Słowianie we wczesnym średniowieczu i ich pierwsze państwa. podr. s. 31 - 37. Oprac. RM
opole - wspólnota terytorialna wczesnośredniowiecznych Słowian, oparta na więziach sąsiedzkich i
wspólnym użytkowaniu lasów, pastwisk i wód
głagolica - pierwszy alfabet słowiański, stworzony przez Konstantego - Cyryla na potrzeby liturgii w
państwie wielkomorawskim, nawiązujący kształtem liter do małych liter alfabetu greckiego (il. w WHS,
t.4, s. 117)
cyrylica - alfabet słowiański stworzony przez uczniów Metodego, będący swoistą modyfikacją
głagolicy, nawiązujący kształtem liter do dużych liter alfabetu greckiego (il. w podr. s. 34),
cyrylica (zwana alfabetem starocerkiewno - słowiańskim) rozpowszechniła się następnie w krajach
prawosławnych (na Rusi, w Bułgarii, w Serbii),
głagolica i cyrylica „zapoczątkowały rozwój literackiego języka słowiańskiego” (s. 34)
1. Kultura łużycka (1800/1700 - 650 pne) epoki brązu i wczesnej epoki żelaza jako lokalna odmiana
kultury pól popielnicowych (zasięg: dorzecze Wisły, Odry, północne Czechy, Saksonia Łużyce , Brandenburgia),
mapa w podr. do starożytności, s. 188
- gród w Biskupinie jako silnie ufortyfikowany gród kultury łużyckiej (wzniesiony w pocz. II poł. VIII w.
pne, odkryty przez zespół archeologów prof. Józefa Kostrzewskiego w latach trzydziestych XX w.)
- spór między archeologami polskimi i niemieckimi (zwł. w dwudziestoleciu międzywojennym) o pochodzenie etniczne ludności kultury łużyckiej. Czy ludność kultury łużyckiej to Słowianie - tzw. Prasłowianie? - koncepcja prof. Józefa Kostrzewskiego, odkrywcy grodu w Biskupinie
„Spór o pochodzenie etniczne ludności kultury łużyckiej jest klasycznym przykładem wpływu polityki na badania naukowe. Zdaniem historyków niemieckich, zwłaszcza z okresu nazistowskiego, była to kultura germańska. (...) Inną koncepcję przedstawił Polak - prof. Józef Kostrzewski. Jego zdaniem ziemie polskie od epoki brązu aż do wczesnego średniowiecza zamieszkiwały plemiona słowiańskie. Uczony dostarczał w ten sposób prawa Polski do ziem w dorzeczach Wisły i Odry. W świetle najnowszych badań archeologicznych nie można udowodnić ciągłości zasiedlania ziem polskich, nie można również identyfikować kultury łużyckiej z konkretną grupą etniczną, także ze Słowianami” - podr. do staroż. s. 189
2. Słowianie jako lud indoeuropejski
3. Koncepcja pochodzenia Słowian z obszarów leżących nad środkowym Dnieprem (prof. Kazimierza
Godłowskiego - WHS, t. 4, s. 105) - między Dniestrem, Dnieprem a Prypecią
4. Słowianie w źródłach rzymskich (nazywani są przez Tacyta Wenetami) i bizantyjskich (np. Prokopiusz z
Cezarei w VI w. o Słowianach: wyróżnia dwa plemiona słowiańskie - Antów i Sklawinów, pisze, że są
ludem mówiącym „językiem niesłychanie barbarzyńskim” , WHS, t. 4, s. 105) - relacja źródł. podr.,s. 37
5. Osiedlanie się Słowian u schyłku antyku i w początkach średniowiecza na obszarach opuszczonych
przez Celtów lub Germanów (wypartych przez Hunów)
6. Plemiona słowiańskie we wczesnym średniowieczu i ich podział (mapa - s. 32, schemat - s.33)
• Słowianie Zachodni - plemiona polskie, plemiona czesko - słowackie, Słowianie Połabscy
Słowianie Połabscy: Słowianie zamieszkujący obszar na zachód od ziem polskich, aż do rzek Łaby i Sali (Wieleci,
Obodrzyce, Serbołużyczanie), od X do XII w. stopniowo podbijani przez niemieckich feudałów i podlegający
procesowi germanizacji (obecnie swoją tożsamość etniczną zachowali jedynie Serbołużyczanie)
• Słowianie Wschodni (plemiona ruskie)
• Słowianie Południowi - Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy, Bułgarzy („etniczny stop” Słowian i
niesłowiańskich Protobułgarów)
4. Religia wczesnośredniowiecznych Słowian
Perun (personifikacja słońca, ognia, nieba), Swaróg, Swarożyc (opiekun kowali), Dadźbog, Wit (bóg
wiatru i urodzaju), Światowid (wyspa Rugia), Trzygław (Pomorze Zachodnie), Wołos (Weles)
5. Ustrój społeczny i polityczny wczesnośredniowiecznych Słowian (schemat w podr., s. 33, t. źr. s. 36)
▪ ród - grupa spokrewnionych rodzin, wspólnie gospodarujących ziemią
▪ opole (mir, obczina) - wspólnota terytorialna wczesnośredniowiecznych Słowian, oparta na więziach
sąsiedzkich i wspólnym użytkowaniu lasów, pastwisk i wód, pewna ilość rodów tworzy opole
▪ plemię - początkowo najwyższą władzą plemienia jest wiec plemienny, stopniowo wykształca się grupa
możnych z księciem na czele, powoływanym początkowo w czasie wojny
▪ społeczeństwo słowiańskie (VI - IX w.) - podr. s. 31
6. Gospodarka wczesnośredniowiecznych Słowian
• rolnictwo wypaleniskowe - żarowe (polegało na pozyskiwaniu ziemi pod uprawę przez wypalanie lasu,
odzwierciedlenie rolnictwa wypaleniskowego w nazwach miejscowości - np. Żary, Praga) i jego niska
wydajność uniemożliwiająca osiągnięcie większej gęstości zaludnienia na danym obszarze i tym
samym stworzenia organizacji państwowej
• przejście od rolnictwa wypaleniskowego do rolnictwa ornego jako ważny krok w rozwoju
cywilizacyjnym wczesnośredniowiecznych Słowian (umożliwiało osiągnięcie większej gęstości
zaludnienia na danym obszarze i tym samym stworzenie organizacji państwowej)
B. Pierwsze państwa słowiańskie 1. Państwo Samona (zm. ok.660) w VII w. jako pierwsze państwo słowiańskie (ok. 623 - ok. 660)
▪ jego położenie geograficzne (mapa, s. 32)
▪ twórca państwa - kupiec frankijski Samon (przewodził powstaniu Słowian, w wyniku którego zrzucili
zależność od Awarów),
▪ jedyna relacja źródłowa o państwie Samona - kronika Fredegara (kronika Franków z okresu merowińskiego)
▪ najprawopodobniej państwo Samona rozpadło się po śmierci jego twórcy (po 660 r.)
2. Państwo wielkomorawskie w IX w.
• położenie geograficzne i zasięg terytorialny - mapa w podr. s. 32
• kolejni władcy z dynastii Mojmirowiców: Mojmir, Rościsław, Świętopełk, stolica - Velehrad
• misja Cyryla i Metodego w państwie wielkomorawskim od 863 r. i jej znaczenie
- w celu uniezależnienia się od państwa wschodniofrankijskiego (i pochodzących stamtąd misjonarzy), Rościsław
sprowadził misjonarzy z Bizancjum , „braci sołuńskich” - Cyryla i Metodego
- wprowadzili oni j. słowiański do liturgii chrześcijańskiej, Cyryl stworzył głagolicę (czyli dostosował alfabet grecki do
języka słowiańskiego) oraz przełożył Biblię na j. słowiański, Metody został arcybiskupem, po śmierci Metodego
(885 r. ) jego uczniowie zostali wypędzeni z państwa wielkomorawskiego przez księcia Świętopełka, skutkiem tego
było zastąpienie j. słowiańskiego w liturgii j. łacińskim, uczniowie Metodego stworzyli cyrylicę
• Legenda Panońska (Żywot św. Metodego)
▪ zmieniające się stanowisko Stolicy Apostolskiej wobec przyjęcia przez Cyryla i Metodego w liturgii.
j. słowiańskiego (źródła, podr., s. 37), po śmierci Metodego w 885 r. papież Stefan V zakazał odprawiania
liturgii w j. słowiańskim, pozwolił jednak aby po przeczytaniu w j. łacińskim fragmentu ewangelii kapłan
objaśniał ją wiernym w ich ojczystym języku: „Jeżeli zaprawdę znajdzie się ktoś uczony tak obznajmiony z
ich językiem, że po ewangeliach byłby zdolny wyjaśniać im apostolskie czytanie dla ich zbudowania,
którzy nie pojmują (...), na to zezwala się i wyraża zgodę” (cyt. za G. Labuda, Mieszko I, s. 102)
▪ św. Cyryl (Konstanty) i św. Metody jako „Apostołowie Słowian i patroni Europy (obok św. Benedykta z
• rozpad państwa w 906 r. w wyniku najazdów Węgrów
3. Początki państwa czeskiego (dynastia Przemyślidów , „Korona św. Wacława”)
• Kronika czeska Kosmasa jako ważne źródło do początków państwa czeskiego
• książęta Borzywoj (przyjął chrzest z rąk św. Metodego w 884 r., uznawał zwierzchnictwo księcia
wielkomorawskiego - Świętopełka), Wratysław I (905 - 921) i Wacław I Święty (921 - 936) jako
twórcy państwa czeskiego, św. Wacław - patron Czech
• początki uzależnienia księstwa czeskiego od królów niemieckich (hołdy trybutarne Wacława I w 929 r. i
Bolesława I Srogiego w 950 r. - jego córka to Dobrawa)
• zasięg terytorialny monarchii patrymonialnej Przemyślidów w okresie panowania Bolesława I Srogiego
(936 - 967) - Czechy, Morawy, Słowacja, Śląsk, Ziemia Krakowska
4. Początki i chrystianizacja Rusi Kijowskiej
• normańska teoria genezy państwa ruskiego (państwo ruskie powstało w wyniku podboju Słowian
zamieszkujących dorzecze Dniepru przez Normanów - Waregów) i rola rodu Rurykowiczów w organizacji
państwa ruskiego (Ruryk, Igor, Oleg, Olga, Światosław, Włodzimierz Wielki)
Ruryk - legendarny założyciel dynastii Rurykowiczów, z pochodzenie miał być Normanem (Waregiem)
• dwa ośrodki polityczne na Rusi w IX w.: Kijów, Nowogród Wielki
• przyjęcie chrztu przez Włodzimierza Wielkiego i chrystianizacja Rusi Kijowskiej w 988 r. w
obrządku wschodnim (bizantyjskim)
• Powieść minionych lat (tzw. Kronika Nestora) jako ważne źródło do początków Rusi Kijowskiej
5. Państwa słowiańskie na Bałkanach
• początki państwa bułgarskiego: pojawienie się w VI w. na Bałkanach Protobułgarów pod wodzą chana
Asparucha, przyjęcie chrztu w obrządku wschodnim przez cara Bułgarów Symeona w 866 r. i misja uczniów św.
Metodego, herezja bogomiłów w X - XI w. (jedna ze średniowiecznych herezji manichejskich)
• początki państwa serbskiego na przeł. XI i XII w. (przyjęcie chrztu w obrządku wschodnim)
• początki państwa chorwackiego w X w.: przyjęcie chrztu w obrządku łacińskim, uzależnienie
od Węgier w II poł. XI w.
6. Państwo Wiślan i państwo Polan
▪ relacja z Żywotu św. Metodego (Legendy Panońskiej) o państwie Wiślan - podr. s. 43
▪ relacja Galla Anonima o państwie Polan
7. Słowianie we wczesnym średniowieczu w świetle relacji żródłowych (cyt. za: S. K.)
„Swoje ważne sprawy rozstrzygają na zgromadzeniu w drodze wspólnej narady i, aby przywieść jakąś sprawę do skutku, muszą wszyscy wyrazić zgodę. Jeśli jakiś tubylec sprzeciwia się na zgromadzeniu powziętym decyzjom, okładają go kijami, a jeśli stawia jawny opór poza zgromadzeniem, wówczas albo pozbawiają go majątku, konfiskując go w całości lub podpalając, albo też płaci on w ich obecności należną wedle stanu sumę pieniędzy”. Kronika Thietmara
„Sklawinowie i Antowie nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na zgromadzeniu”. Prokopiusz z Cezarei, Wojna gocka
1. Jak można nazwać ustrój społeczny Słowian?
2. Jakie kary groziły opornym członkom wspólnoty słowiańskiej?
3. Jaką rolę spełniał wiec plemienny u Słowian?
Początki Węgier (dynastia Arpadów do 1301 r. , Węgry jako „Korona św. Stefana”), oprac. RM
1. Przynależność etniczna Węgrów - nie są Indoeuropejczykami, należą do grupy ludów
ugrofińskich 2. Pojawienie się koczowniczych plemion węgierskich na Nizinie Panońskiej w pocz. X w. pod
wodzą półlegendarnego Arpada
upadek państwa wielkomorawskiego w 906 r. w wyniku najazdu Węgrów
znaczenie bitwy nad rzeką Lech w 955 r. (na Lechowym Polu): zostali pokonani przez Ottona I, bitwa kończy okres łupieżczych wypraw Węgrów
Gejza jako pierwszy historyczny władca Węgier (twórca państwa węgierskiego, przyjął chrzest w 974 r.)
Panowanie Stefana I Wielkiego (997 - 1038) - syn Gejzy, sojusz z Ottonem III, koronacja w 1000 r. (Węgry jako „Korona Św. Stefana”, św. Stefan - patron Węgier), utworzenie arcybiskupstwa w Ostrzyhomiu, podział administracyjny kraju na komitaty (żupy) - na wzór karolińskich hrabstw.
Legenda głosi, ze Stefan koronował się na króla Węgier koroną, którą papież Sylwester II przeznaczył dla Bolesława Chrobrego (legenda pochodzi z XIII - wiecznej Kroniki polsko - węgierskiej)
Zasięg terytorialny państwa węgierskiego w średniowieczu (Nizina Panońska, opanowanie Słowacji, Siedmiogrodu, Chorwacji), mapy w podr., s. 32, 178
Państwo |
Nazwa panującej dynastii |
Państwo Wielkomorawskie |
Mojmirowice |
Czechy |
Przemyślidzi do 1306 r. |
Węgry |
Arpadowie (Arpadzi) do 1301r. |
Ruś (Kijowska początkowo) |
Rurykowicze(na Rusi, następnie w Rosji do 1598) |
Polska |
Piastowie do 1370 r. |
Św. Wacław - patron Czech |
Św. Stefan - patron Węgier |
Św. Włodzimierz - chrystianizacja Rusi, Włodzimierz został świętym w Kościele prawosławnym |
Chrystianizacja w obrządku łacińskim: Czechy, Węgry, Polska, Chorwacja, Słowenia, Słowacja |
Chrystianizacja w obrządku wschodnim: Ruś, Serbia, Bułgaria |
3