Kształtowanie się i funkcjonowanie demokracji parlamentarnej w Polsce (1919 - 1926) - życie polityczne II RP do zamachu majowego 1926 r., podr., s.39 - 50 oprac. RM
1. Najważniejsze cechy demokracji parlamentarnej w Polsce w latach 1919 - 1926 (przed
zamachem majowym), zob. tekst źródłowy, s.50
- kryzys demokracji parlamentarnej (kryzys „sejmokracji”, „partyjniactwo”)
▪ ordynacja wyborcza do parlamentu (proporcjonalna, bez progów zaporowych) sprzyjała wykształceniu się
systemu wielopartyjnego rozproszonego (wiele ugrupowań w parlamencie, którym trudno porozumieć
się w sprawie stworzenia trwałej koalicji rządowej)
▪ brak stabilności władzy wykonawczej (rządu uzależnionego od nadmiernie wielopartyjnego i
skłóconego wewnętrznie, rozbitego politycznie parlamentu) i częste zmiany rządów (13 rządów przed
zamachem majowym)
2. Najważniejsze partie i ugrupowania polityczne II RP przed zamachem majowym 1926 r.
tabela w podr., s.41 (zob. programy tych partii)
prawica:
• Związek Ludowo Narodowy (partia polityczna narodowej demokracji, powstała w 1919 r., w wyniku
przekształcenia Stronnictwa Narodowo - Demokratycznego),
przywódcy: np. Roman Dmowski, Wojciech Trąmpczyński (marszałek Sejmu Ustawodawczego),
Stanisław Głąbiński, Stanisław Grabski, Jerzy Zdziechowski (minister skarbu przez zamachem majowym)
• chrześcijańska demokracja - PSChD (Wojciech Korfanty),
• NChSL
centrum:
• Narodowa Partia Robotnicza (powstała z przekształcenia NZR): gen. W. Sikorski, K. Popiel
• PSL „Piast” (Wincenty Witos, Maciej Rataj - marszałek sejmu 1922 - 1927, Władysław Kiernik)
lewica umiarkowana (reformistyczno - niepodległościowa):
• PPS (połączenie PPS i PPSD w 1919): Ignacy Daszyński, Herman Lieberman, Norbert Barlicki,
Adam Ciołkosz, Adam Pragier, Stanisław Dubois, Mieczysław Niedziałkowski, Jędrzej Moraczewski
• PSL „Wyzwolenie” (Stanisław Thugutt, Kazimierz Bagiński)
lewica skrajna:
• komunistyczna (marksistowsko - rewolucyjna)
KPRP (od 1925 KPP): Julian Leszczyński - Leński, Adolf Warszawski - Warski, Maksymilian Horwitz -Walecki,
Maria Koszutska (pozbawieni życia w ZSRR w okresie „wielkiej czystki”)
KPZU (Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy) - np. Ozjasz Szechter
• skrajnie lewicowe partie ruchu ludowego: PSL „Lewica” (Jan Stapiński), NPCh (Niezależna Partia
Chłopska) - Sylwester Wojewódzki, Alfred Fiderkiewicz
partie i ugrupowania polityczne mniejszości narodowych:
Ukraińcy: UNDO Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo - Demokratyczne
KPZU
OUN (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów)
Niemcy - ugrupowania polityczne odzwierciedlające partie Republiki Weimarskiej
Żydzi - ruch syjonistyczny (prawica), ugrupowania lewicowe, np. Żydowski Związek Robotniczy „Bund”
Białorusini (partia chłopska „Hromada”)
3. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (26 I 1919) - wyniki, układ sił politycznych w Sejmie
Ustawodawczym (Brzoza, s. 97), wyniki w podr, s.97
- wybory odbyły się 26 I na obszarze dawnej Kongresówki i zachodniej Galicji, „zakończyły się klęską
aktywistów (zwolenników współdziałania podczas okupacji z państwami centralnymi) oraz ugrupowań
konserwatywnych” (Brzoza, s. 94 - 95), - wyniki w Kongresówce: wygrała narodowa demokracja (40 % głosów), następnie PSL „Wyzwolenie” (20
%), PPS (9 %), - wyniki w zachodniej Galicji: PSL „Piast” (34 %), PSL „Lewica” (20%), PPSD (18%), narodowa demokracja (11% )
- w Wielkopolsce wybory przeprowadzono 1 VI, wygrała je narodowa demokracja uzyskując 98 % głosów
marszałkiem SU został Wojciech Trąmpczyński (przedstawiciel narodowej demokracji z Wielkopolski
- układ sił w sejmie w początkach kadencji: prawica - 126 (w tym ZLN - 91), centrum - 92 (w tym PSL „Piast” - 44), lewica - 103 (w tym PSL „Wyzwolenie” - 57, PPS - 35, PSL „Lewica” - 11), mniejszości narodowe- 11
4. Mała Konstytucja (20 II 1919) - czyli uchwała Sejmu Ustawodawczego o powierzeniu Józefowi
Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa, (tekst Małej Konstytucji,
podr., s.49)
- „Sejm powierza dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa Józefowi Piłsudskiemu” do
momentu uchwalenia konstytucji
- przyjęto, że Mała Konstytucja będzie obowiązywać do momentu uchwalenia konstytucji
- władza ustawodawcza należy do SU
- władza wykonawcza należy do Naczelnika Państwa i do rządu, który jest powoływany przez
Naczelnika Państwa „na podstawie porozumienia z Sejmem”
- „Naczelnik Państwa oraz rząd są odpowiedzialni przed Sejmem za sprawowanie swego urzędu”
- „każdy akt państwowy Naczelnika Państwa wymaga podpisu odnośnego ministra”
5. Spory o model ustroju państwa - „republika ludowa” czy „republika parlamentarna” ?
▪ model ustrojowy „republiki ludowej”- jego zwolennikami były partie lewicy - PPS, PSL „Wyzwolenie”, opowiadały się za modelem „silny prezydent, słaby parlament”, prezydent wybierany w wyborach powszechnych, parlament jednoizbowy (bez senatu), ujęciem w konstytucji w szerokim zakresie praw socjalnych i obywatelskich (w tym praw mniejszości narodowych), rozdziału Kościoła od państwa, świeckiej szkoły
▪ model ustrojowy „republiki parlamentarnej”- jego zwolennikami były ugrupowania prawicy i większości centrum, opowiadały się za modelem „silny parlament (dwuizbowy - z senatem), słaby prezydent” (wybierany przez parlament dwuizbowy), dążyły do zagwarantowania w konstytucji nienaruszalności własności
6. Konstytucja z 17 III 1921 r. („konstytucja marcowa”), fragmenty w podr., s.49 - 50
- znaczenie daty dziennej uchwalenia konstytucji marcowej
- składa się z preambuły oraz 126 artykułów (ujętych w 7 rozdziałach)
wprowadza model ustrojowy państwa demokratycznego i republiki parlamentarnej o szerokim zakresie praw i swobód obywatelskich (konstytucja marcowa była wzorowana na konstytucji francuskiej III Republiki z 1875 r.)
przyjęcie nazwy państwa: Rzeczpospolita Polska
konstytucja wprowadza trójpodział władz, z wyraźną przewagą parlamentu nad władzą wykonawczą (prezydentem i Radą Ministrów)
konstytucja wprowadza zatem parlamentarno - gabinetowy system rządów (czyli odpowiedzialność rządu przed parlamentem)
parlament dwuizbowy (wybierany na 5 letnią kadencję, w wyborach pięcioprzymiotnikowych:
sejm (444 posłów), senat (111 senatorów)
prezydent wybierany na 7 letnią kadencje przez Zgromadzenie Narodowe (połączone izby
sejmu i senatu)
kompetencje prezydenta: niewielkie, przeważnie reprezentacyjne, reprezentował państwo w stosunkach międzynarodowych, zwoływał, zamykał, odraczał sesje sejmu i senatu, podpisywał ustawy wraz z ministrami, mianował sędziów, korzystał z prawa łaski, każdy akt prezydenta wymagał kontrasygnaty odpowiedniego ministra, prezydent ma możliwość rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji - wtedy gdy uzyska zgodę 3/5 senatu
kompetencje sejmu, m.in.: ustawodawstwo, uchwalanie budżetu państwa, decydowanie o liczebności wojska, poborze rekruta, amnestii, parlamentarna odpowiedzialność ministrów (możliwość odwołania Rady Ministrów i poszczególnych ministrów przez sejm - w wyniku uchwalenia przez sejm wotum nieufności), inicjatywa ustawodawcza, ratyfikowanie umów międzynarodowych, status posłów (Brzoza, s. 101)
marszałek sejmu przewodniczy Zgromadzeniu Narodowemu, zastępuje głowę państwa w przypadku opróżnienia urzędu prezydenta
senat, m.in.: wnoszenie poprawek do ustaw uchwalonych przez sejm, senat nie posiada inicjatywy ustawodawczej
inicjatywę ustawodawczą posiada sejm i rząd
władza sądownicza: niezawisłość władzy sądowniczej, niezależni sędziowie mianowani przez prezydenta, rola Trybunału Stanu Sądu Najwyższego
Trybunał Stanu: ma prawo pociągnąć do odpowiedzialności karnej najwyższych urzędników państwie (m.in. prezydenta, premiera, ministrów) za zdradę państwa, złamanie konstytucji, przestępstwo pospolite
organy kontroli i przestrzegania prawa: NIK (kontrola finansów organów władzy), Trybunał Stanu. Sąd Najwyższy
rola Kościoła w państwie: swoboda wyznania, przy zapisie: wyznanie rzymskokatolickie „zajmuje w państwie naczelna miejsce wśród równouprawnionych wyznań” (art. 113)
prawa i swobody obywatelskie: równość wobec prawa, prawo do ochrony życia, wolności, nienaruszalność własności- art. 99 (wywłaszczenie możliwe tylko na cele publiczne - za odszkodowaniem), wolność słowa, druku, zgromadzeń, swoboda zrzeszania się (tworzenia partii, stowarzyszeń), swoboda wyznania, bezpłatna i obowiązkowa nauka w szkołach państwowych i samorządowych, zakaz pracy dzieci poniżej 15 roku życia, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne
tryb zmiany konstytucji (Brzoza, s. 102)
- cenzus wieku w czynnym i biernym prawie wyborczym do sejmu i senatu, podr.,s.41 - 42
Znaczenie konstytucji marcowej:
- konstytucja marcowa wprowadzała model ustrojowy państwa demokracji parlamentarnej, z
szerokim zakresem praw i swobód obywatelskich, w którym parlament dominuje nad władzą
wykonawczą
- konstytucja wraz z ordynacją wyborczą (odrębny od konstytucji akt prawny) do parlamentu
(proporcjonalna, bez progów zaporowych) sprzyjała wykształceniu się systemu wielopartyjnego
rozproszonego (wiele ugrupowań w parlamencie, którym trudno porozumieć się w sprawie
stworzenia trwałej koalicji rządowej), co powodowało brak stabilności władzy wykonawczej
(rządu uzależnionego od nadmiernie wielopartyjnego i skłóconego wewnętrznie, rozbitego
politycznie parlamentu) i częste zmiany rządów (13 gabinetów rządowych przed zamachem
majowym), a w konsekwencji tzw. kryzys demokracji parlamentarnej (kryzys „sejmokracji”),
kryzys sejmokracji był dla Józefa Piłsudskiego argumentem przemawiającym za
przeprowadzeniem w 1926 r. „zamachu majowego” i wprowadzeniem rządów autorytarnych
7. Wybory parlamentarne w listopadzie 1922 r.(do sejmu i senatu) i ich wyniki (podr. ,s.43)
(Brzoza, s. 107 - 108)
- cenzus wieku w prawie wyborczym: do sejmu czynne - 21 lat, do sejmu bierne 25 lat,
do senatu czynne 30 lat, do senatu bierne 40 lat
- wyniki wyborów do sejmu:
• zwycięstwo prawicy - 36,78 % mandatów (ugrupowań Chrześcijańskiego Związku Jedności
Narodowej - ZLN, PSChD, NChSL), w tym ZLN - 98 mandatów, chadecja - 43, NChSL - 28
ChZJN tworzyły endecja i chadecja, przeciwnicy mówili o nich „Chjena”
• centrum: PSL”Piast” - 70 mandatów, NPR - 18
• lewica - 22% mandatów, w tym PSL „Wyzwolenie” - 48, PPS - 41, skrajna lewica - 6
• mniejszości narodowe - 87,
8. Wybór prezydenta Gabriela Narutowicza (il. w podr., s.42) i jego zabójstwo („zamach w
Zachęcie”), (Brzoza, s. 110 - 114)
kandydaci do urzędu prezydenta (Maurycy Zamoyski, Stanisław Wojciechowski, Jan Baudouin de Courtenay, Gabriel Narutowicz, Ignacy Daszyński) i cztery tury głosowania 9 XII 1922
wybór Gabriela Narutowicza (9 XII 1922) i niechęć prawicy do jego kandydatury (sformułowania w prasie endeckiej po wyborze Narutowicza: „zapora”, zwada”, „elekt żydowski”,”„bezbożnik” „Polskę sponiewierano”), przekazanie władzy Narutowiczowi przez Naczelnika Państwa 14 XII
zamach na prezydenta Gabriela Narutowicza (16 XII 1922) dokonany przez sympatyka endecji Eligiusza Niewiadomskiego (zamach miał miejsce w warszawskiej galerii sztuki „Zachęta”)
powołanie rządu gen. Władysława Sikorskiego (16 XII) i wybór na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego (20 XII 1922)
9. Zawiązanie „Paktu Lanckorońskiego” (porozumienie ugrupowań ChZJN z PSL „Piast”) i
utworzenie pierwszego rządu „Chjeno - Piasta” z premierem Wincentym Witosem (maj
1923)
10. Wycofanie się Józefa Piłsudskiego z życia politycznego w 1923r. („samotnik z Sulejówka”)
11. Hiperinflacja, krwawe zamieszki uliczne w Krakowie w XI 1922 (m.in. w wyniku spadku
płac realnych robotników w okresie inflacji, zginęło ponad 30 osób) i dymisja rządu „Chjeno -
Piasta” (XII 1923)
12. Rząd premiera Władysława Grabskiego (od XII 1923) i przeprowadzenie reformy
walutowej (III - IV 1924), il. w podr. ,s.47, (zob. temat: Gospodarka II RP)
• wymiana waluty (markę polską wymieniono na złotówkę): 1800000 mk. p. - 1zł.,
1$ - 5,18 zł.
13. Dymisja rządu Władysława Grabskiego (14 XI 1925) w wyniku pogorszenia sytuacji
gospodarczej w 1925 r.(m.in. rozpoczęcie wojny celnej z Niemcami, wzrost bezrobocia,
spadek kursu złotówki) oraz geopolitycznej Polski (konferencja w Locarno - X 1925)
14. Manifestacja oficerów w Sulejówku - poparcia dla J. Piłsudskiego (15 XI 1925)
wizyta w Sulejówku kilkuset oficerów 15 XI 1925: w ich imieniu przemówił do Piłsudskiego gen. Gustaw Orlicz - Dreszer: „Chcemy byś wierzył, że gorące chęci nasze, byś nie zechciał być w tym kryzysie nieobecnym, osierocając nie tylko nas, wiernych twoich żołnierzy, lecz i Polski , nie są tylko zwykłymi uroczystościowymi komplementami, lecz że niesiemy ci prócz wdzięcznych serc i pewne, w zwycięstwach zaprawione szable”
15. Utworzenie „rządu zgody narodowej” z premierem Aleksandrem Skrzyńskim (20 XI 1925)
- był to rząd oparty na szerokiej koalicji (ZLN, PSChD, PSL „Piast”, NPR, PPS)
- rząd Skrzyńskiego miał poparcie Piłsudskiego
- podał się do dymisji 5 V w wyniku pogorszenie się sytuacji gospodarczej kraju, wzrostu
bezrobocia oraz wycofania się PPS z koalicji rządowej
16. Powstanie drugiego rządu „Chjeno - Piasta” z premierem W. Witosem (10 V) oraz
dążenie ugrupowań lewicowych do jego obalenia
17. Geneza zamachu majowego:
A. Przyczyny zamachu majowego
- kryzys demokracji parlamentarnej w Polsce (kryzys sejmowładztwa, kryzys sejmokracji)
- dążenie Józefa Piłsudskiego do przejęcia władzy
- poparcie dla Piłsudskiego części wojska (zwłaszcza oficerów wywodzących się z I Brygady Legionów),
czego przejawem była wizyta w Sulejówku kilkuset oficerów (15 XI 1925)
- poparcie dla Piłsudskiego dwóch partii lewicy (reformistyczno - niepodległościowej) - PPS, PSL
„Wyzwolenie”
- konflikt między partiami lewicy (PPS i PSL „Wyzwolenie”) a ugrupowaniami prawicy (narodowa
demokracja, chrześcijańska demokracja) i centrum (PSL „Piast”)
- niekorzystna sytuacja gospodarcza Polski w przededniu zamachu majowego (rozpoczęcie wojny celnej z
Niemcami, wzrost bezrobocia), która przyczyniła się do upadku dwóch kolejnych rządów (W.
Grabskiego i A. Skrzyńskiego)
- wpływ na nastroje polityczne w kraju pogorszenia położenia Polski na arenie międzynarodowej w
wyniku konferencji w Locarno (X 1925)
- upadek dwóch kolejnych rządów: premiera Władysława Grabskiego (14 XI 1925), premiera Aleksandra
Skrzyńskiego (5 V 1926)
- powstanie drugiego rządu „Chjeno - Piasta” z premierem W. Witosem (10 V) oraz dążenie ugrupowań
lewicowych do jego obalenia (reakcje PPS na powstanie tego rządu: „odrodził się krwawy rząd Chjeno -
Piasta”, „Faszyzm stoi u bram”)
B. Wydarzenia poprzedzające zamach majowy:
- dymisja rządu W. Grabskiego (14 XI)
- manifestacja oficerów w Sulejówku (15 XI)
- dymisja rządu Aleksandra Skrzyńskiego (5 V 1926)
- utworzenie II rządu „Chjeno - Piasta” z premierem Wincentym Witosem (10 V 1926)
- wywiad Piłsudskiego dla prasy 10 V („Kuriera Porannego”) - zapowiedział, że staje „do walki ,
jak i poprzednio, z głównym złem państwa: panowaniem rozwydrzonych partii i stronnictw nad
Polską , zapominaniem o imponderabiliach, pamiętaniem tylko o groszu i korzyści”, ponadto
Piłsudski domagał się „sanacji moralnej” władzy
16. Zamach majowy (12 - 14 V 1926), opis pod il. w podr., s.52)
ocena Józefa Piłsudskiego, podr. ,s.51, 64 - 65 („wysiadł z czerwonego tramwaju na przystanku niepodległość”)
5