbijając go na szereg scenek. Wykorzystywali też możliwości stwarzane przez mowę pozornie zależną i ironię. Najciekawsze możliwości wprowadzało jednak wprowadzenie w satyrze drugiej osoby mówiącej i posługiwanie się rozmaitymi wariantami dialogu. Pozwalało to na odejście od narzucanego czytelnikowi wyrazistego nacechowania moralizatorskiego, pochodzącego bezpośrednio od autora, w stronę obyczajowych obrazów, interpretowanych przez czytelnika na podstawie rozmieszczonych w tekście przesłanek- technika ta pozwala ciągnąć ciekawsze rezultaty artystyczne i większą skuteczność dydaktyczną.

Bajka przeżywała w oświeceniu okres szczególnej popularności, tendencja ta widoczna była w literaturze Europy Zachodniej, podobnie działo się w Polsce. Bajki pisywali właściwie wszyscy wybitniejsi poeci polskiego oświecenia. Gatunek ten stał się również przedmiotem rozbudowanej refleksji teoretycznej, w której ważne miejsce zajmowała dyskusja o jego pochodzeniu.

W wypowiedziach teoretycznych zwracano uwagę na specyficzne cechy gatunkowe bajki oraz na jej funkcje w społeczeństwie. Uważano, że bajka stanowi gatunek szczególnie predysponowany do odgrywania roli wychowawczej, jaką wówczas przypisywano literaturze. Podkreślano, że bajka służy do wypowiadania prawdy- chodziło tu jednak nie o prawdę „naukową”, ale o prawdę moralną. Miała ona odnosić się do relacji między ludźmi i przynosić uogólnienie ich dotyczące. Prawda moralna powinna w bajce być przedstawiona w postaci przypowieści o zdarzeniu, które miało być jednoznaczne w swej wymowie. Przykłady przekazywane przez bajki miały charakter alegoryczny. Rozróżniano przy tym apolog, czyli opowieść o zwierzętach obdarzonych cechami ludzkimi lub o ożywionych roślinach czy przedmiotach martwych.

Uważano też, że bajka przedstawia pewną akcję i zastanawiano się, czy zaliczyć ten gatunek do dramatu, czy też do epiki. Najwyżej ceniono takie utwory, w których prawda moralna (morał) nie musi być przedstawiana bezpośrednio, lecz wynika z interpretacji fabuły. Nie chodziło przy tym o oryginalność tej fabuły, lecz o sposób przekazywania prawdy moralnej.

Dyskusje teoretyczne uchwyciły wiele istotnych cech bajki polskiego oświecenia, jednak w praktyce pisarskiej występowały zjawiska wykraczające poza ramy definicji i norm. Pojawiały się bajki nie dążące do umoralniającego uogólnienia, lecz przedstawiające (często aluzyjnie) konkretne wydarzenia polityczne. W związku z dużym zróżnicowaniem powstałych w oświeceniu bajek podstawowym ich podziałem pozostaje tradycyjny podział na bajkę epigramatyczną i narracyjną.

Bajki epigramatyczne są utworami zwięzłymi (zalecano cztery wersy), charakteryzującymi się znacznym zintelektualizowaniem, rezygnacją z elementów epickich. Konstrukcja takiej bajki oparta jest na paralelizmach i kontrastach, które służą precyzyjnemu , retorycznemu wypunktowaniu przesłania moralnego.

Bajki narracyjne cechuje rozbudowana akcja, prezentują perypetie bohaterów prowadzące do rozwiązania, z którego ma wynikać określona nauka. Bajki narracyjne angażują jego wyobraźnię, odwołują się też często do uczuć, są łatwe w odbiorze.

Komedia obyczajowa jest formą pojemną i wielowariantową. Wysuwała na plan pierwszy barwne studium środowiskowe, zwykle ograniczone do kręgu rodziny (i jej bliskich przyjaciół), najmniejszej cząstki społeczeństwa. Jej bohaterami byli typowi przedstawiciele określonych grup społecznych, wyposażeni w zestaw znamiennych cech i zwyczajów. W praktyce komediopisarskiej żywioł obyczajowy traktowano rozmaicie, nie zawsze pomieszczając go na pierwszym planie i w różny sposób ograniczając gatunkowymi konwencjami jego moc komediotwórczą.
W oświeceniu stosowano to samo nazewnictwo do utworów różnie ukształtowanych. W trakcie rozwoju i przemian mającego antyczny rodowód gatunku nazwa „komedia” zatraciła organiczny związek z komizmem i zaczęła obejmować szerszy krąg zjawisk literackich. Równolegle z procesem formowania się klasycystycznych założeń dramatu, upowszechniało się w potocznym użyciu stosowanie terminu „komedia” w znaczeniu określenia dla wszelkich sztuk teatralnych, także rozwijającej się wówczas tragedii.
Twórczość komediową uprawiali niemal wszyscy najwybitniejsi pisarze tego okresu oraz bardzo wielu autorów drugorzędnych. Najwybitniejszym spośród komediopisarzy polskiego oświecenia był Franciszek Zabłocki, który doprowadził sztukę adaptacji klasycystycznych wzorów do mistrzostwa, a dzięki oryginalnemu talentowi potrafił w niektórych przypadkach ze sztuk trzeciorzędnych stworzyć arcydzieła, zamknął on niejako okres przeróbek w teatrze polskim, kładąc solidne podwaliny pod twórczość komediową Fredry.

W oświeceniu powstaje grupa utworów pisanych przez autorów respektujących zasady klasycystycznej poetyki. Ten satyryczno-moralizatorski wariant komedii obyczajowej posługuje się anegdotą opartą na wyrazistym czarno-białym schemacie formalnym. W obrazach modnej Warszawy wykorzystywano inspiracje rokokowe, a sentymentalne-w przeciwstawieniu wartościowanych wizerunkach szczęścia domowego i portretach kobiet, które miały stać się ratunkiem, ucieczką i ostatnią szansą dla bohaterów. Sentymentalne wpływy pogłębiały poważny ton tych komedii o odcień patosu, czasem nawet cierpienia, stanowiący dodatkową zaporę przed tak zwanym niskim komizmem.
potem w miejsce klasycystycznego schematu opartego na kontrastach bieli i czerni pojawia się swobodniejsza kompozycja paralelna i gradacyjna. Komedie opierają się na nagromadzeniu prostych chwytów o charakterze ściśle teatralnym, przebieranek, teatru w teatrze, gier miłości, zazdrości i głupoty, nieporozumień, qui pro quo. Cechuje je kult efektu wyzyskiwany na wielu planach-w błyskotliwych tyradach bez konsekwencji, dowcipach dla dowcipu, wirtuozersko zagranych skeczach, posiadających wartość prawie autonomiczną. Zadania i cele komedii zostały dość jasno określone w artykułach „Monitora” i pismach Czartoryskiego, gdzie zaakcentowano przede wszystkim walory dydaktyczne. Szlachetne intencje nie mogły jednak zastąpić talentu, a skromny program Monitorowy musiał wkrótce ustąpić przed żywiołowym rozwojem teatru.
Od początku wyznaczone zostało komedii ważne zadanie w walce o jasność i czystość języka narodowego. Był to jedyny z uznanych gatunków klasycystycznych, któremu przysługiwał „powszedni” styl wypowiedzi. Zniesienie ograniczeń stanowych kręgu bohaterów, żądanie tematyki narodowej i współczesnej zakładały także zbliżenie języka komedii do ówczesnego języka mówionego. W Polsce jednak, zwłaszcza w okresie początkowym, komedia miała przede wszystkim mówiony język kształtować. Moment startowy oświeceniowego teatru przypadł na okres przełomowy w zakresie formowania się nowego stylu prozy, na której znacznie głębiej niż w poezji odcisnął się kulturalny upadek czasów saskich. To sprawiło, że komedia miała być nie tylko terenem kultywowania żywej, poprawnej polszczyzny. Również same wzorce stylistyczno-językowe, do których nawiązywali autorzy, stały się elementem wyznaczającym strukturę wczesnych komedii.

Średniowiecze - charakterystyka

Trzy etapy średniowiecza:

1. Wczesne (V-X wiek) - najazdy barbarzyńców i wstrząsy polityczne spowodowały upadek kultury starożytnej. Jednak pozostaje żywa idea cesarstwa, mającego skupić wszystkie państewka chrześcijańskie w obrębie jednego organizmu państwowego. Jej wcieleniem w życie było panowanie Karola Wielkiego, koronowanego na cesarza w 800 r. przez papieża Leona III. Panował nad obszarem od Morza Północnego po Morze Śródziemne i od Łaby po Atlantyk. Był to okres ożywienia kulturalnego - renesansu karolińskiego. Imperium Karola Wielkiego rozpadło się w 843 roku, od tego momentu nastąpił jego podział i stopniowy rozpad na państwa narodowe.

2. Dojrzałe (XI-XIII) - w Europie nadal silna jest idea uniwersalnej, najwyższej władzy. Toczy się spór o jej charakter - świecki (cesarz) albo religijny (papież). Do wspólnoty chrześcijańskiej wchodzą ludy o różnym stopniu rozwinięcia cywilizacyjnego, co powoduje spłycenie ówczesnej kultury.

3. Późne (XIV-XV) - rywalizacja cesarstwa i papiestwa o władzę powoduje upadek autorytetu politycznego obu instytucji. Władcy poszczególnych państw europejskich nie liczą się już z władzą zewnętrzną. Rozpoczynają budowę własnej potęgi, co prowadzi do rozkwitu państwowości o charakterze narodowym, a także kultury i sztuki, uniezależnionej od prymatu religijnego.

Kultura średniowiecza miała charakter uniwersalny, jednorodny. Dominującym światopoglądem był teocentryzm - pogląd stawiający Boga w centrum zainteresowania średniowiecznego człowieka, ustanawiający Go jako Najwyższą Wartość. Uniwersalizm przejawiał się także w innych dziedzinach życia. Wszyscy posługiwali się jednym, urzędowym językiem - łaciną. Był to język kultury, literatury, polityki, dyplomacji. Obowiązywał prymat władzy religijnej nad świecką (wygrany przez papieża spór o władzę z cesarzem). Religijność owych czasów miała charakter wyłącznie chrześcijański. Wszystkie państwa przyjęły jeden, określony typ literatury i sztuki. To wszystko sprawiało, że średniowieczna Europa była kulturowo-obyczajowo-społeczną jednością.

Cała sztuka średniowiecza wyraźnie naznaczona jest religijnością, której główną inspiracją było Pismo Święte, zajmujące centralne miejsce zarówno pod względem etycznym, jak i estetycznym (wynika stąd duża ranga literatury w tych czasach). Szczególnie rozwinęły się wówczas takie kierunki jak muzyka, malarstwo i architektura, nieco mniejsze znaczenie ma rzeźbiarstwo. Główna rola motywów religijnych jest tutaj bardzo widoczna i wyraźnie zaznacza się w obu średniowiecznych stylach sztuki: romańskim i gotyckim. Oba prezentowały przede wszystkim dzieła i budowle związane w jakiś sposób z Kościołem: klasztory i katedry zachwycały przebogatym wystrojem i zdumiewały wielkością w porównaniu do budownictwa świeckiego.

Średniowiecze to także czas powstawania pierwszych uniwersytetów - na początku w zachodniej Europie (Bolonia, Paryż), później także w środkowej (Praga). W 1364 roku powstała Akademia Krakowska. Jest to pierwszy polski uniwersytet, założony przez Kazimierza Wielkiego, zbudowany przy wsparciu królowej Jadwigi. Uczelnia ta posiadała w średniowieczu spory autorytet. Zasługa Akademii Krakowskiej to między innymi przezwyciężenie typowej średniowiecznej metody nauczania, scholastyki (uzasadniania problemów i kwestii biblijnych drogą rozumową).

W literaturze średniowiecznej wyraźnie zarysowuje się podział na trojaki rodzaj twórczości: hagiografia, literatura religijna oraz literatura o charakterze świeckim. Hagiografia to taka dziedzina chrześcijańskiego piśmiennictwa, która zajmuje się przedstawianiem działalności i śmierci świętych, ascetów i męczenników. Najbardziej znane, zachowane do dzisiaj przykłady dzieł tego gatunku to "Kwiatki świętego Franciszka" i "Legenda o świętym Aleksym". Wybitne utwory średniowieczne o charakterze religijnym to np. "Bogurodzica" czy "Lament świętokrzyski". Literaturę świecka tego okresu reprezentować mogą "Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią", "Dzieje Tristana i Izoldy", "Pieśń o Rolandzie", "Wielki testament", oraz fraszki i utwory o charakterze satyrycznym, np. "Satyra na leniwych chłopów" i "O zachowaniu się przy stole".

Literatura średniowieczna propaguje określone wzorce osobowe, godne naśladowania przez wszystkich (tzw. pareneza). W literaturze i sztuce średniowiecznej dominują dwa główne modele postaw i osobowości: asceta i rycerz. Asceta wiedzie życie surowe, proste, pełne dobrowolnych umartwień i wyrzeczeń. Taka hierarchia wartości świadczy o tęsknocie do skromności, ubóstwa i czystości życia pierwszych chrześcijan. Postawa ascetyczna podporządkowuje Bogu każdą dziedzinę życia, wychodząc z założenia, że wszelkie sprawy doczesne są nietrwałe i ulotne, a więc - co za tym idzie - są marnością. Także ciało ludzkie jest jedynie etapem przejściowym na drodze człowieka, więzieniem jego nieśmiertelnej duszy, która uzyska wolność dopiero po śmierci. Postać wzorcowego świętego-ascety przynosi "Legenda o św. Aleksym". Natomiast główną cnotą i wartością wyznawaną przez rycerza była absolutna wierność swojemu wasalowi. Wzorcowym przykładem średniowiecznego rycerza jest Roland (postać z "Pieśni o Rolandzie"). Jest on siostrzeńcem i lennikiem Karola Wielkiego. Reprezentuje sobą wszystkie cechy idealnego rycerza: szlachetne urodzenie, piękność, odwagę i dzielność. Hierarchia wartości Rolanda to przede wszystkim patriotyzm (czuła miłość do "Słodkiej Francji"), pobożność, wierność swemu zwierzchnikowi i lojalność wobec współtowarzyszy broni. Wszystkie te postawy łączy ze sobą ich wysunięty na pierwszy plan pierwiastek religijny - życie rozumiane jako służba Bogu.

Koncepcje trzech najwybitniejszych filozofów-teologów tego okresu również miały charakter chrześcijański.

Pierwszy ze słynnych średniowiecznych filozofów to święty Augustyn (354-430) - twórca systemu filozoficznego zwanego augustynizmem. Z dotychczasowych nurtów filozoficznych augustynizm opiera się na neoplatonizmie. Uznaje prymat religijnej wiary przed refleksją filozoficzną. W teorii poznania koncentruje się bardziej na doświadczeniu wewnętrznym niż postrzeganiu zmysłowym, głosi teorię bezpośredniego współdziałania Boga (poprzez łaskę - oświecenie, iluminację) w procesie ludzkiego poznania. Uznaje dualizm ciała i duszy, dominację i niezależność duszy od ciała oraz wyższość woli nad intelektem. Głosi prymat miłości jako formy wszystkich cnót. Istnienie Boga uzasadnia argumentacją odwołującą się do człowieka, a w jego naturze eksponuje atrybuty najwyższego dobra. Filozofię św. Augustyna nazywa się filozofią dramatyczną.

Kolejny ówczesny system filozoficzny to tomizm - zbiór poglądów św. Tomasza a Akwinu. Według tomizmu istnieje harmonia pomiędzy wiarą a wiedzą (ta pierwsza pomaga człowiekowi wtedy, gdy zawodzi ta druga). Świat skonstruowany został na zasadzie ściśle sprecyzowanej, uporządkowanej hierarchii, w której wszystkie byty - w tym też człowiek - zajmują swoje wyznaczone miejsce. Przynależność do określonego miejsca w hierarchii wyznacza człowiekowi konkretne obowiązki i powinności. Mistycyzm był to kierunek filozoficzno-religijny uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem.

Mistycyzm rozważa zagadnienie wpływu darów Ducha Świętego na człowieka, co wyraża się obecnością w nim cnót moralnych i teologicznych (wiary, nadziei, miłości); wyrazem doskonalenia się człowieka jest osiągnięcie przez niego wyższego stopnia modlitwy (kontemplacja) oraz praktyka ascetyczna.

I wreszcie franciszkanizm - bardziej ruch niż system filozoficzny, zapoczątkowany przez św. Franciszka a Asyżu. Propaguje on dobro i miłość jako naczelne cnoty człowieka, a ubóstwo, braterstwo i miłosierdzie jako jego główne zadanie do spełnienia na świecie.

Istotna dla zrozumienia średniowiecznej mentalności jest także scholastyka - podejmowanie problemu zgodności prawd wiary chrześcijańskiej z rozumem oraz przyjęcie określonej metody badań i wykładu (tzw. metody scholastycznej). Powstała jako wyraz przekonania o konieczności pełnego zrozumienia tego, w co się wierzy ("wiara szukająca rozumienia"). Przyjęta w scholastyce metoda naukowa polega na konfrontowaniu objawienia (Pismo Święte) z rozumowaniem logicznym lub metafizycznym oraz autorytetami starożytności.

Relacja miedzy filozofią a teologią miała złożony charakter. Bez wątpienia pierwszeństwo miała zawsze teologia, jako nauka o Bogu. Jednak czasami prymat był wymuszany przez czynniki zewnętrzne: filozof występujący przeciwko ortodoksyjnemu chrześcijaństwu musiał liczyć się z potępieniem, a nawet klątwą rzucona przez Kościół. Teologia wykorzystywała jednak często antyczną tradycję filozoficzną, a szczególnie logikę, do wyjaśniania rzeczywistości i udzielania odpowiedzi na trudne pytania: na temat Boga, człowieka i jego duszy. Filozofia, choć często z punktu widzenia średniowiecznych instancji duchowych kontrowersyjna, była więc potrzebna chociażby jako narzędzie teologiczne.

6. LITERATURA STAROPOLSKA

Powstanie i rozwój średniowiecznego kronikarstwa. Kronika jako utwór z pogranicza literatury i historiografii. Podstawowe komponenty „Kroniki” Galla Anonima i ich związki z średniowieczną epiką rycerską Zachodu.

U progu naszego piśmiennictwa stoi oczywiście Kościół. Pierwsze zapiski zawdzięczamy katedrom biskupim. I właśnie owe katedry rozsyłały podległym sobie kościołom karty pergaminowe, zawierające wykazy świąt ruchomych na 19 lat. Na brzegach tych kart zapisywano daty ważniejszych wydarzeń lokalnych, istotnych dla danego kościoła, ale notowano też wyprawy, najazdy, śmierć panującego, obiór króla. Roczniki rzymskie ograniczały się do wydarzeń z terenów imperium. W średniowieczu, kiedy zrodziła się koncepcja dziejów uniwersalnych, ukazywano równolegle różne fakty z dziejów odkupionej ludzkości. Do takich właśnie kronik nawiązywały roczniki narodowe, odnajdujące początki dziejowe własnego kraju właśnie w tablicach paschalnych. U nas pierwszy rocznik pojawia się pod koniec X wieku, w Gnieźnie. Jest to rocznik niemiecki tzw. hersfeldzko-korbejski, który być może przywiózł do Polski i tu kontynuował biskup Jordan. Rocznik ten zaginął w czasie najazdu czeskiego. Ocalał za to drugi rocznik z początku XI wieku, tzw. augijski, który przywiozła Rycheza, żona Mieszka II. Rocznik ten o charakterze dworsko-dynastycznym wrócił do kraju razem z Kazimierzem Odnowicielem i był kontynuowany w Krakowie od roku 1039 stanowiąc podstawę dla najstarszego krakowskiego rocznika kapitulnego.

Średniowiecze znało dwa style ars dictandi. Styl prosty przewidziany dla prostaczków i drugi, ozdobny i wytworny dla odbiorców bardziej wyrobionych, o dojrzałym smaku. Takie właśnie cechy dzieła wytwornego ma nasza pierwsza kronika, pisana w Polsce, w otoczeniu ludzi stanowiących grono bliskie Krzywoustemu. Nie wiadomo kto jest autorem kroniki, choć cztery wieki później, historyk Kramer nazwał autora Gallem. Wiele przemawia za tym, że był on członkiem społeczności romańskiej. Jego ogólny poziom umysłowy, znakomite wykształcenie, swoboda z jaką posługiwał się piórem świadczą o przynależności do środowiska bardziej wyrobionego intelektualnie i lepiej zorientowanego w sprawach ówczesnego świata, niż było to możliwe dla mieszkańca Europy wschodniej. Przez długi czas podejrzewano, że był Węgrem, ponieważ w swym dziele ujawnia wiele sympatii dla Węgrów i dobrą znajomość spraw węgierskich. Dający się zauważyć w dziele szczególny kult dla świętego Idziego, pozwalał wiązać osobę Galla z klasztorem węgierskim w Somogyvar, gdzie kult ten był bardzo żywy. Podejrzewano, że sprowadził go Krzywousty odwiedzając klasztor w czasie swej pielgrzymki pokutnej po oślepieniu i śmierci brata Zbigniewa. Możliwe, że był to Francuz ponieważ założyciel tego klasztoru sprowadził do niego zakonników z Francji i do XIII przyjmowano tam tylko Francuzów. Na pewno wiemy, że Gall był cudzoziemcem, zakonnikiem benedyktyńskim, klasztor jego leżał poza granicami Polski, pisał kronikę na zlecenie ludzi związanych z Krzywoustym i pisał ją w nadziei otrzymania nagrody "za tyle pracy". Kronika powstała w latach 1112 - 1116, nie mamy pewności, czy została ukończona, czy też urwana w momencie, gdy Gall stracił dotychczasowe oparcie w swych protektorach: kanclerzu Michale Adwańcu, jego bracie Skarbimirze i biskupie poznańskim Pawle. Wiele osób było niechętnych kronice Galla, naraził się on wielu przeciwnikom polityki Krzywoustego, dlatego autor jej nie uzyskał sławy, a dzieło zostało szybko zapomniane. Dzieło Galla stanowiły przede wszystkim "gesta", czyli opis czynów Bolesława Krzywoustego. Przedstawił losy jego przodków, ukazał go na tle jego rodu, gloryfikował czyny i usprawiedliwiał ewentualne wykroczenia. Ukazywał wizerunek władcy idealnego, wzorcowego, dla Galla był to władca rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z poganami, czyli Pomorzanami, strzegący suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami. Kronika starannie uzasadniała prawa Bolesława do sprawowania władzy, co zapewne było podważane przez opozycję popierającą Zbigniewa i ujmującą się o jego krzywdę. Chrobry, Śmiały, Krzywousty - to są dla kronikarza postacie ważące. Z uniesieniem wielbi ich czyny, męstwo, wytrwałość, hojność mniej uwagi poświęca tym władcom, których panowania nie opromieniał taki blask. Opowieść Galla jest i musi być tendencyjna, stronnicza, pokrywająca milczeniem pewne sprawy, rozbudowująca inne, ponieważ pisząc na zlecenie swych protektorów musiał się liczyć z ich polityką i dążeniami. Mimo to kronika jest źródłem niezwykle cennym i wiarygodnym. Wielokrotne jej konfrontacje z innymi źródłami potwierdzały Gallową prawdomówność i ścisłość. Kronika jest dziełem epickim, pełnym scen kreślonych z rozmachem, z barwnymi opisami, ze szczegółowo przedstawionymi charakterami książąt. Pisana jest poprawną łaciną wieku XII, z niewielkim nalotem frazeologii biblijnej, z mowami, które autor wkłada w usta swoich bohaterów. Są tam również wierszowane streszczenia ksiąg tzw. "skróty", jak w księdze pierwszej opowieść o narodzinach Krzywoustego, ale są i wtopione w tekst kroniki fragmenty poetyckie nie układane w miarach klasycznych. Kronika rychło poszła w zapomnienie, jedyny egzemplarz przechowywano w kancelarii książęcej. Korzystał z niego w swoisty sposób zresztą Kadłubek. Z czasów późniejszych zachowały się tylko trzy rękopisy przepisywane zapewne w klasztorach cystersów.

1. LITERATURA STAROPOLSKA

Charakterystyka literatury religijnej. Kazania jako pierwsze zabytki języka polskiego. Przekłady „Pisma Św.” i psałterzy. Wzorzec średniowiecznego bohatera w żywotach świętych. Pieśni religijne- ich walory literackie.

Kazania tzw. Świętokrzyskie

Pięć urywków oraz jedno kazanie w całości- to wszystko co zostało ze zbiorów polskich kazań, uznanych za najstarszy dokument rozwoju prozy artystycznej w języku polskim. Ocalałe fragmenty pochodzą z pergaminowej kopii wykonanej około połowy XIV wieku, może w skryptorium klasztoru Bożogrobców w Miechowie. Wcześniejszy oryginał zaginął całkowicie.

Fragmenty zbioru kaznodziejskiego zawierają:

1. urywek „Kazania na dzień św. Michała”, tj. 29 IX,

2. całość „Kazania na dzień św. Katarzyny”, tj. 25 XI,

3. Początek „Kazania na dzień św. Mikołaja”, tj. 6 XII,

4. Urywek „Kazania na dzień Bożego Narodzenia”,

5. Urywek „Kazania na święto Trzech Króli”,

6. Urywek „Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny”, tj. 2 II.

Biorąc pod uwagę cechy języka, który wykazuje liczne archaizmy, oraz zważając na pewne właściwości pisowni czternastowiecznej kopii, badacze przyjmują dość zgodnie, że oryginał kazań mógł powstać w końcu XIII lub na początku XIV wieku. Bardziej zróżnicowane są opinie na temat miejsca powstania zbioru: dopuszcza się proweniencję wielkopolską lub mazowiecką, ostatnio- północnomałopolską.

Przedmiotem nauczania w kazaniach były wybrane problemy teologiczno- moralne związanie z kolejnymi świętami kościelnymi. Tak więc z okazji dnia św. Michała autor rozwinął temat z dziedziny angelologii chrześcijańskiej, poddając analizie funkcje spełniane przez aniołów wobec ludzi. W „Kazaniu na dzień św. Katarzyny” rozważał stosunek Boga do człowieka, dokonując zarazem klasyfikacji grzeszników i konfrontując grzeszność ze świętością, upostaciowaną w osobie męczennicy. W „Kazaniu na dzień Bożego Narodzenia” skupił się na dogmacie Wcielenia Pańskiego; dzień 6 stycznia okazał się okazją do wykładu na temat Epifanii.

Przekłady Pisma Świętego

Biblia była tłumaczona już w starożytności. Pierwsze przekłady Starego Testamentu dokonywane w III wieku p.n.e. służyły żydom mieszkającym poza Palestyną, jak też prozelitom (poganom nawracającym się na judaizm). Powstała wtedy Septuaginta, przekład z hebrajskiego na grecki, powstały w diasporze aleksandryjskiej. Ponadto, z racji tego, że po powrocie z wygnania babilońskiego w 538 roku, językiem powszechnie stosowanym przez Żydów stał się aramejski, dokonywano przekładów ksiąg biblijnych na ten język. Tak powstawały targumy, które były nie tyle dosłownym tłumaczeniem Biblii, lecz dość swobodną parafrazą wraz z dodatkowymi wyjaśnieniami.

Po powstaniu chrześcijaństwa standardowym przekładem całej Biblii na łacinę, używanym w liturgii stała się Wulgata. Od II do VII wieku dokonano wielu innych przekładów m.in. na język syryjski (Peszitta), koptyjski, etiopski, gocki, ormiański i arabski. Dla ludów słowiańskich duże znaczenie miał dokonany w IX wieku przekład na język staro-cerkiewno-słowiański dokonany przez Cyryla i Metodego. W Średniowieczu oficjalną wersją kościelną Biblii była Wulgata. Po reformacji Biblię (Wulgatę) zaczęto powszechnie przekładać na języki narodowe. Potem pojawiło się zainteresowanie tłumaczeniem Biblii nie z łaciny, lecz z języków oryginalnych. W świecie anglosaskim najpopularniejsza stała się protestancka Biblia Króla Jakuba, oparta na językach oryginalnych, charakteryzująca się dosłownością przy zachowaniu pięknego języka.

Pierwszym zachowanym polskim przekładem był pochodzący z 1. połowy XV wieku Psałterz floriański. Kościół katolicki w Polsce, aż do XX wieku korzystał z Biblii Jakuba Wujka (1599), dla protestantów głównym źródłem była Biblia Gdańska (1632). Druga połowa XX wieku przyniosła kilkanaście przekładów bezpośrednio z języków oryginalnych. Wśród przekładów katolickich najbardziej popularna jest Biblia Tysiąclecia, która stała się oficjalnym przekładem liturgicznym. Polscy protestanci korzystają najczęściej z Biblii Warszawskiej.

Przekłady Psałterzy:

• Psałterz floriański - przełom XIV i XV w. To przekład dokonany z łaciny z pomocą przekładu czeskiego;

• Psałterz puławski - rękopis pochodzi prawdopodobnie z początku XVI w. Ocenia się, że oryginał powstał pół wieku wcześniej;

• Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego;

• Księga Psalmów - Leopold Staff (1937), Roman Brandstaetter (Psałterz, 1968), Czesław Miłosz (1979).

Wzorzec średniowiecznego bohatera w żywotach świętych

Duchowni i mnisi tworzyli literaturę religijną, która służyła rozpowszechnianiu prawd wiary wśród prostych ludzi. Największą popularność zyskała sobie literatura hagiograficzna, która opisywała żywoty świętych. To dzięki niej wykształcił się wzorzec, model idealnego świętego, który całe swoje życie poświęca Bogu. W obrębie tego wzorca mówiono o dwóch modelach świętości: ascetycznym i franciszkańskim.

Postać świętego była formowana z materii niejednorodnej. Na podstawowy budulec składały się dane biograficzno- historyczne, czerpane z tradycji pisanej lub ustnej, nie zawsze wiarygodne, ale pozwalające w przybliżeniu odtworzyć indywidualną drogę życiową i jednostkowe cechy osobowości bohatera. Kreowane w utworach hagiograficznych wizerunki świętych pozostawały w bezpośrednim, genetycznym i funkcjonalnym związku ze zjawiskiem psychiki zbiorowej, jakim były kulty, nadające w istocie ton ówczesnemu życiu religijnemu.

Ideał świętego popularyzowała literatura hagiograficzna, która wytworzyła wiele historii o świętych. W czasach teocentryzmu najwyższą wartością był Bóg i jemu należało podporządkować całe życie. By uniknąć potępienia i doznać wiecznej szczęśliwości w niebie człowiek musiał żyć wedle bożych przykazań. Drogą do osiągnięcia zbawienia i świętości była asceza.

Do najbardziej znanych ascetyków należał św. Tomasz Słupnik i św. Aleksy. Historią Aleksego została opisana w hagiograficznym dziele Legenda o świętym Aleksym.

Tylko nieliczni umieją z cała świadomością podjąć decyzję o życiu, które poświęcą dla innych ludzi, dla Boga, dla idei. Św. Aleksy wyrzekł się wszystkich przyjemności i dóbr materialnych po to, by osiągnąć doskonałość, czyli zbawienie. Żył w zapomnieniu i bóstwie. Rozdał cały swój majątek biednym i Kościołowi. Kochał Boga i jemu podporządkował całe swoje życie. Asceza miała mu zapewnić zbawienie. Aby je osiągnąć wybrał cierpienie i ubóstwo. Zrezygnował z życia osobistego, ponieważ chciał żyć w czystości. Zmarł pod schodami domu swojego ojca. Zaraz po śmierci został nagrodzony przez Boga świętością, bo para, która wydobywała się z jego ciała uzdrawiała chorych. Dla św. Aleksego sukcesem było życie w ascezie i zbawienie, które osiągnął. Jednak dla świętości musiał wiele poświęcić. Ciało było dlań tylko więzieniem duszy, która oddzielało ją od prawdziwej istoty Boga, dlatego umartwiane ciała i nie liczenie się z jego potrzebami było podstawowym elementem ascezy. Szymon Słupnik "zamieszkał" na słupie i cierpiąc ogromne niewygodny, wystawiając swoje ciało na działanie przyrody dążył do świętości

Heroiczna asceza, wyrzeczenie się wszelkich przyjemności i dóbr ziemskiego bytowania dla wielu stanowiło poważną barierę, której nie sposób było przełamać. Dlatego wytworzył się również inny model świętości - oparty na radości życia i umiłowaniu wszelkiego stworzenia. Święty Franciszek z Asyżu stał się symbolem dążenia do świętości poprzez wielbienie darów Boga. Franciszek szukał kontaktu ze Stwórcą poprzez pochylanie się nad najbardziej potrzebującym, nad "braćmi mniejszymi"- zwierzętami i roślinami. Franciszek podobnie jak Aleksy pochodził z zamożnej rodziny, jednak porzucił całe bogactwo, które posiadał uważając, że stanowi ono ogromną przeszkodę w prawdziwym doznawaniu Boga. Stał się człowiekiem ubogim, ale cieszył się istnieniem. Uzyskał świętość dzięki modlitwie i poświęceniu życia dla najbardziej potrzebujących. Na kilka lat przed śmiercią został obdarowany przez Boga stygmatami, krwawymi symbolami męki Chrystusa.

1. LITERATURA STAROPOLSKA

Humanizm, renesans (odrodzenie), reformacja- zakresy znaczeniowe pojęć w skali europejskiej i w warunkach polskich. Rola czynników społeczno- politycznych w rozwoju kultury renesansowej. Znaczenie humanistycznych idei w kształtowaniu świadomości narodowej.

Renesansem nazywamy epokę w dziejach kultury trwającą we Włoszech od XIV wieku do początku XVI wieku, w krajach północnej Europy od końca XV wieku po koniec XVI wieku. Nie udało się odnaleźć takiej daty, która można by uznać za początek renesansu z dwóch powodów: renesans dojrzewał w procesie ewolucji, ideologia i mentalność średniowiecza i renesansu przez długi czas koegzystowały aż po wiek XVI.

Polska nazwa renesans jest tłumaczeniem włoskiego „rinascite” i francuskiego „renaissance”, co znaczy „odrodzenie”. Pojęcie to wprowadził wybitny szesnastowieczny włoski pisarz, malarz i architekt, Georgio Masai. Renesans jest rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się takie czynniki, jak kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi scalających cesarsko- papieską Europę, szybki rozwój miast, powstanie- po okresie rozbicia feudalnego- zjednoczonych państw (np. Hiszpania, Francja, Polska) lub dążenie do zjednoczenia narodowego (np. Włochy)

W kulturze renesansu ogromną rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. Udział antyku był raczej jednak skutkiem ogólnych procesów społeczno- politycznych, a nie ich przyczyną.

Renesans jest nazwą epoki, w której dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religijne. Wśród nich dwa najważniejsze- to humanizm i reformacja.

Humanizm - prąd filozoficzny, etyczny i kulturowy, uznający człowieka za najwyższą wartość i podkreślający jego godność.

Wielu humanistów (w tym ludzi wierzących) postuluje rozstrzyganie dylematów etycznych poprzez odwoływanie się do pojęć uniwersalnych, wspólnych wszystkim ludziom. Poszukują oni źródła prawdy i moralności w człowieku i jego dążeniu do szczęścia. Niekoniecznie wyklucza to samą wiarę w Boga, choć humanizm świecki jest prężną odnogą tej filozofii. Ten pogląd skłania jednak do szukania rozumowego uzasadnienia praw etycznych, nieodwołującego się do twierdzeń jakiejkolwiek religii, podobnie jak nie potrzeba się do nich odwoływać przy badaniu praw fizyki.

Humanizm świecki

Humanizm świecki jest gałęzią humanizmu, która odrzuca teistyczne wierzenia religijne jak i wierzenia w istnienie jakiegokolwiek świata nadprzyrodzonego. Humanizm świecki twierdzi, że poglądy humanistyczne prowadzą do sekularyzmu, gdyż wierzenia w świat nadprzyrodzony nie mogą być poparte racjonalnymi argumentami i tym samym nie można sensownie uzasadnić tradycyjnych praktyk religijnych.

Humanizm świecki jest blisko spokrewniony z uniwersalizmem moralnym, podkreślającym wspólnotę ludzkiej egzystencji, i sugerującym, że problemy społeczne nie powinny być rozpatrywane w ciasnym kontekście drobnomieszczańskim^[2].

Kiedy ludzie mówią ogólnie o humanizmie, zwykle mają na myśli humanizm świecki. Niektórzy humaniści świeccy idą dalej i uważają, że tzw. humaniści religijni nie powinni być w ogóle uważani za prawdziwych humanistów. Inni czują, że etyczna strona humanizmu przekracza kwestie religijne, gdyż bycie dobrym człowiekiem jest ważniejsze niż przyjmowanie bądź odrzucanie religii. Manifesty Humanistyczne, które reprezentują consensus poglądów humanistycznych, ukazują humanizm jako proces etyczny, przez który możemy przekroczyć zarówno podziały wprowadzane przez religie, jak i ich negację.

Humanizm religijny

Humanizm religijny jest gałęzią obejmującą odmiany humanizmu, które same określają się tym przymiotnikiem (według funkcjonalnej definicji religii), lub zawierają pewną formę teizmu, deizmu albo wierzeń nadprzyrodzonych, nawet jeśli nie są związane z żadną zorganizowaną religią. Tego typu humanizm cechuje wielu religijnych ludzi, którzy nie uważają, że ich wartości moralne muszą mięć nadprzyrodzone potwierdzenie. Centralne miejsce w filozofii humanizmu istota ludzka dzieli z humanitarną moralnością. Humanitarysta, który swoją moralność wyprowadza z religii nie jest jednak automatycznie humanistą religijnym.

Wielu humanistów religijnych czuje, że humanizm świecki jest zbyt chłodno-logiczny i odrzucający pełnię emocjonalnych doświadczeń, które sprawiają, że ludzie są ludźmi. Zauważają też, że humanizm świecki jest nieadekwatny do ludzkich potrzeb społecznego spełnienia filozofii życiowej. Niezgoda w tych kwestiach tworzy rozdźwięk między świeckimi i religijnymi humanistami, pomimo ich w dużej mierze wspólnych poglądów.

Humanizm nawet jeśli odrzuca zastosowanie boskiego autorytetu do rozwiązywania ludzkich spraw, to już niekoniecznie samą wiarę religijną. Niektóre prądy humanizmu są zgodne z poglądami niektórych religii. Humanizm jest też zgodny z ateizmem i agnostycyzmem, ale nie wymaga przyjęcia żadnego z nich. Czasem stosowane jest w odniesieniu do niego słowo ignostycyzm, dla podkreślenia, że humanizm jest procesem etycznym, nie wypowiadającym się w ogóle na temat istnienia bądź nieistnienia bogów. Humaniści po prostu nie mają potrzeby zajmować się tymi kwestiami. Z drugiej strony istnieje wiele prądów ateizmu i agnostycyzmu, niezgodnych ze sobą wzajemnie, których nie można zaliczyć do humanizmu.^[3][4]

Humanizm jako religia

Z jednej strony humanizm jest kierunkiem wielu prądów intelektualnych przebiegających szerokie spektrum myśli religijnej i filozoficznej, z drugiej strony niekiedy humanizm sam spełnia bądź uzupełnia rolę religii, dostarczając kompletnej i spójnej filozofii życiowej.

Poglądy humanizmu jako religii oddał pierwszy Manifest Humanistyczny. W szczególności:

• Wszechświat nie posiada Stwórcy.

• Człowiek jest częścią natury i powstał na skutek ciągłego procesu.

• Humanizm odrzuca tradycyjny dualizm ciała i ducha.

• Kultura (także religia) jest produktem człowieka oddziaływującego ze środowiskiem i innymi ludźmi.

• Religie powinny formułować swoje prawdy w duchu i metodzie nauki.

• Humanizm odrzuca teizm, deizm i modernizm.

• Religia składa się ze wszystkiego co jest istotne dla ludzi, więc nic co ludzkie nie powinno jej być obce. Nie powinien istnieć podział na sacrum i profanum.

• Humanizm dąży do pełnego rozwoju człowieczeństwa tu i teraz.

• Religijne uczucia lepiej wyrażać poprzez swoje życie i pracę na rzecz społeczeństwa, niż przez modlitwy i kult.

• Religijny humanizm powinien dążyć do radości życia, stąd nacisk na rozwój kreatywności.

• Humanizm powinien afirmować życie, a nie uciekać od niego.

Humanizm edukacyjny

Humanizm jako prąd w szkolnictwie, zaczął dominować w szkołach w XVII wieku. Zakłada on, że to dziedziny, które pozwalają rozwijać ludzki intelekt, są tymi, które naprawdę czynią ludzi "w pełni ludźmi". Praktyczną podstawą jest przekonanie o istnieniu różnych możliwych do rozwijania rodzajów intelektu, takich jak zdolności analityczne, matematyczne, lingwistyczne, itp. Wzmocnienie jednego z rodzajów, jak uważano, rozwija także niektóre inne jego rodzaje. Ważną postacią końca XIX wieku w humanizmie edukacyjnym był stanowy minister do spraw edukacji W.T. Harris, który wyróżnił "pięć okien duszy" (matematyka, geografia, historia, gramatyka, i literatura/sztuka). Humaniści edukacyjni wierzyli, że podejście "najlepsza edukacja dla najlepszych studentów" oznacza najlepszą edukację dla wszystkich. Chociaż humanizm jako prąd edukacyjny został w dużej mierze wyparty przez innowacje początków XX wieku, jednak niektóre jego aspekty ciągle są w użyciu w niektórych szkołach (szczególnie w nauce literatury).

Humanizm renesansowy

Humanizm renesansowy był ruchem, który wywarł wpływ na kulturalny, polityczny, społeczny i literacki krajobraz Europy. Swój początek miał we Florencji w ostatnich dziesięcioleciach XIV wieku. Humanizm renesansowy ożywił studia klasycznej łaciny i greki, co spowodowało odnowę naukowej i filozoficznej myśli greckiej, a także klasycznej poezji i sztuki.

Studia obejmowały interpretacje rzymskich i klasycznych tekstów, których nacisk sztukę i zmysły kontrastował z kontemplacją biblijnych wartości poświęcenia, introspekcji i pokory. To odejście od ortodoksyjnego chrześcijaństwa zostało potępione przez św. Hieronima i św. Augustyna wraz z pelagianizmem. Tak jak humaniści, Pelagiusz uważał ludzi za posiadających wewnętrzne zdolności do rozwijania w sobie jakości, które według Kościoła mogły zostać udzielone jedynie przez samego Boga. Pelagiusz odrzucał doktrynę grzechu pierworodnego. Humaniści podobnie uznawali ludzi za urodzonych nie z brzemieniem grzechu odziedziczonym po przodkach, lecz z potencjałem zarówno do dobrych jak i złych cech, które mogą się rozwinąć podczas formowania ich charakteru. Humaniści tym samym odrzucali także kalwińską doktrynę predystynacji i co zrozumiałe wzbudzali tym nienawiść fundamentalistów protestanckich.

Humanizm renesansowy wypracował wzorzec "człowieka renesansu", który swoją kreatywność rozwija w wielu różnych dziedzinach, osiągając w ten sposób pełnię człowieczeństwa. Najbardziej znanym, wręcz archetypowym przykładem był Leonardo da Vinci.

Renesansowi humaniści wierzyli, że sztuki wyzwolone (muzyka, sztuka, gramatyka, retoryka, oratorstwo, historia, poezja klasyczna) powinny być uprawiane niezależnie od stanu majątkowego. Podkreślali także wartość istoty ludzkiej i indywidualną godność.

reformacja [łac. reformatio `przekształcenie'], ruch rel.-społ. w chrześcijaństwie zachodnim w XVI w., który doprowadził do rozłamu w Kościele zachodnim i powstania protestantyzmu; zapoczątkowana 1517 wystąpieniem M. Lutra w Wittenberdze przeciwko sprzedawaniu odpustów; stawiała sobie za cel moralną i teol. odnowę Kościoła przez powrót do Biblii i nauk głoszonych przez pierwotny Kościół; spowodowała reakcję ze strony Kościoła katol. — kontrreformację; oprócz Niemiec objęła swym zasięgiem Anglię, Francję, Szwajcarię, Niderlandy, Polskę, Węgry oraz kraje skand. i bałtyckie.

7. LITERATURA STAROPOLSKA

Początki poezji łacińskiej i charakterystyka ważniejszych odmian: historycznej, okolicznościowej, dydaktycznej i panegirycznej. Proces kształtowania poetyckich form wypowiedzi. Znaczenie dorobku średniowiecznej poezji łacińskiej i zagadnienie jej oryginalności.

Polska poezja łacińska XIV i XV wieku przybrała na liczbie utworów i bogactwie tematów. Tematykę świecką inspirowały motywy prywatne: osobista interesowność, przyjaźń lub miłość, najczęściej okoliczności wyjątkowe a także intencje dydaktyczno- parenetyczne. Wiersze okolicznościowe z natury swej wyrażały przeżycia zbiorowości jako podmiotu albo świadka wydarzeń publicznych. Dydaktyka i parenetyka korzystały z wiersza dla jego walorów utylitarnych: rytm i rym wspierały zapamiętywanie pożądanych treści- od dat do zasadniczych sentencji moralnych.

Łacina, ujmowana z różnego pokroju i różnego poziomu artystycznego kontury wiersza, również w tym okresie ogarniała literaturę świecką. Poza kancelaryjnymi ośrodkami pracy literackiej, poezję łacińską w Krakowie uprawiali studenci, tak jak działo się w każdym mieście Europy, gdzie istniał uniwersytet.

8. LITERATURA STAROPOLSKA

Początki prozy beletrystycznej. „Rozmyślanie przemyskie” jako powieść apokryficzna. Znaczenie apokryfów w rozwoju kultury.

Apokryfy

Mianem apokryfów (gr. apokryphos - ukryty, tajemny, niepewnego pochodzenia) określamy starożydowskie i starochrześcijańskie pisma religijne, nawiązujące treściowo, gatunkowo lub stylistycznie do Biblii, które jednak ze względu na niejasne pochodzenie i falsyfikatowy charakter nie zostały zaliczone do kanonu Pisma świętego (czyli oficjalnie ogłoszonego przez Kościół spisu ksiąg biblijnych).

Fenomen niezwykłej popularności apokryfów w tradycji chrześcijańskiej tłumaczy najlepiej ostatnie zdanie Ewangelii św. Jana: "Jest ponadto wiele innych rzeczy, których Jezus dokonał, a które, gdyby je szczegółowo opisać, to sądzę, że cały świat nie pomieściłby ksiąg, które trzeba by napisać". Informuje ono o świadomym pomijaniu przez autorów biblijnych "wielu rzeczy" mniej istotnych z punktu widzenia przekazu chrześcijańskiej doktryny. I tak np. w Ewangeliach nie znajdziemy szczegółów na temat wyglądu Chrystusa, opisu jego dzieciństwa i młodości czy historii życia jego rodziców. Ów "cały świat" niedopowiedzeń i przemilczeń pism kanonicznych starały się zapełnić właśnie apokryfy.

Okresem największego rozkwitu piśmiennictwa apokryficznego był na Zachodzie schyłek średniowiecza. Tłumaczy się i przerabia wówczas apokryfy dawne, przekazane przez tradycję, a jednocześnie pojawia się ogromna fala różnogatunkowych utworów narracyjnych (opowieści, romanse, historie, legendy, żywoty, rozmyślania, pasje, listy itd.) inspirowanych wątkami biblijno-apokryficznymi. Ich autorzy nie pretendują już jednak do nadania im rangi pism natchnionych, ale pragną jedynie w najlepszej wierze - a więc "dla pomnożenia chwały Boga" - zaspokoić pobożną ciekawość prostych wiernych, dostarczając im zarazem atrakcyjnej czytelniczo "strawy duchowej". Dlatego lepiej określać je - w odróżnieniu od apokryfów właściwych - jako opowieści czy narracje biblijno-apokryficzne.

Staropolskie utwory apokryficzne to niemal wyłącznie przekłady, przeróbki i kompilacje źródeł łacińskich. Zachowało się ich niewiele, głównie z końca XV i początku XVI w. Są to głównie fabularne opowieści o charakterze biograficznym, uzupełniające szczegółami i komentarzami liczne luki występujące w ewangelicznej opowieści o życiu Chrystusa i innych postaci biblijnych, zwłaszcza Maryi oraz jej matki, św. Anny.

Najważniejszym dziełem apokryficznym naszego średniowiecza jest tzw. Rozmyślanie przemyskie (Rozmyślanie o żywocie Pana Jezusa), powstałe prawdopodobnie w połowie XV w., a zachowane w kopii sporządzonej na początku w. XVI. Obszerny, bo liczący 426 kart rękopis znajdował się do końca wojny w Bibliotece Kapituły Greckokatolickiej w Przemyślu (stąd nazwa); obecnie przechowuje go Biblioteka Narodowa w Warszawie. Brakuje w nim początku i sporego fragmentu zakończenia z opisem męki Chrystusa. Jest to "powieściowa" rekonstrukcja dziejów Świętej Rodziny, uwzględniająca m.in. przemilczany w Ewangeliach okres dzieciństwa Jezusa czy szczegółowe opisy urody Maryi i jej Syna. Rozmyślanie przemyskie jest unikatową w skali europejskiej kompilacją najrozmaitszych źródeł (Ewangelie, komentarze biblijne, apokryfy, traktaty teologiczne, legendy), imponującą mozaiką cytatów umiejętnie skomponowaną przez anonimowego erudytę, który - co najbardziej interesujące dla historyka literatury - odsłania również tajniki warsztatu średniowiecznego "składacza". Język zabytku, wykazujący cechy południowo-kresowe, odznacza się niezwykle bogatą skalą słownictwa - od kolokwialnego po teologiczne i retoryczne.

18. LITERATURA STAROPOLSKA

Literatura polemiczna w okresie kontrreformacji. Znaczenie języka polskiego i łaciny w sporach. Perswazja i propaganda jako oręż w walce reformatorów i kontrreformatorów w kontekście „złotej wolności” narodu szlacheckiego.

Po szczególnym rozkwicie piśmiennictwa reformacyjnego nadszedł czas ożywionej działalności pisarzy katolickich. Potrydencką (Sobór trydencki) falę reakcji katolickiej charakteryzuje ostry, często nawet zaciekły ton polemiczny, wyciskający swoje piętno na piśmiennictwie i literaturze tego okresu. Obok druków wydawanych doraźnie w mnożących się sporach pojawiają się dzieła fundamentalne dla późniejszych dziejów myśli i piśmiennictwa katolickiego. Są to przekłady Biblii w kilku wariantach w tłumaczeniu ks. Jakuba Wujka, a także Żywoty świętych i kaznodziejskie dzieła Skargi.

W zakresie żywo rozwijającego się kaznodziejstwa katolickiego ukształtowały się różne kierunki, zgodnie z liturgią i praktycznymi potrzebami Kościoła. Dla historii literatury mniejsze znaczenie mają kazania dogmatyczne, polemiki z herezją i repliki duchownych obozu reformacyjnego, choć nie brak w nich interesujących informacji obyczajowych i kulturowych. Wskazać warto np. spór o sztukę religijną toczący się między Grzegorzem z Żarnowca a Jakubem Wujkiem, który replikuje na ostry atak kalwina, zawarty w jego obrazoburczym „Kazaniu…o obraziech i bałwaniech”. Kaznodzieje katoliccy występowali w obronie własnej, stosując różne środki, zdążali bowiem do utrwalenia w wyobraźni i pamięci ludzkiej prawd wiary i reguł postępowania, szukali więc takich form mowy, które poruszały wyobraźnię, by pozostawały w pamięci słuchacza obrazy rzeczy, przypadki losu, opowieści do rozważania i przetrawienia na własny użytek moralny.

Świadomość skuteczności obrazowych środków wyrazu- znamienna dla całej nowej sztuki- zachęcała kaznodziejów do powoływania się na niezwykłe przykłady, frapujące opowieści, by razem ze słuchaczami poddawać owe historie moralnej analizie. Praktyka ta rozwijała się w kazaniach zwykłych, pokutnych i szczególnie pogrzebowych.

Początków kontrreformacji w Polsce nie można związać z jakąś konkretną datą, nastaje ona raczej wraz z liczebnym rozwojem zakonu jezuitów, opanowywaniem ważnych ośrodków życia społecznego. Ważne w propagandzie okazało się wielostronne oddziaływanie, m.in. poprzez nową architekturę kościołów, malarstwo, które miało być czytelne, sugestywne w wyrazie, o tematyce biblijnej i hagiograficznej, przystosowane do programu heroicznej postawy i wojny. Zmiany nastąpiły też w edukacji, do której dostęp zaczęło mieć całe społeczeństwo i która opierała się na nowszych metodach wychowawczych i programie nauczania.

Kontrreformacja starała się narzucić model literatury także pisarzom poprzez cenzurę (represyjna i prewencyjna) i indeksy ksiąg zakazanych. Doszły do tego także rewizje księgarń i drukarń, represje wobec wydawców heretyckich i antyjezuickich, a także spektakularne widowiska, kiedy palono książki zakazane i kukły przeciwników.

Sposobem propagandy religijnej były przedstawienia teatralne wystawiane przez oba obozy.

22. LITERATURA STAROPOLSKA

Wyznaczniki nowożytnej liryki w poezji czarnoleskiej. Przetwarzanie osobistych przeżyć w łacińskich elegiach. Problem autobiografizmu fraszek a znaczenie poetyckiego uogólnienia. Konstrukcja podmiotu lirycznego we fraszkach i pieśniach. Liryki Jana Kochanowskiego wobec antycznych i biblijnych wzorców. Oryginalność parafrazy „Psałterza”.

Fraszki

Fraszki Jana Kochanowskiego ukazują portret człowieka renesansu, wszechstronnie wykształconego i potrafiącego w trafny sposób dostosować rodzaj humoru do sytuacji. Można je podzielić na trzy grupy: do pierwszej zaliczyć należy tematykę żartobliwą, przedstawiającą ówczesne sposoby spędzania wolnego czasu - zabawy i biesiady. Drugą grupę tworzą utwory o tematyce miłosnej, zarówno erotyki jak i dzieła skierowane do przyjaciół poety. Ostatnia, trzecia grupa, to dzieła refleksyjno - filozoficzne. Właśnie w nich autor mówi na temat życia człowieka, o jego sensie.

Ponadto Fraszki prezentują sposób życia w szesnastowiecznej Polsce. Pokazany on został poprzez przedstawienie ludzkich zachowań, jak również wad czy słabości, które to Kochanowski w sposób niejednokrotnie żartobliwy opisuje.

Fraszki są zbiorem utworów wyjątkowych również pod względem różnorodności odwołań stylistycznych. Odnaleźć w nich możemy nawiązania do epigramatów, utworów biesiadnych, sonetów, erotyków, obrazów obyczajowych. Z satyry zaczerpnięte zostały sceny z życia dworskiego, z dramatu dialogi bohaterów, komizm wprowadzony został przez wykorzystanie wszystkich rodzajów humoru: komizmu sytuacyjnego, postaci, słownego. Zastosowana została także ironia i autoironia. Jednak za każdym razem komizm użyty był z umiarem i kulturą. Z liryki zaś zaczerpnięta została tematyka refleksyjna.

Na uwagę zasługuje specyfika języka używanego przez Kochanowskiego. W erotykach był on wyrafinowany, w utworach satyrycznych stosuje specjalnie dopasowane do nich słownictwo. Fraszki cechuje oprócz specyfiki języka, różnorodność pod względem budowy. Autor prezentuje nam zarówno utwory krótkie, dwuwersowe, jak również formy bardziej rozbudowane z wprowadzonymi dialogami. Poeta w swoich utworach wprowadza różną narrację: na przykład w utworze Na lipę będzie nim drzewo, zaś w Na dom w Czarnolesie narratora utożsamić możemy z samym autorem.

Do najczęściej stosowanych przez Kochanowskiego w fraszkach środków stylistycznych zaliczyć możemy epitety, personifikacje, porównania, wyrazy bliskoznaczne, czyli synonimy, peryfrazy, czyli omówienia, ponadto poeta stosuje apostrofę, wykrzyknienia, anaforę.

Pieśni

O ile Fraszki Kochanowskiego można uznać za intymny pamiętnik samego poety, o tyle Pieśni stanowią jego oficjalny program poetycki i filozoficzny, który tworzony był przez ponad dwadzieścia lat i wzorowany na antycznym twórcy lirycznym - Horacym. Od swego mistrza zaczerpnął Kochanowski zarówno nazwę, jak i formę gatunkową swoich pieśni. Cała filozofia życiowa poety pochodzi od Horacego i jego twórczości.

Główną bohaterką Pieśni Kochanowskiego jest Fortuna - rzymska bogini zmienności losu (to jej imię pada w przysłowiu "Fortuna kołem się toczy"). Humaniści doby Renesansu marzyli o świecie, w którym dominującą pozycję zajmuje rozum. Jednak sami doskonale zdawali sobie sprawę z faktu, iż często ludzkim życiem rządzi przypadek. Taki porządek rzeczy był przyczyną powstawania wielu pytań, na które odpowiedzi dostarczyła dopiero filozofia stoicka, według której to właśnie mędrzec - filozof ma zachować spokój. Bez względu na to, jak toczą się jego losy, czy sprzyja mu szczęście, czy też doświadcza on nieszczęścia, ma zachować harmonię ducha. Ten wewnętrzny ład i spokój starożytni określali mianem cnoty.

W Pieśniach Kochanowskiego świat ludzkich spraw jest chaotyczny, nieuporządkowany i niepewny. Dlatego też człowiek powinien być stałym punktem w niestabilnym świecie. Inne spojrzenie na okrucieństwa Fortuny dostarczała filozofia epikurejska. Głosiła ona, iż skoro kolejny dzień jest niepewny, a człowiek i tak umrze, należy korzystać z przyjemności tego świata. Stąd też zaczerpnął Kochanowski hasło „chwytaj dzień” (łac. carpe diem), pochodzące od Horacego, a wykorzystane przez Kochanowskiego w wielu utworach.

Jan z Czarnolasu wsławił się również jako tłumacz, jego przekład biblijnej Księgi Psalmów znany pt.Psałterz Dawidów do dziś zachwyca siłą poetyckiego oddziaływania. Poeta stworzył przekład ponadwyznaniowy, uniwersalnym. Nie jest to właściwie przekład w tradycyjnym tego słowa znaczeniu, mamy raczej tu do czynienia z parafrazą tekstu biblijnego, stanowiącą w rzeczywistości zbiór liryków przede wszystkim religijnych, ale również osobistych i filozoficznych.

23. LITERATURA STAROPOLSKA

„Odprawa posłów greckich” jako humanistyczny dramat polityczny. Problematyka moralno- polityczna utworu. Struktura dramatu w porównaniu z klasyczną kompozycją tragedii antycznej. Oryginalność koncepcji Jana Kochanowskiego wobec tradycji motywu trojańskiego.

Struktura dramatu a kompozycja tragedii antycznej

Kochanowski tworzy swój dramat na wzór antycznej tragedii, wzoruje się zwłaszcza na Eurypidesie. Zachowuje antyczną zasadę trzech jedności:

• miejsca - wszystkie wydarzenia rozgrywają się na dworze w Troi,

• akcji - zdarzenia przedstawione w dramacie dotyczą jednego niewielkiego epizodu z historii wojny trojańskiej,

• czasu - ogranicza się do przedstawienia historii, która trwa nie dłużej niż jeden dzień.

Stosuje się także do zasady przedstawiania maksimum trzech aktorów na scenie. Te wszystkie restrykcje mogłyby uniemożliwić przedstawienie wielu wątków z wojny trojańskiej. Nie dzieje się tak dlatego, że Kochanowski posługuje się następującymi chwytami kompozycyjnymi:

• relacjonowanie zdarzeń, w których uczestniczy większa grupa osób. Aby przedstawić radę trojańczyków, nie ukazuje jej bezpośrednio w dramacie, ale relacjonuje w opowiadaniu posła.

• Antycypacja - wydarzenia przyszłe są przedstawione w wizji Kasandry. Przez to dramat podejmuje wątki nie związane tylko z opisywanym w nim epizodem, przywoływane są także wydarzenia późniejsze.

Dramat podzielony jest na epeisodiony (fragmenty akcji) i stasimony (pieśni chóru). Chór, składający się z panien trojańskich (jest to innowacja Kochanowskiego, antyczne chóry składały się zazwyczaj ze starców) komentuje wydarzenia przedstawiane na scenie, często nie odwołując się do nich bezpośrednio.

Budując Odprawę na wzór klasycznej tragedii greckiej, Kochanowski dokonał eksperymentu nad jej formą wierszową. W Antyku nie stosowano rymów, posługiwano się jedynie rytmem oraz licznymi środkami stylistycznymi, ubarwiającymi wypowiedź. Poeta z Czarnolasu w epeisodionach i III pieśni chóru wprowadził wiersz biały (bezrymowy), co było dla XVI-wiecznej poezji ogromną innowacją. Pieśń III naśladuje antyczną poezję także ze względu na posługiwanie się kontrastem i zawiłą składnią, obfitującą w inwersje (przestawienie kolejności ułożenia wyrazów w zdaniu), przez co tekst ten staje się dla czytelnika zagadkową plątaniną wyrazów, które dopiero po uporządkowaniu nabierają sensu. Dodatkowo poeta tworzy neologizmy (np. „stokorodna”) oraz ciekawe epitety (np. „białoskrzydła”), posługuje się także metaforą.

Problematyka moralno- polityczna

Dramat Kochanowskiego jest przede wszystkim dramatem politycznym. Intencją autora było przestawienie państwa, które poprzez zepsucie moralne samo doprowadza do swojego upadku. Podstawowa teza utworu jest więc następująca: sytuacja polityczna i los państwa zależą przede wszystkim od moralności jego poddanych. W treści możemy odnaleźć fragmenty świadczące o takich intencjach autora:

1. Druga wypowiedź chóru ("Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie") jest skierowana do rządzących państwem i zawiera pouczenie, jak mają sprawować powierzoną im władzę. Winni wyrzec się myśli o osobistych korzyściach i troszczyć się o dobro publiczne. Na zakończenie poeta przestrzega, że występki rządzących prowadzą państwo do zguby.
   
   2. Opis narady trojańskiej wzorowany na polskich sejmach (świadczy o tym polski sposób głosowania przez rozstąpienie oraz obecność marszałków stukających o ziemię laskami). Kochanowski dostrzega i wytyka prywatę, przekupstwo (np. Iketaon), chaos, brak odpowiedzialności za losy państwa. Przeważają posłowie podobni do Aleksandra, myślącego jedynie o własnych interesach, mało zaś jest Antenorów troszczących się o państwo.
   
   3. Wypowiedź Ulissesa (Odyseusza) zawiera krytykę zjawisk osłabiających państwo: przekupstwa, słabości rządu, braku szacunku dla prawa. W dalszej części Kochanowski ustami Ulissesa bardzo krytycznie ocenia młodzież magnacko- szlachecką przyzwyczajoną do wygód, skłonną do pijaństwa i obżarstwa, a niezdolną do żadnego wysiłku, a zwłaszcza do obrony ojczyzny. Poeta niepokoi się, czy tacy ludzie będą mogli w przyszłości rządzić państwem.
   
   4. W wypowiedzi Kasandry Kochanowski zawarł przestrogę przed możliwością upadku państwa rządzonego tak jak w Troi.
   
   5. W kreacjach głównych bohaterów, Antenona i Aleksandra, poeta skupił dwie spotykane wśród ówczesnej szlachty postawy wobec spraw narodowych. Pierwszy z nich uosabia patriotyzm, szlachetność, mądrość, dalekowzroczność polityczną, drugi zaś jest synonimem prywaty, nieliczenia się z dobrem państwa, realizowania własnych celów kosztem narodu.
   
   6. Kończąca dramat wypowiedź Antenona nawołująca do wojny, choć sprzeczna z jego wcześniejszymi próbami zapobieżenia jej, jest w gruncie rzeczy wyrazem patriotycznego myślenia o ojczyźnie. Chodzi bowiem o to, by przez atak zaskoczyć wroga, osłabić go i nie dopuścić do wejścia w granice państwa.

Kochanowski przyporządkowuje poszczególnym postaciom dramatu pewne racje, przekonania polityczne. Postaci mniej reprezentują samych siebie, a bardziej pewne cechy społeczne. Dzięki temu przedstawione przez autora w dramacie wydarzenia można potraktować jako model państwa (społeczeństwa), którego przyszłość zależy od starcia przeciwnych sił.

Jakie role społeczne przypisane są konkretnym postaciom? Aleksander symbolizuje prywatę, Antenor - polityczną mądrość, szlachetność. Priam - słabość i niezdecydowanie króla, który ulega wpływom większości. Kasandra i Chór pełnią w dramacie rolę komentatorów. Co ciekawe, chór składa się nie z trojańskich starców (jak to bywało w dramacie antycznym), ale z panien. W ten sposób Kochanowski chciał zapewne pokazać powiązania Chóru z osobą Kasandry - byłaby ona wtedy jego reprezentantem. Jeśli chodzi o wymowę polityczną Odprawy, Kasandra pełni tu rolę bardzo znaczącą. Ona jedyna zdaje sobie sprawę z moralnego upadku państwa, z konsekwencji podejmowanych niesłusznych decyzji. Jest nosicielką podstawowej idei dramatu - patriotyczno-obywatelskiej przestrogi.

Kochanowski umieścił swoich bohaterów w sytuacji decydującej: mają oni wybrać wojnę lub pokój. Kwestie wojenne nie są tu jednak tematem głównym, ale jedynie sytuacją, w której sprawdza się wartość moralna społeczeństwa. Na tym polu Trojańczycy wypadają bardzo negatywnie. Są przykładem społeczeństwa, które mogło uniknąć nieszczęścia, ale nie udało mu się to ze względu na upadek moralny. Kochanowski w swoim dramacie chciał pokazać, jak giną państwa, w których nad poczuciem sprawiedliwości górę bierze prywata, interes jednostki.

„Odprawa”a mit trojański

Kochanowski w swoim dramacie rozwinął jeden z epizodów mitu o wojnie trojańskiej. Jej geneza sięga aż do tzw. „sądu Parysa”. Parys (inaczej: Aleksander), syn króla Troi, Priama, został poproszony przez trzy boginie - Herę, Afrodytę i Atenę o rozstrzygnięcie między nimi sporu o to, która z nich jest najpiękniejsza. Każda z bogiń w zamian za wybranie jej ofiarowywała Parysowi inną nagrodę. Afrodyta obiecała mu miłość najpiękniejszej kobiety świata i to właśnie ją wybrał Aleksander. Ową kobietą była Helena, żona króla Sparty, Menelaosa. Aleksander wybrał się do Sparty i uprowadził stamtąd Helenę. Akcja dramatu Kochanowskiego rozpoczyna się w momencie, gdy do Troi przybywają posłowie greccy (Odyseusz [Ulisses] i Menelaos), żądając zwrotu porwanej Heleny. Tytuł dramatu - „odprawa” nie oznacza odmowy, lecz załatwienie, jak dzisiaj odprawa celna lub paszportowa.

24. LITERATURA STAROPOLSKA

„Treny” Jana Kochanowskiego jako osobiste wyznanie i dramat filozoficzny poety. Skala uczuć i przeżyć podmiotu. Konstrukcja monologu lirycznego i jego funkcja. Przejawy kryzysu humanistycznych idei i poglądów. Artyzm „Trenów” na tle starożytnych i renesansowych konwencji epicedialnych.

Temat i okoliczności powstania

Treny zostały poświęcone zmarłej córce poety - Urszuli. Wydano je w 1580 roku.
W Trenach, które Kochanowski napisał po śmierci córeczki - Urszulki, renesansowy obraz świata i humanistyczna filozofia poety stały się tylko pustymi słowami, sformułowaniami, z których sam Kochanowski drwi. Są to bowiem te prawdy filozoficzne, które przez całe życie opiewał, którym się poświęcił, a które w obliczu życiowego dramatu nie dają pocieszenia i nic nie znaczą.

Czarnoleski cykl Trenów, w odróżnieniu od tendencji starożytnych, by utwory tego typu poświęcać wybitnym postaciom - bohaterom, królom, wielkim filozofom, zadedykowany został małemu dziecku. Również styl, który stosuje w utworach poeta, nie jest klasyczny - wszechobecny zdaje się być niepokój, nerwowe poszukiwanie właściwych słów, niejasność części użytych sformułowań i zwrotów. W porównaniu z tradycyjną, antyczną tradycją tworzenia trenów, następuje odwrócenie ról: bohaterką poezji nie jest Urszula, na pierwszy plan wysuwa się bowiem ból ojca po starcie dziecka.

W Trenach runęła misternie tworzona w Pieśniach i we Fraszkach stoicka filozofia poety. Została z niej tylko podszyta ironią pochwała mądrości. Autor zdaje się podchodzić do świata bezkompromisowo. Przestaje wierzyć, iż światem, w którym umierają dzieci, w którym jest tyle łez i cierpienia, może rządzić dobry Bóg, którego opiewał w Pieśniach. W tym kontekście humanistyczne dążenie do zdobywania wiedzy i służenia „poczciwej sławie” wydaje się być groteskową pogonią za marą, ułudą. Mędrca może bowiem w każdej chwili spotkać to samo, co głupca, śmierć zrównuje wszystkich w cierpieniu.

Treny są więc poetyckim zapisem doświadczenia bólu, płaczu, cierpienia i śmierci. Kochanowski, co widać w cyklu trenów, nie umiał do końca odrzucić klasycznego, humanistycznego sposobu patrzenia na rzeczywistość. Starał się jednak pogłębić swoje rozumienie ludzkiego losu, historii, zerwać z doktryną stoików, które wydała mu się bezduszną. Zaczął również przezwyciężać rozpacz po śmierci córki. Dopuścił do siebie Boga, pozwolił się pocieszyć.

Treny są ciągiem dramatycznych pytań, na które pada mało odpowiedzi. Kochanowski nie wie, co dzieje się z jego ukochanymi, którzy zmarli. Nie wie, czy są nieśmiertelni, nie wie, co po nim zostanie. Stale pyta i szuka najlepszych odpowiedzi. Humanizm, jaki bije z cyklu kochanowskich trenów, jest trudny. Poeta stara się jednak uratować rozumną harmonię, jaka rządzi światem, nie dopuszczając do siebie najczarniejszych myśli i destrukcyjnych filozofii. Poeta dochodzi jednak do finalnego wniosku, iż Bóg, los, fortuna i historia bawią się człowiekiem, nie patrząc na jego uczucia i marzenia, a mądrość, którą tak wielbił, jest wartością pozorną, bowiem nie chroni przed nieszczęściem i nie ocala przed śmiercią.

25. LITERATURA STAROPOLSKA

Kontrreformacja i sarmatyzm wobec kultury oraz literatury polskiego baroku. Kontrreformacja a nowe prądy umysłowe i estetyczne. Ewolucja sarmatyzmu jako formy ideologii szlacheckiej. Sarmatyzm w tendencjach ideowych XVI i XVII wieku oraz w literaturze i sztuce.

Kontrreformacja i sarmatyzm- wpływ na kształtowanie się epoki

KONTRREFORMACJA - spowodowała powstanie listy ksiąg zakazanych, nakazywano pokazywanie scen religijnych. Jest to także okres upadku piśmiennictwa, ale przede wszystkim nietolerancji religijnej.

W okresie baroku jest tzw. dwoistość postaw. Zakłada ona zgodę na świat nietrwały, ale ważne jest szukanie wartości trwałych. Głównym celem jest dążenie do zbawienia (metafizyka).

Nastąpił kryzys renesansowych ideałów humanistycznych. Przeciwstawienie dwóch kultur: ziemiańskiej - z dworską. Kultura ziemiańska zainteresowanie tematyką ludową, obrzędami ludowymi, kult pamiątek ojczystych.

Kultura dworska lansowana była na dworach, zależność od stylu mody i sztuki europejskiej.

SARMATYZM-

Szlachta polska żyjąca na przełomie XVII i XVIII wieku była przekonana , że pochodzi ona od starożytnego rodu Sarmatów.

Cechowało ją poczucie narodowej potęgi, świadomość tradycji . Nieodłączną cechą mentalności barokowej była duma. Niestety zbiegiem czasu pojęcie sarmatyzmu zaczęło nabierać zabarwienia negatywnego. Całość zachowanie , obyczaje i kultura szlachty zaczęła się kojarzyć z zacofaniem, nietolerancją, zabobonnością, dewocja.

W polskim baroku możemy wyróżnić dwa nurty . Są to nurt dworski i ziemiański. Przedstawicielem nurtu ziemiańskiego byli Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

Wacław Potocki jest twórcą następujących utworów :

• "Pospolite ruszenie" utwór przedstawia oburzenie gnuśnej i niezdyscyplinowanej szlachty, gdy rotmistrz próbuje wyrwać ich ze snu i poprowadzić do walki.

• "Zbytki polskie" w utworze tym Potocki potępia życie do którego dąży i jakie wiedzie szlachta. Neguje wystawność i chęć bogacenia się i nie zwracanie uwagi na los kraju. Autor widzi niechybny upadek Polski.

• "Transakcja wojny chocimskiej" jest to utwór o charakterze diariusza. Jest to chronologiczny zapis wydarzeń bitwy z Turcją. Potocki w tym wierszu ma nadzieję, że patriotyzm Polaków i siła Opatrzności pomogą i Polska nie upadnie. Wskazuje na problemy które nękają państwo i przyczyny kryzysu. Jest to przede wszystkim zaniedbanie rycerstwa i rzemiosła wojennego. W diariuszu tym odnaleźć możemy także krytykę stosunków feudalnych a zwłaszcza relacji szlachcic - chłop.

Jan Chryzostom Pasek w "Pamiętnikach" przedstawia trudy życia w wojskowym obozie. Szlachcic ukazany jest tutaj jako zawadiaka, który dba wyłącznie o własne interesy. Gorący temperament jest przyczyną częstych bójek i pijatyk Co gorsza nie ma za to żadnej kary

W drugiej części w swoich "Pamiętników" mamy przedstawienie typowego ziemianina. Cechy typowego ziemianina autor przedstawia na własnym przykładzie. Mamy tu opis zwyczajów, przesądów jakie panują wśród szlachty. Ponad to przedstawia Pasek zamiłowanie do zabaw, uroczystych przemówień a także do biesiad i przepychu. Przedstawia w opozycji do tych zamiłowań brak ochoty i zamiłowania do wiedzy i jej zdobywania.

26, 29. LITERATURA STAROPOLSKA

Barok w literaturze polskiej- zasadnicze kierunki rozwoju i proces powstawania różnorodnych prądów literackich. Nowy obraz świata i człowieka w poezji metafizycznej. Nurt poezji światowych rozkoszy. Twórczość szlachecko- ziemiańska jako kontynuacja tradycji renesansowych. Konwencje poetyckie konceptyzmu wobec klasycyzmu barokowego. Opozycyjny nurt literatury plebejsko- mieszczańskiej.

Sposoby zaspokajania potrzeb natury człowieka świecie przemijających wartości. Kompozycja poematu Hieronima Morsztyna „Światowa rozkosz”.

Literatura baroku dzieli się w zasadzie na dwa (nie licząc nurtu metafizycznego) nurty: nurt ziemiański zwany też sarmackim oraz literaturę światowych rozkoszy czyli nurt dworski.

Kulturę ziemiańską inspirowała renesansowa tradycja wsi spokojnej, cechował ją kult ojczystych pamiątek i realiów, niejednokrotnie zbliżała się do kultury ludowej, muzyki, pieśni, obrzędów - świadczą o tym stylizacje ludowe w pewnych utworach literackich. Należy zauważyć, że choć tak różne - kultura ziemiańska i dworska - nawzajem się przenikały. Nie można nie docenić wielu modnych wzorów przechwytywanych od wielkich panów przez brać szlachecką; z drugiej strony magnateria starała się o popularność wśród panów braci, którą zdobywała za cenę równania się z nimi we wspólnym obyczaju ziemiańskim.

Wszystkich panów braci jednoczyło poczucie potęgi narodowej i zadowolenia z posiadanego ustroju - monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego, nadto świadomość tradycji narodowej i sarmackiej starożytności; było to związane z wierzeniami, jakoby szlachta polska wywodziła się od starożytnego plemienia Sarmatów, zamieszkującego w odległej przeszłości tereny ówczesnej Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Duma z tego ponadczasowego i świetnego (w ich mniemaniu) dziedzictwa była nieodłączną cechą barokowej mentalności.

Poezja dworska, zwana również poezją światowych rozkoszy, charakteryzuje się brakiem konieczności omawiania w utworach rzeczy ważnych, liczy się forma - musi być ciekawa i zaskakująca. Z tego powodu nawet najbłahsze zdarzenia, jeżeli będą osią zaskakującej i arcyciekawej kompozycji, stać się mogą dziełem wybitnym pod względem kompozycyjnym, marnym jednak ze względu na treść.

Poezja metafizyczna - nurt poezji barokowej zapoczątkowany przez angielskiego poetę Johna Donne'a. Występowała na przełomie XVI i XVII w. Łamiąc wcześniejsze reguły poeci wprowadzali do liryki język nauki, filozofii i teologii. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, przy czym znakomicie wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasów po gwałtownym zmierzchu renesansu.

Poezja światowych rozkoszy- jeden z nurtów literatury barokowej, dworska poezja nawiązująca do konceptyzmu i marinizmu. Cechami tej poezji były: bogaty, ozdobny styl, obfitujący w wyrafinowane środki stylistyczne, oraz błaha tematyka, najczęściej miłosna. Najwybitniejszym przedstawicielem "poezji światowych rozkoszy" był J. A. Morsztyn, którego utwory w dużej mierze stanowiły przeróbki tekstów włoskiego poety G. Marino.

Po renesansowym odkryciu ziemskich praw życia barok- programowo odnawiający religijne założenia średniowiecznej nauki o człowieku- stanął wobec konieczności zbudowania takie wiedzy o człowieku, która łączyłaby dwa sprzeczne ruchy życia: wertykalny, dążenie od ziemi ku Bogu, i horyzontalny, określający ruch życia od kolebki do grobu. Ruch horyzontalny to trwanie człowieka na świecie, a stosunek człowieka do świata określa kierunek ruchu wertykalnego ku dołowi (wieczne potępienie) lub ku górze (wieczne ocalenie).

W pojęciu stałej przemiany człowieka i świata, aktywności człowieka wobec świata i świata wobec człowieka kryła się tajemnica ruchu wertykalnego. Ta strefa zależności stała się szczególnym terenem sporu. Powstawały sprzeczne wizje: świata opacznych ruchów, wśród których tylko niezwykła aktywność lub ufny Bogu pasywizm niesie ratunek człowiekowi; świata dziwnych przygód, w jakim wiąże człowieka konflikt sprzecznych dążeń, niemożliwy do pokonania; zrodziła się jeszcze jedna wizja świata jako repertuaru rzeczy przemijających, wśród których człowiek „póty- póki” nasyca, za zgodą Boga, swoją potrzebę szczęścia, niemożliwą do identycznego zrealizowania po śmierci, inna jest bowiem rozkosz ziemska, a inna niebiańska.

Wyraził to stanowisko w „Światowej Rozkoszy…” Hieronim Morsztyn.

Uroda i wartości życia są immanentną cechą jego ziemskości, jak to wyraża oparte na tym samym rdzeniu barokowe zestawienie dwu słów rozpoczynających poemat „ Świetny świat”, i należy przyjmować go jakim jest. Wyrazić rozkosze świata i przekonanie, że rozkosz jest przeznaczona właśnie dla człowieka, że w powszechnym przemijaniu rzeczy i człowieka spełnia się przeznaczenie, calowość i sensowność Boskich zamierzeń.

W tej koncepcji życia jako repertuaru rozkoszy świat przybiera kształty materialnego nasycenia, niewypowiedzianego bogactwa możliwości, jest sensualny, sprawdzalny zmysłami, chłonięty przez zmysły człowieka, dostosowany do różnych zakresów ludzkiego odczuwania i przeżywania wartości.

Do wyrażonego tu założenia wprowadza jednak Morsztyn korektę o charakterze socjologicznym: między naturą a człowiekiem istnieje czynnik pośredniczący w rozdziale wartości: nadany mu przez los stopień uczestnictwa w dostatku materialnym.

Cykl poetycki pomyślany jest jako prezentacja typowych zakresów używania i przyjemności nie według osobistego wyboru poety, lecz zgodnie z wartościowaniem współczesnych, nawet jeśli sąd poety jest inny.

Narzucone założeniem ogólnym nastawienie na opis materialności świata wprowadza nasycenie realiami, przemienia je w opis obyczajowości ówczesnej, niemal katalogowy, zobiektywizowany, z którego przebija niekiedy osobisty, aprobujący lub niechętny stosunek poety.

W ten sposób barokowa pochwałą świata zidentyfikowana została ze stanowiskiem ziemiańskim. Świat to repertuar szczęścia uzupełniającego w stosunku do podstawowej rozkoszy, jaką daje człowiekowi życie ziemiańskie; z tej perspektywy oglądane przemiany świata niosą smak uspokojenia i radości, nie jest to bowiem ruch ku unicestwieniu, lecz ustabilizowany i uporządkowany nawrót życia i wartości

---