Kształtowanie się demokracji szlacheckiej w Polsce XV - XVI wieku, podr. s.61 - 69, oprac. RM.
A. Fazy (okresy) w historii ustroju politycznego Polski od X do XVIII w.:
monarchia patrymonialna (ok. 966 - ok. 1138)
rozbicia dzielnicowe (1138 - ok.1295/1320)
monarchia stanowa (XIV - XV w.)
demokracja szlachecka (ok.1454/1505 - 1791)
B. Istota demokracji szlacheckiej i cechy stanu szlacheckiego.
1. Demokracja szlachecka, Rzeczpospolita szlachecka, oligarchia magnacka - znaczenie pojęć
demokracja szlachecka: ustrój polityczny Rzeczpospolitej od połowy XV (lub od początków XVI) do schyłku XVIII w. (1454/1505 - 1791) cechujący się uprzywilejowaną pozycją szlachty w państwie, oraz równością wszystkich przedstawicieli stanu szlacheckiego w zakresie praw i przywilejów. W praktyce życia politycznego na przełomie XVI i XVII w. magnateria ostatecznie zdominowała średnią i drobną szlachtę, a zatem ważną cechą demokracji szlacheckiej stało się
wówczas zjawisko oligarchii magnackiej
oligarchia magnacka: dominacja magnaterii w życiu politycznym państwa
Rzeczpospolita szlachecka: Polska (państwo polsko- litewskie) w okresie demokracji szlacheckiej (ok. 1454/1505 - 1791), pojęcie to jest odzwierciedleniem dominacji szlachty w życiu politycznym państwa
2. Kiedy została ustanowiona w Polce demokracja szlachecka?
kwestia dyskusyjna - jakie wydarzenie można uznać za umowny początek demokracji szlacheckiej
w Polsce: nadanie przywileju cerkwicko - nieszawskiego w 1454 r., powstanie sejmu w 1493 r.,
czy też uchwalenie konstytucji Nihil novi w 1505 r. (tą ostatnią opcję przyjmuje podr., s. 63)
3. Etapy kształtowania się ustroju Rzeczpospolitej szlacheckiej (demokracji szlacheckiej)
- od przywileju cerkwicko- nieszawskiego (1454) do konstytucji Nihil novi (1505): okres rywalizacji
między możnowładztwem a średnią szlachtą, powstania sejmu w 1493 r. i określenie jego kompetencji w
konstytucji Nihil novi (1505)
- od konstytucji Nihil novi (1505) do unii lubelskiej (1569): okres walki średniej szlachty skupionej
w ruchu egzekucyjnym o realizację swojego programu politycznego
- reformy okresu bezkrólewia w 1573 r., po śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów
Zygmunta II Augusta (1572),
- ostatnie reformy ruchu egzekucyjnego w okresie panowania Stefana Batorego i początki oligarchii
magnackiej (na przełomie XVI i XVII w.)
4. Najważniejsze cechy stanu szlacheckiego
przywileje szlacheckie, przywileje generalne dla szlachty:
przywileje szlacheckie: prawa zwalniające szlachtę od niektórych obowiązków lub nadające jej szczególne uprawnienia (począwszy
od przywileju koszyckiego z 1374 r., miały charakter stanowych przywilejów generalnych - tzn. dotyczyły całej szlachty)
- koszycki (1374)
- czerwiński (1422) - statut warcki (1423) - jedlneńsko-krakowski (1430 - 1433) - cerkwicko - nieszawski (1454) - piotrkowski (1496)
- konstytucja Nihil novi (1505)
- konstytucje sejmowe z 1520 r.: przekazanie szlachcie sądownictwa nad chłopami (sądownictwa
patrymonialnego), czyli władzy sądowej szlachcica nad chłopami we wsi, której był właścicielem
- prawo każdego szlachcica do udziału w wolnej elekcji (wyborze nowego króla od 1573 r.)
- akt konfederacji warszawskiej z 1573 r. gwarantującej swobodę wyznania mieszkańcom
Rzeczpospolitej („pax inter dissidentes de religione”), w tym szlachcie
- artykuły henrykowskie z 1573 r.: pozwalały szlachcie na wypowiedzenie posłuszeństwa
królowi w razie naruszenia przez niego zasad ustroju państwa (prawa pospolitego) lub
przywilejów szlacheckich (wolności publicznej)
najważniejsze czynniki określające przynależność do stanu szlacheckiego: przywileje, herby, nazwiska rodowe, dziedziczenie przynależności stanowej, obowiązek uczestnictwa w pospolitym ruszeniu (służba wojskowa szlachcica na wypadek konieczności obrony państwa)
dominacja szlachty (polityczna i ekonomiczna) w państwie na tle słabości mieszczaństwa
liczebność stanu szlacheckiego: ok. 7 - 10 % mieszkańców Rzeczpospolitej (znacznie więcej niż w innych krajach), dominuje liczebnie szlachta biedna (szaraczkowa)
e) zakres równości w obrębie stanu szlacheckiego w sferze praw politycznych: „szlachcic na
zagrodzie równy wojewodzie”, ale senat jako reprezentacja polityczna magnaterii
zróżnicowanie majątkowe szlachty polskiej (warstwy społeczne w obrębie stanu szlacheckiego):
- posesjonaci (szlachta posesjonacka): szlachta posiadająca ziemię
• magnateria (magnaci, karmazyni): posiadała nie tylko liczne wsie, ale i prywatne miasta
(mapa w podr., s. 64)
• średnia szlachta: posiadała od jednej do kilku wsi, w XVI w. stanowiła najliczniejszą grupę stanu
szlacheckiego i posiadała swój własny, niezależny od magnaterii (i rywalizujący z nią) obóz
polityczny zwany ruchem egzekucyjnym
• szlachta zagrodowa (szlachta zaściankowa): posiada niewiele ziemi i sama na niej pracuje,
mieszka zwł. na Mazowszu (do. 30 % ogółu mieszkańców), Podlasiu (ok.35 %), Żmudzi (ok.40 %)
- nieposesjonaci (szlachta nieposesjonacka - „gołota”): szlachta nie posiadająca ziemi
(„utrzymywała się ze służby u magnatów”)
najuboższą szlachtę nazywano szaraczkową (chodzi zarówno o szlachtę zagrodową jak i „gołotę”), politycznie szlachta szaraczkowa zależna była od magnaterii
możliwości znalezienia się w stanie szlacheckim:
• przez dziedziczenie („po mieczu i po kądzieli”)
• nagana szlachectwa - udowodnienie przed sądem szlacheckiego pochodzenia
• nobilitacja - nadanie szlachectwa osobie niższego stanu, np. nobilitacja przez króla
profesorów Akademii Krakowskiej w 1535 r.
• indygenat - nadanie polskiego szlachectwa szlachcicowi - cudzoziemcowi
C. Powstanie dwuizbowego sejmu walnego i określenie jego kompetencji
1. Powstanie dwuizbowego (senat i izba poselska) sejmu walnego w 1493 r. za panowania Jana
Olbrachta
- przyczyny powstania dwuizbowego sejmu walnego w 1493 r.
▪ na sejmikach szlacheckich dominowała politycznie magnateria, dlatego średnia szlachta chętnie przybywa
na sejm walny
▪ król Jan Olbracht chciał oprzeć swoje rządy na średniej szlachcie jako przeciwwadze wobec magnaterii
- sejm dwuizbowy (senat jako reprezentacja polityczna magnaterii, izba poselska jako
reprezentacja polityczna średniej szlachty)
- skład sejmu walnego: „trzy stany sejmujące”: król, senat, izba poselska
2. Przywilej mielnicki z 1501 r. Aleksandra Jagiellończyka (przekazanie senatowi władzy w państwie;
senat był reprezentacją polityczną możnowładztwa)
3. Konstytucja „Nihil novi” z 1505 r. (uchwalona na sejmie w Radomiu w 1505 r. w okresie
panowania Aleksandra Jagiellończyka) - postanowienia: bez wspólnej zgody izby poselskiej i senatu król nie może dokonać żadnych zmian w
w zasadach ustroju państwa (prawie pospolitym) i w przywilejach szlacheckich (wolności publicznej)
- znaczenie konstytucji „Nihil novi”:
▪ swoimi postanowieniami unieważniała przywilej mielnicki (któr y przekazywał senatowi, czyli magnaterii
władzę w państwie)
▪ wprowadzała w państwie polityczną równowagę sił między izbą poselską a senatem, czyli między
średnią szlachtą (reprezentowaną w izbie poselskiej) a magnaterią (reprezentowaną w senacie)
▪ unieważnienie przywileju mielnickiego oraz uchwalenie konstytucji „Nihil novi” było więc
zwycięstwem obozu średnioszlacheckiego (kierowanego przez kanclerza Jana Łaskiego) nad
magnaterią (możnowładztwem), było to jednak zwycięstwo krótkotrwałe, ponieważ następca Aleksandra, król
Zygmunt I Stary, zaczął wyraźnie faworyzować senat kosztem izby poselskiej (tzw. „senatorski król”), nie oznaczało to
jednak formalnego zniesienia konstytucji „Nihil novi”
▪ zdaniem większości historyków, konstytucja „Nihil novi” w historii państwa polskiego umownie
kończy średniowiecze, a zarazem rozpoczyna epokę nowożytną
▪ zdaniem niektórych historyków, konstytucja „Nihil novi” rozpoczyna w Polsce okres demokracji
szlacheckiej (przywilej cerkwicko - nieszawski z 1454 r., czy konstytucja „Nihil novi” z 1505 r.?)
▪ kierowany przez kanclerza Jana Łaskiego obóz średnioszlachecki, który doprowadził do uchwalenia
konstytucji „Nihil novi”, należy wiązać z początkami ruchu egzekucyjnego i jego programem
reform państwa
4. Uprawnienia sejmu (podr., s.65): uchwalał ustawy - konstytucje, podejmował decyzje w sprawach liczebności
wojska, wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, współdecydował o polityce zagranicznej: wysyłając
poselstwa, decydując o przymierzach i wojnie, nadawał szlachectwo (noblitację), podr., s.65
D. Sejm, sejmiki, urzędy centralne, konfederacje i rokosze w ustroju politycznym
Rzeczpospolitej szlacheckiej. 1. Sejm walny (zob. schemat w podr., s.65)
- sejm walny (parlamentum generale): centralny organ władzy ustawodawczej w Rzeczpospolitej szlacheckiej,
ukształtowany w 1493 r. w postaci „trzech stanów sejmujących” (król, senat, izba poselska), decyzje na sejmie zapadały
jednomyślnie, wyjątkiem był sejm konwokacyjny, na którym decyzje zapadały większością głosów
- sejm dwuizbowy (senat jako reprezentacja polityczna magnaterii, izba poselska jako
reprezentacja polityczna średniej szlachty)
- skład sejmu walnego: „trzy stany sejmujące”: król, senat, izba poselska
- skład senatu po unii lubelskiej 1569 r. (ok. 140 senatorów po unii lubelskiej):schemat w podr. ,s.65
▪ urzędnicy centralni koronni i litewscy (kanclerze, podskarbiowie, marszałkowie),
▪ biskupi
▪ urzędnicy ziemscy: wojewodowie, kasztelanowie,
- skład izby poselskiej: posłowie wybierani na sejmikach szlacheckich (sejmikach przedsejmowych),
ok. 170 posłów po unii lubelskiej
- uprawnienia sejmu (podr., s.65): uchwalał ustawy - konstytucje, podejmował decyzje w sprawach liczebności
wojska, wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, współdecydował o polityce zagranicznej: wysyłając
poselstwa, decydując o przymierzach i wojnie, nadawał szlachectwo (noblitację), podr., s.65
- konstytucja (sejmowa): każda uchwała sejmu w Rzeczpospolitej szlacheckiej
- organizacja wewnętrzna sejmu: izba poselska obradowała oddzielnie pod przewodnictwem marszałka,
senatowi przewodniczył król, na początku i na końcu obrad obie izby zbierały się wspólnie w celu „ucierania”
artykułów konstytucji
- decyzje na sejmie zapadały jednomyślnie, z wyjątkiem sejmu konwokacyjnego, na którym
decyzje zapadały większością głosów
- rodzaje sejmów
▪ sejm zwyczajny (ordynaryjny): zwoływany regularnie co dwa lata, obradował przez 6 tygodni, w
razie potrzeby obrady mogły zostać przedłużone
▪ sejm nadzwyczajny (ekstraordynaryjny): zwoływany nieregularnie, w razie potrzeby (np. na
wypadek wojny, gdy trzeba było uchwalić nadzwyczajne podatki na utrzymanie większej ilości wojska lub wtedy
gdy, pojawiła się konieczność rozwiązania konfliktów wewnętrznych w państwie, wówczas był to tzw. sejm
pacyfikacyjny), był zwoływany na dwa tygodnie
▪ sejm konwokacyjny (convocatio - zgromadzenie): zwoływany po śmierci króla w okresie
bezkrólewia (pierwszy raz w 1573 r., po śmierci ostatniego z Jagiellonów Zygmunta Augusta w 1572 r.), decyzje zapadały
na sejmie konwokacyjnym większością głosów, ponieważ obradował przybierając formę
konfederacji (obradował „pod węzłem konfederacji”),
na sejmie podejmującym decyzje większością głosów można było uchwalić więcej praw niż na innych sejmach (na których
obowiązywała jednomyślność), z tego też powodu było w historii Rzeczpospolitej szlacheckiej kilka sejmów konwokacyjnych, na
których uchwalono pewne ważne dla państwa reformy, wcześniej blokowane przez ich przeciwników (np. na pierwszym sejmie
konwokacyjnym w 1573 r. uchwalono tzw. akt konfederacji warszawskiej, który mieszkańcom Rzeczpospolitej zapewniał swobodę
wyznania)
▪ sejm elekcyjny: zwoływany po sejmie konwokacyjnym w czasie bezkrólewia, towarzyszył wolnej
elekcji (wyborowi nowego króla przez szlachtę, począwszy od pierwszej wolnej elekcji w 1573 r.)
▪ sejm koronacyjny: towarzyszył koronacji nowego króla - elekta
2. Sejmiki szlacheckie i ich rodzaje, tabela w podr. s. 62
- sejmik szlachecki (ziemski): organ samorządu terytorialnego szlachty w obrębie danej ziemi lub
województwa (zjazd szlachty danej ziemi lub województwa), w XVI w. było ok. 67 sejmików
ziemskich w Rzeczpospolitej, na sejmikach (podobnie jak w sejmie) przeważnie obowiązywała
zasada jednomyślności
- lauda: uchwały podejmowane na sejmikach szlacheckich
- rodzaje sejmików szlacheckich (tabela w podr., s. 62):
sejmiki przedsejmowe: wybierały posłów na sejm walny, redagowały dla nich tzw. instrukcje
sejmowe (zalecenia dla posła, których powinien przestrzegać na sejmie, np. jak powinien głosować, od drugiej połowy
XVII w. posłowie wybierani na sejmiku mieli obowiązek złożenia przysięgi , że będą tych instrukcji przestrzegać w
trakcie obrad sejmu)
sejmiki relacyjne: wysłuchiwały sprawozdań posłów z sejmu walnego
sejmiki elekcyjne: wybierały urzędników ziemskich (urzędników szlacheckiego samorządu
terytorialnego), tabela w podr. s. 62
sejmiki deputackie: wybierały swoich przedstawicieli (deputatów) do Trybunału Koronnego od
1578 r. (w Koronie) i Trybunału Litewskiego od 1581 r. (w Wielkim Księstwie Litewskim), były to
sądy najwyższej instancji w Rzeczpospolitej Obojga Narodów
sejmiki kapturowe: sprawowały rządy w danej ziemi w okresie bezkrólewia (od 1572), obradowały na zasadzie
konfederacji, a zatem nie obowiązywała na nich zasada jednomyślności - decyzje mogły zapadać większością głosów
sejmiki prowincjonalne: dla Małopolski i Wielkopolski osobno (podr.,s.62)
3. Urzędy centralne w Polsce XVI - XVIII w. (tabela w podr.,s.61)
▪ urzędy centralne w Koronie: marszałek wielki koronny, marszałek nadworny, kanclerz wielki
koronny, podkanclerzy, podskarbi koronny, hetman wielki koronny, hetman polny
▪ analogiczne urzędy centralne istniały w Wielkim Księstwie Litewskim: np. kanclerz wielki
litewski, podskarbi litewski, hetman wielki litewski, hetman polny litewski
▪ większość urzędników centralnych (zarówno koronnych jak i litewskich) zasiadała w senacie, z
wyjątkiem hetmanów (chyba, że hetman pełnił dodatkowo inny urząd, z którym wiązało się
zasiadanie w senacie, np. urząd wojewody lub kanclerza), zob. schemat w podr., s. 65
4. Urzędy lokalne w Polsce XVI - XVI w., np. wojewodowie, kasztelanowie, starostowie, sędziowie
ziemscy (wojewodowie i kasztelanowie zasiadali w senacie, wojewodami przeważnie zostawali
przedstawiciele magnaterii, zob. schemat w podr., s. 65)
4. Konfederacje
konfederacja (confederatio - związek): „w Rzeczpospolitej szlacheckiej związek większej grupy
przedstawicieli określonego stanu społecznego (szlachty) lub miast, mający na celu realizację
określonych zadań politycznych lub ochronę interesów grupowych”. W konfederacji decyzje
podejmowano większością głosów, w przeciwieństwie do sejmu, gdzie obowiązywała zasada jednomyślności
(chyba, że sejm przybrał formę konfederacji, tj. obradował „pod węzłem konfederacji”, co dotyczyło sejmów
konwokacyjnych
przykłady konfederacji w Rzeczpospolitej szlacheckiej: np. konfederacja warszawska w 1573 r.,
konfederacja tyszowiecka (1655), konfederacje gołąbska i szczebrzeszyńska w 1673 r., konfederacja barska
1768 - 1772, konfederacja targowicka (1792)
5. Rokosz (słowo pochodzenia węgierskiego) - zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi (dotyczy
zwł. Węgier i Polski), zorganizowane czasem na zasadzie konfederacji, np. rokosz lwowski („wojna kokosza”)
z 1537 r., rokosz sandomierski (rokosz Zebrzydowskiego) w latach 1606 - 1607, rokosz Lubomirskiego w
latach 1665 - 1666.
E. Funkcjonowanie demokracji szlacheckiej w Polsce od uchwalenia konstytucji Nihil novi
do schyłku XVI w.
1. Statuty kanclerza Jana Łaskiego (1506) - kolejny od panowania Kazimierza Wielkiego (statutów
piotrkowskich i wiślickich) pisemny, skodyfikowany zbiór prawa polskiego, Statuty Łaskiego były
przejawem proreformatorskich dążeń obozu politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego)
2. Polityka wewnętrzna Zygmunta I Starego (1506 - 1548) - symbolika nowej formy korony królewskiej (tzw. korona zamknięta), nawiązująca do zasady „rex
est imperator in regno suo” (idei niezależności monarchy i jego państwa, np. od cesarza i papieża)
- Zygmunt I Stary jako „król senatorski”, faworyzowanie senatu kosztem izby poselskiej
- elekcja vivente rege królewicza Zygmunta Augusta (1529) oraz jego koronacja vivente rege (1530)
▪ elekcja vivente rege („za życia króla”): elekcja nowego króla dokonana za życia aktualnie panującego,
▪ w 1529 r. Zygmunt August miał 9 lat, zaś jego ojciec Zygmunt I Stary panował jeszcze do 1548 r.
▪ przyczyny elekcji vivente rege Zygmunta Augusta: dążenie ojca Zygmunta Starego, a zwłaszcza matki
(królowej Bony) do zapewnienia Zygmuntowi Augustowi następstwa tronu oraz wzmocnienia pozycji
politycznej monarchy wobec szlachty
▪ elekcja vivente rege w 1529 r. nie była wolną elekcją (pierwsza wolna elekcja będzie w 1573 r.) - rokosz lwowski w 1537 r. („wojna kokosza”) jako przejaw opozycji średniej szlachty (związanej z
ruchem egzekucyjnym) wobec magnaterii i polityki króla faworyzującego senat kosztem izby
poselskiej (do konfliktu zbrojnego między szlachtą a królem nie doszło wówczas, „jedynymi ofiarami tego
rokoszu były kury wybite przez głodną szlachtę”, stąd określenie „wojna kokosza”)
- działalność polityczna królowej Bony (opis pod il. w podr., s.63)
- inkorporacja (przyłączenie) Mazowsza do Polski w 1526 r. po wygaśnięciu mazowieckiej linii
Piastów
3. Ruch egzekucyjny, jego program i realizacja.
- ruch egzekucyjny: proreformatorski, samodzielny ruch polityczny średniej szlachty w XVI w.,
w okresie panowania Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta, Stefana
Batorego), zapoczątkowany okresie panowania Aleksandra Jagiellończyka, - egzekucja (rewindykacja, przywrócenie, wyegzekwowanie) - program (postulaty) ruchu egzekucyjnego:
▪ najważniejsze cele ruchu egzekucyjnego: osłabienie pozycji magnaterii, poddanie króla kontroli
sejmu, usprawnienie mechanizmów rządzenia państwem (reforma sądownictwa, skarbowości, wojska)
• dokonanie egzekucji praw (wymuszenie na królu i magnaterii przestrzegania
obowiązującego prawa, np. zakazu sprawowania kilku urzędów przez jednego magnata),
• dokonanie egzekucji dóbr (odebranie magnaterii bezprawnie użytkowanych
królewszczyzn, zakaz nadawania i wydzierżawiania królewszczyzn bez zgody sejmu)
• inne postulaty ruchu egzekucyjnego: ujednolicenie prawa, czyli kodyfikacja prawa (zob. Statuty
Łaskiego), unifikacja terytorialna państwa (ograniczenie odrębności Prus Królewskich, Mazowsza po inkorporacji w 1526
r., księstw oświęcimskiego i zatorskiego inkorporowanych w drugiej połowie XV w.), unia realna Polski z Litwą (doszło do
niej w wyniku unii lubelskiej w 1569 r.), ograniczenie kompetencji sądów kościelnych (np. w zakresie wykonywania
ich wyroków przez starostów w sporach szlachty z duchowieństwem o dziesięciny - chodziło tzw.„egzekucję starościńską”),
obciążenie Kościoła świadczeniami na rzecz obronności państwa (np. przeznaczanie annat* na potrzeby
obronności państwa), ujednolicenie miar i wag, lustracja królewszczyzn (określenie jakie przynoszą dochody),
utworzenie skarbu i wojska kwarcianego (finansowanego z jednej czwartej dochodów z królewszczyzn),
oddzielenie skarbu królewskiego („prywatnej szkatuły króla” ) od publicznego
*annaty - coroczne opłaty Kościoła w danym państwie na rzecz Stolicy Apostolskiej.
- przywódcy ruchu egzekucyjnego: jego pierwszym przywódcą był kanclerz Jan Łaski w początkach XVI w., ostatnim Jan
Zamojski u schyłku XVI w. , często przywódcami ruchu egzekucyjnego byli innowiercy: Mikołaj Sienicki, Hieronim Ossoliński, Rafał
Leszczyński, Jan Firlej,
- opozycja Zygmunta Starego i początkowo Zygmunta Augusta (w 1562 r król zaakceptował jego postulaty)
wobec ruchu egzekucyjnego
opozycja szlachty wobec małżeństwa Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną (opis pod il. w podr.,s.67)
- realizacja postulatów ruchu egzekucyjnego na tzw. sejmach egzekucyjnych w 1504, 1562,
1563, 1564 i 1569 r. (kiedy to zawarto unię lubelską)
▪ znaczenie sejmu piotrkowskiego w 1562 - akceptacja przez króla Zygmunta Augusta postulatów
ruchu egzekucyjnego (czego przejawem było pojawienie się króla na sejmie w stroju szlacheckim),
do tego momentu Zygmunt II August (podobnie jak wcześniej jego ojciec Zygmunt I Stary) był w
opozycji wobec ruchu egzekucyjnego i jego postulatów, potrzebował jednak poparcia szlachty w
obliczu rozpoczynającej się wojny północnej
- unia lubelska w 1569 r. (unia realna Polski z Litwą) jako przejaw realizacji postulatów ruchu
egzekucyjnego (zob. temat: Początki Rzeczpospolitej Obojga Narodów)
4. Rola obozu politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego) w okresie bezkrólewia po śmierci
Zygmunta II Augusta oraz na sejmie konwokacyjnym w 1573 r. (spór między obozem średniej
szlachty a stronnictwem magnacko - senatorskim o godność interrexa oraz miejsce wolnej elekcji i
obrad sejmu konwokacyjnego)
▪ stanowisko obozu średnioszlacheckiego: interrexem powinien zostać jej przywódca Jan Firlej, zaś
sejm konwokacyjny i wolna elekcja ma odbywać się tam gdzie średnia szlachta ma silne wpływy
polityczne (np. w Małopolsce)
▪ stanowisko obozu magnacko - senatorskiego: interrexem powinien zostać prymas Polski, zaś sejm
konwokacyjny i wolna elekcja mają odbywać się na Mazowszu, gdzie licznie mieszkająca tam szlachta
szaraczkowa jest politycznie uzależniona od magnaterii
▪ spór o godność interrexa, miejsce obrad sejmu konwokacyjnego oraz miejsce wolnej elekcji
wygrał obóz magnacko - senatorski
5. Uchwały sejmowe w okresie bezkrólewia w 1573 r. jako przejaw demokracji szlacheckiej
powołanie na interrexa prymasa Polski (pierwszym interrexem został prymas Jakub Uchański)
interrex: głowa państwa w okresie bezkrólewia (w Polsce interrexem był prymas Polski)
ustalenie sposobu wyboru króla (na drodze wolnej elekcji i elekcji viritim)
wolna elekcja: wybór króla w Rzeczpospolitej, począwszy od 1573 r., w którym miał prawo wziąć udział każdy szlachcic, wolna elekcja miała zatem charakter elekcji viritim
elekcja viritim: elekcja króla, w której mógł uczestniczyć każdy szlachcic (zasada powszechnego udziału szalchty w wyborze króla)
ustalenie miejsca wolnej elekcji (Kamień pod Warszawą, a zatem Mazowsze)
- przyjęcie aktu konfederacji warszawskiej (28 I 1573): zagwarantowanie swobody wyznania i
tolerancji religijnej mieszkańcom Rzeczpospolitej („pax inter dissidentes de religione”)
- uchwalenie przez sejm elekcyjny artykułów henrykowskich (17 V 1573),
artykuły henrykowskie: akt prawny określający zasady ustroju Rzeczpospolitej (określał m.in. kompetencje
króla i sejmu, potwierdzał obowiązywanie przywilejów szlacheckich oraz unii realnej Polski z Litwą), przyjęty w okresie
bezkrólewia w 1573 r., przedstawiany do zaprzysiężenia każdemu kolejnemu królowi wybranemu
na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego (stąd nazwa: artykuły henrykowskie), artykuły
henrykowskie pozwalały szlachcie na wypowiedzenie posłuszeństwa królowi w razie naruszenia przez
niego zasad ustroju państwa (prawa pospolitego) lub przywilejów szlacheckich (wolności publicznej)
nałożenie na króla - elekta zobowiązań określanych jako pacta conventa (czyli osobiste, indywidualne zobowiązania króla wybranego na drodze wolnej elekcji, począwszy od Henryka Walezego)
6. Rola obozu politycznego średniej szlachty w czasie kolejnych wolnych elekcji: drugiej w 1575 r. i
w trzeciej w 1587 r.
▪ w 1575 r. obóz średnioszlachecki popierał na tron polski kandydaturę Stefana Batorego, zaś obóz
magnacki kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga, królem został Stefan Batory
▪ w 1587 r. obóz średnioszlachecki popierał na tron polski kandydaturę Zygmunta Wazy, zaś obóz
magnacki kandydaturę arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, królem został Zygmunt III Waza
7. Jan Zamojski jako „trybun ludu szlacheckiego” w dobie Stefana Batorego, Jan Zamojski (kanclerz i
hetman) był ostatnim przywódcą obozu średnioszlacheckiego (ruchu egzekucyjnego), w czasie
drugiej wolnej elekcji (1575) popierał kandydaturę Stefana Batorego, w czasie trzeciej wolnej
elekcji (1587) kandydaturę Zygmunta Wazy (syn króla Szwecji Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki)
8. Ostatnie reformy ruchu egzekucyjnego w okresie panowania Stefana Batorego: utworzenie
Trybunału Koronnego i Trybunału Litewskiego (sądy najwyższej instancji w Rzeczpospolitej), piechoty
wybranieckiej (rekrutującej się z chłopów z królewszczyzn - opis pod il. w podr. s.89), rejestru kozackiego (imiennego
spisu Kozaków służących jako odrębna formacja wojskowa, pobierających żołd oraz mających zagwarantowaną wolność osobistą)
9. Przyczyny zaniku samodzielnego ruchu (obozu) politycznego średniej szlachty (ruchu egzekucyjnego) u
schyłku XVI w.(za panowania Zygmunta III Wazy):
▪ unia lubelska wzmocniła polityczną i ekonomiczną pozycję magnaterii kosztem średniej szlachty (w
wyniku unii magnateria zakłada swoje latyfundia na obszarach przyłączonych wówczas do Korony i oderwanych od
WKL, mapa w podr. ,s.72) ▪ na przełomie XVI i XVII w. rozpoczyna się okres oligarchii magnackiej (dominacji magnatów w
życiu politycznym państwa), natomiast średnia szlachta traci podmiotowość polityczną - zanika jej
samodzielne politycznie stronnictwo, czyli ruch egzekucyjny
▪ ostatni przywódca obozu średnioszlacheckiego Jan Zamojski w wyniku wielkiej kariery politycznej
i znacznego powiększenia majątku z przedstawiciela średniej szlachty stał się magnatem
▪ spadek zapotrzebowania w Europie Zachodniej na zboże z Europy Środkowo - Wschodniej wpływa na
obniżenie dochodów średniej szlachty, i w konsekwencji na osłabienie jej pozycji politycznej w państwie
5