Kształtowanie się demokracji szlacheckiej

Demokracja szlachecka to system ustrojowy Rzeczpospolitej gwarantujący systemowi szlacheckiemu prawo decydowania w sprawach państwa, zarówno w polityce zagranicznej, jak i wewnętrznej.

Demokracja szlachetna wykształciła się w XV i XVIw dzieki uzyskiwanym przez szlachtę przywilejom. Jej ukoronowaniembyła Konstytucja NIHIL NOVI (1505). Zwyciestwo ustroju demokracji szlacheckiej w państwie nastąpiło w ostatnich latach panowania Zygmunta Augusta i za panowania pierwszych monarchów elekcyjnych.

Formalnie ustrój demokracji utrzymał się do rozbiorów. Był wykorzystywany przez magnaterię do realizacji jej planów politycznych i przerodził się w oligarchię magnacką.

Podstawą demokracji szlacheckiej były przywileje korzystne dla szlachty. W Polsce przywileje szlacheckie nabrały znaczenia, bo były wydawane przez władców polskich w zamian za określone ustępstwa wobec postulatów nadawanych stanowi szlacheckiemu. Były to uprawnienia polityczne, gospodarcze i sądowniczo- administracyjne.

Przywilej generalny, to taki przywilej, który otrzymywał cały stan szlachecki.

Przywilej prowincjonalny lub ziemski to taki przywilej, który otrzymywała szlachta z danego terytorium.

Stan szlachecki zdobywał dzięki przywilejom nadzwyczajne uprawnienia i korzyści, różniące się od innych stanów.

Za panowania Kazimierza Wielkiego dokonano spisania przywilejów i powstały statuty wiślicko-piotrowskie . Niepowodzenia Kazimierza Wielkiego w staraniach o następcę tronu spowodowały nowe wydarzenia. Na następców Piastów mianowana została dynastia Andegawenów. Efektem tego było porozumienie s sukcesji między Kazimierzem a Ludwikiem. Po śmierci Kazimierza Ludwik , by zapewnić sobie pełnie władzy potwierdził w 1355r w Bursie wszystkie przyznane przywileje szlacheckie.

Niedługo znalazł się w podobnej sytuacji jak jego poprzednik(nie doczekał sie syna), dlatego zwrócił sie do szlachty by uzyskać zgodę na przekazanie korony swojej córce. Aby uzyskać zgodę szlachty ogłosił w Koszycach w 1374r. wielki przywilej zwany koszyckim. Jego głównym postanowieniem było prawie całkowite zwolnienie szlachty od podatków poza dwoma groszami płaconymi od łana chłopskiego. Ograniczył służbę wojskową szlachty tylko w sytuacji koniecznej obrony granic królestwa. W innych przypadkach król zobowiązuje się wynagradzać szlachtę za udział w wojnie. Szlachta zgodziła się na przekazanie władzy na córkę króla zaspokojona nadanymi prawami.

W Piotrkowie w 1388 Władysław Jagiełło potwierdził dotychczasowe przywileje i wprowadził gwarancje wykupu szlachcica z niewoli przez króla (który dostał się tam walcząc poza granicami królestwa). Gwarantował stały żołd za służbę w wysokości trzech grzywien kopii. To posunięcie było jeszcze do przyjęcia przez szlachtę. Gorsze w skutkach były prawa nadane przez Jagiełłę w 1422r., kiedy formował pospolite ruszenie na wojnę z zakonem. Szlachta wykorzystując sytuację wymusiła na królu akceptację prawa gwarantującego nietykalność majątkową szlachcica bez prawomocnego wyroku sądu a także wprowadziła zakaz łączenia w jednej osobie stanowisk sędziego ziemskiego i starosty.

Nieco później szlachta otrzymała kolejne przywileje. Były to tzw. Przywileje Warckie, o charakterze ekonomicznym. Dotyczył on gł€wnie prawa do usunięcia nieużytecznego lub buntowniczego sołtysz ze stanowiska pomimo gwarancjii dziedziczenia jego urzędu na mocy prawa lokacyjnego. Dało to możliwość zagarnięcia majątków i ziem dawnych sołtysów.

Najważniejsze postanowienia zawarte były w przywilejach jedleńsko-krakowskich z lat 1430-1433 przyznane przez Jagiełłę za obiecanie aprobaty na przekazanie korony jednemu z synów Jagiełły. Na podstawie postanowień zawartych w tych przywilejach gwarantowano praktychnie nietykalność szlachcie. Na drodze tych przywilejów szlachta zyskała największy wpływ na władzę państwową w królestwie. Władzę swoją sprawowała przy pomocy zwoływanych sejmików ziemskich. Miała wyłączność na obsadzanie urzędów ziemskich oraz nadzwyczajne instytucje do reprezentowania swoich poglądów.

Konfederacją nazywano związek szlachciców, którzy razem wspierali się w walce o wyznaczoną sprawę albo odzyskują utracone dobra lub imię. Będą również walczyć w imię sprawiedliwości, jeśli ktoś ją naruszy.

Początek domagania się większych praw ze strony szlachty zapoczątkował przywilej nadany w Cerkwicy w 1454r. Został on wymuszony na królu przed wojną z krzyżakami. Zatwierdzono go później w Nieszawie. Mówił on że król nie ma prawa zwoływać pospolitego ruszenia ani wydawać nowego prawa nie otrzymując na to zgody szlachty podczas sejmików ziemskich. Poruszał też kwestie sądów w starostwie oraz obsadzania pozycji starosty, której nie mogli pełnić tacy urzędnicy jak kasztelan i wojewoda.

Przyznanie tych kompetencji dla sejmików było równoznaczne z zróżnicowaniem prawa w Królestwie. Dlatego też każdy sejmik ziemski wysyłał swojego posła na zjazd generalny do Małopolski lub Wielkopolski. Kulminacją tych zmian były pierwsze zwołania Sejmu Walnego w 1493r.

Za panowania Aleksandra w niebezpieczeństwie było Wielkie Księstwo Litewskie. Król pozbawiony finansów i autorytetu u szlachty musiał szukać innych sposobów. Wraz z wstąpieniem Aleksandra na tron podpisano unię Mielnicką, która mówiła , że z wyboru króla dokonują możni z Litwy i Polski. Zwiększała kompetencje senatu i będących jego członkami magnatów. Senat miał odtąd za zadanie kierowanie państwem. Miał zostać najważniejszym organem władzy państwowej.

Monarch mógł tylko przewodniczyć obradą senatu. Te założenia wywołały sprzeciw wśród szlachty. W 1504r odbył się w Piotrkowie sejm, na którym podięto następujące decyzje: monarcha nie ma prawa zastawiania dóbr koronnych bez wcześniejszej zgody sejmu, zakaz łączenia dwóch dignitarstw w jednej osobie.

Kolejne decyzje zapadły podczas sejmu radomskiego w 1505r. Ustalono na nim, że NIHIL NOVI SUB OMNIUM nie może być ustanowione przez nas i następców bez wspólnego przyzwolenia senatorów i posłów ziemskich. Decyzje te uznano za konstytucję Nihil Novi. Głosiły one również że najważniejsze decyzje vędą podejmowali na sejmie. Było to uznanie kompetencji izby poselskiej z senatem.

Król wydał polecenie by opracowano zbiór praw publicznych i sądowych, które miały stanowić kodeks prawa w Polsce. Był to początek kolejnych wymuszeń na monarchach. Spór pomiędzy chłopem a szlaczcicem osądzał sam szlachcic.