14. Sejm szlachecki w Polsce - geneza, skład, kompetencje
Geneza Sejmu szlacheckiego w Polsce opiera się na dwóch rozbieżnych poglądach. Pierwszy z nich to pogląd instytucjonalny - polegał on na twierdzeniu, że sejm powstał z działalności monarchy, który potrzebując zgody na podatek doprowadził do wykształcenia organu, który mu tej zgody udzielał. Drugim poglądem jest pogląd ewolucyjny - uważa że powstanie sejmików wiąże się z ewolucją zgromadzeń od dawnego wczesnośredniowiecznego wiecu aż do szlacheckiego sejmu, zaś siłą sprawczą ewolucji ewolucji jest wzrastająca rola polityczna szlachty. Wyróżnia się III okresy kształtowania Sejmu:
1. Czas od końca XIVw. od przywileju nieszawskiego kiedy to najważniejsze decyzje panstwowe, sądowe częsciowo były przenoszone ze zjazdów ogólnopaństwowych na sejmiki prowincjonalne
2. 1454 - 1493 - równoległy sejm ogólny i sejmiki prowincjonalne
3. 1493 - 1505 - okres gdy szlachta wywalczyła zinstytucjonalizowanie Izb Poselskich była nieodłącznym składnikiem sejmu.
Po zjednoczeniu państwa każda ziemia posiadała własny wiec urzędniczy, który radził w sprawach tej ziemi. Sprawy ogólne rozstrzygano na zjazdach (wiecach) ogólnopaństwowych. W 1318r. rycerstwo i możnowładztwo w Sulejowie poparło starania Łokietka o koronę. Wysłali poselstwo do papieża, Świętopietrze zmieniono z podymnego na pogłówne. Właśnie od 1318r. datuje się początek sejmowania i zjazdów szlacheckich. Żywą działalność rozwinęły zjazdy prowincjonalne zajmujące się ustawodastwem - osobno dla Małopolski, osobno dla Wielkopolski: gdy na zjazdy obok dostojników zaczęła przybywać szlachta a także reprezentancji miast i kapituł, stały się one sejmami - zgromadzeniami powszechnymi. Zamiast sejmów prowincjonalnych król mógł zwołać sejm walny. Od początku XVw. zjazd ogólnopaństwowy jest sejmem wielkim (walnym). Te same zagadnienia rozstrzygano na sejmach prowincjonalnych i na sejmie walnym. Sejmy prowincjonalne były dogodne dla króla gdyż mógł łatwiej skłonić do przyjęcia propozycji jedną dzielnicę a potem użyć to jako argument wobec drugiej. Sejm prowincjonalny umożliwiał szerszą reprezentację szlachty zaś rada królewska stanowiąca trzon sejmu walnego była wyrazicielem interesów i poglądów możnowładców. Rozwojowi zgromadzeń sprzyjała zasada, że każdy nadzwyczajny podatek wymagał zgody stanów. Rozwojowi sejmowania sprzyjały też okresy bezkrólewia i system elekcji króla dokonywany przez sejm. W sejmie walnym w I poł. XVw. istniały trzy grupy:
I - dostojnicy duchowni i świeccy stanowiący radę królewską. Było ich 73 potem weszli w skład Izby wyższej - senatu. Na sejmie walnym odgrywali decydującą rolę.
II - urzędnicy ziemscy - odgrywali oni rolę reprezentantów ziem do momentu wykształcenia się instytucji posłów ziemskich
III - szlacta nie piastująca urzędów, przedstawiciele rad miejskich oraz kapituł katedralnych
Na sejm mógł przybywać ogół szlachty. Nie brał on udziału w ściślejszych naradach lecz aprobował przez aklamację podjęte uchwały. Od połowy XVw. szlachta zaczęła wysyłać na sejmy przedstawicieli. W tym samym czasie sejm odbywał się zwykle raz do roku. Zwykłym miejscem obrad był Piotrków. Sejm Wlkp. - środa, Małopolskie - NMK. Bez zgody sejmu walnego lub sejmików prowincjonalnych król nie mógł pobierać podatków. Istotną rolę odgrywał też sejm w zakresie ustawodastwa. Wszystkie większe statuty były uchwalane przez sejm walny lub sejmy prowincjonalne. Dużą rolę miały sejmy przy wystawianiu nowych przywilejów dla szlachty. Sejm mógł obradować i podejmować uchwały w nieobecności króla, który zatwierdzał je wówczas ex post. Delegaci Sejmu brali nieraz udział w zawieraniu umów międzynarodowych. Od 1493r. wyodrębniło się stałe ogólnopaństwowe przedstawicielstwo sejmików ziemskich w postaci posłów ziemskich. Utworzyli oni osobną izbę poselską, natomiast rada królewska przeistoczyła się w senat. Tak więc sejm walny w XVIw. stał się dwuizbowy. Od połowy XVIw. posłów wybierała sama szlachta nie oglądając się na magnatów. Liczba posłów była ustalona zwyczajowo. Większe woj. wysyłały na sejm walny po 6 posłów, mniejsze oraz ziemie po 2, a drobne ziemie i powiaty po 1 pośle. Po roku 1569r Reprezentacja Prus Królewskich nie była ustalona i była nieproporcjonalnie wielka. Początkowo posłowie jednego sejmiku występowali i głosowali łącznie. Dopiero od połowy XVIw. zaczęli występować indywidualnie. Otrzymywali oni strawne (diety) które początkowo płacił skarb królewski. W XVIw. koszty delegacji przejęły sejmiki. Po unii lubelskiej w skład izby poselskiej wchodziło 170 posłów, w tym 48 z Litwy. Nie znaleźli się w niej przedstawiciele kapituł. Duchowieństwo nie było zainteresowane obradami izby poselskiej bo szlachta chciała obciążyć dobra duchowne podatkami. Do izby poselskiej nie wchodzili przedstawiciele miast. Wyjątkami byli posłowie Krakowa i wilna tzw. ablegaci potem także Lwowa, Lublina, Kamieńca Podolskiego. Asystowali w obradach lecz nie posiadali prawa głosu. Od połowy XVIw. przyjmowano, że sejm składał się z 3 stanów: króla, senatu i izby poselskiej. Król był częścią parlamentu. Początkowo nie było stałych terminów zwoływania sejmu ani stałego miejsca jego obrad. Sejm zwoływał król co roku najczęściej w Piotrkowie położonym w centrum Królestwa. System sejmowania uregulowały artykuły henrykowskie, które nałożyły na króla obowiązek zwoływania sejmu co dwa lata, przwidując możliwość zwołania sejmu w pilnych sprawach. Sejmy odtąd dzieliły się na sejmy zwyczajne (ordynaryjne) co dwa lata i sejmy nadzwyczajne (ekstra ordynacyjne) w razie potrzeby. A.H. zastrzegały, że s.ordynaryjny nie może trwać dłużej niż sześć tygodni, a ekstra ordynacyjne nie dłużej niż dwa tygodnie. Przedłużanie obrad czyli prolongacja wymagało zgody wszystkich posłów. Miejscem wspólnych polsko-litewskich stała się po Unii lubelskiej Warszawa. od 1673r. co trzeci sejm miał odbywać się w Grodnie. Sejmy koronacyjne odbywały się nadal w Krakowie. Za Zygmunta I ustalił się zamknięty skład senatu. Wchodzili do niego: abp, bp, wojewodowie, kasztelanowie, marszałek wielki i marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi. Po unii do senatu weszli urzędnicy litewscy. Na początku XVIIw. senat Korony i Litwy liczył 140 senatorów. Powoływano ich dożywotnio. Zwoływano senat razem z izbą poselską.
Do podjęcia uchwały i wydania konstytucji potrzebna była zgoda powszechna, nie mogło być sprzeciwu. Poseł powinien był postępować według instrukcji. Osiągnięcie zgody powszech. w izbie poselskiej było możliwe i ułatwione gdy posłowie nie byli skrępowani szczegółowymi instrukcjami. Często przyjmowano też fikcję jednomyślności. Większość głosów decydowała przy wyborze marszałka izby poselskiej i sprawdzaniu ważności mandatów tzw. rugach poselskich. W senacie senatorowie nie głosowali lecz kolejno wypowiadali swoje zdanie. Największą uwagę miały opinie senatorów zajmujących najwyższe stanowiska w państwie i pierwsze krzesła w senacie. Reszta przyłączała się do danego zdania. Na tej podstawie król lub w jego imieniu kanclerz formuował opinię generalną czyli KONKLUZJĘ. Nie musiała opierać się na jednomyślności. Szła po linii poglądów przeważających do których monarcha się przychylał. Konstytucje sejmu ogłaszano w imieniu króla. Zgodnie ze wskazówkami króla odbywała się redakcja. Podczas niej dwór często zmieniał treść konstytucji. Od schyłku XVIw. zaczęto przestrzegać jednomyślności. Rosła też rola sejmików podsejmowych. Ważne też były instruckje. Czasem wysuwano postulat sejmów rokoszowych. Kompetencje sejmu określa konstytucja Nihil novi. Sejm uchwalał podatki, zgodę na pospolite ruszenie, nobilitację. Wysłuchiwał obcych posłów i nadawał kierunek polityce zagranicznej. Sprawował kontrolę nad rządem. Na sejmie odbywał się sąd sejmowy. Miał on prawo łaski i amnestii, zawieranie traktatów pokojowych i przymierzy. Na sejmie król nadawał ważniejsze godności.