Kształtowanie się rynku rolnego w Polsce

Przed rokiem 1989 obowiązywały przepisy ustawy z 8 II 1982 r o cenach (Tekst jednolity Dz.U. z 1988 r, nr 27). Koncepcja tej ustawy oparta była na „filozofii” sterowania cenami przez Rząd. W myśl tej ustawy następowała selekcja cen:

1) według rodzajów cen wyróżniano ceny:

• urzędowe - ustalane przez właściwe organa administracji państwowej,

• regulowane - ustalane przez sprzedawców, ale wg zasad kalkulacji określanych przez właściwe organa administracji państwowej,

• umowne - określane przez kontrahentów.

2) według rodzajów artykułów wyróżniano ceny na artykuły:

• mające podstawowe znaczenie dla kosztów wytwarzania (np. nośniki energii, podstawowe surowce), mające podstawowe znaczenie dla kosztów utrzymania ludności i ochrony zdrowia , oraz - podstawowe produkty rolne skupowane przez jednostki gospodarki uspołecznionej;

• reglamentowane - dotowane przez państwo, importowane centralnie, obiekty budownictwa nie mające charakteru gospodarczego, niektóre usługi świadczone przez przedsiębiorstwa użyteczności publicznej, środki spożywcze o charakterze standardowym;

• inne.

Po roku 1989 w zasadniczy sposób zmienił się system powiązań gospodarczych. Zapoczątkowany został proces wdrażania mechanizmu rynkowego w miejsce nakazowo-rozdzielczego systemu zarządzania gospodarką narodową. Początkowo politykę rolną charakteryzowała liberalizacja mechanizmu cenowego, połączona z otwarciem polskiej gospodarki na konkurencję zagraniczną. Sternicy gospodarki narodowej uważali, że odrębna polityka rolna nie jest w ogóle potrzebna, a mechanizm rynkowy sam wyreguluje procesy gospodarcze. Zrezygnowali ze środków ochrony zewnętrznej, liberalizując import żywności i wszelkich produktów rolnych. Pomoc finansowa dla rolnictwa została drastycznie ograniczona. Doprowadziło to do załamania się przede wszystkim państwowych gospodarstw rolnych oraz wielkich trudności finansowych w przemyśle rolno-spożywczym, dotychczas mocno kredytowanym i dotowanym. Nie wszystkie posunięcia liberałów były dla rolnictwa niekorzystne. Wprowadzono korzystne ustawodawstwo socjalne, którego wyrazem była ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników, zrównująca rolników z pracownikami w tej dziedzinie. Przywrócono możliwość działania rolniczych związków zawodowych. Dla drugiego okresu współczesnej polityki rolnej charakterystyczne było wzmocnienie ochrony polskich producentów rolnych przed konkurencją zagraniczną, utworzenie agencji rządowych, za pośrednictwem których państwo oddziałuje na rolnictwo. Obecnej polityce rolnej właściwe jest ewoluowanie od tej tradycyjnie pojmowanej polityki sektorowej do polityki rozwoju obszarów wiejskich.

Agencja Rynku Rolnego jest to państwowa jednostka organizacyjna, wyposażona w osobowość prawną, będąca zakładem budżetowym. Została utworzona na mocy Ustawy Sejmu RP z 7 czerwca 1990 roku, znowelizowanej 2 lutego 1996 roku. Agencja podlega Prezesowi Rady Ministrów, który powołuje i odwołuje osoby pełniące funkcje organów Agencji. Do organów tych zaliczają się:
¨ Prezes Agencji, który jest organem wykonawczym i zarządzającym Agencji;
¨ Rada Agencji, składająca się z przewodniczącego i 20 członków, która jest organem opiniodawczym i doradczym Prezesa. Agencja Rynku Rolnego realizuje interwencyjną politykę rolną państwa, w celu stabilizacji rynku produktów rolnych i żywnościowych oraz ochrony dochodów uzyskiwanych z rolnictwa. Cele polityki rolnej zostały określone bardzo ogólnie w postaci kierunków działania. W pierwszym z nich, czyli stabilizacji rynku produktów rolnych chodzi głównie o niwelowanie sezonowego wahania cen, zapobieganie manipulacjom przedsiębiorstw-monopolistów oraz regulowanie strumienia importowanych i eksportowanych produktów rolnych. Agencja nie ma żadnych uprawnień władczych i działa wyłącznie przy pomocy instrumentów ekonomicznych. Zagadnienie drugiego celu - ochrona dochodów rolników nie zostało w pełni rozwiązane. W praktyce ochrona dochodów rolniczych jest realizowana w małym stopniu, co wynika ze stosunkowo skromnych kwot, jakimi działalność Agencji jest zasilana z budżetu. Swoje zadania Agencja realizuje przede wszystkim przez:

- interwencyjny skup produktów rolnych oraz import produktów, półproduktów rolnych i artykułów żywnościowych;
- interwencyjną sprzedaż produktów rolnych oraz ich przetworów na rynku krajowym i rynkach zagranicznych;
- gromadzenie rezerw państwowych produktów rolnych oraz ich przetworów;
- analizę rynku rolnego i organizowanie systemu szybkiej informacji;
- występowanie do Rządu z wnioskami w przedmiocie regulacji w zakresie handlu zagranicznego, a także regulacji prawnych dotyczących organizacji rynku rolnego;
- udzielanie poręczeń kredytowych;
- inicjowanie i udział w działaniach organizacyjnych mających na celu rozwój rynku produktów rolnych i żywnościowych. Przychodami Agencji są dotacje coroczne w ustawie budżetowej, wpływy z działalności gospodarczej, z obrotu papierami wartościowymi i z innych źródeł.

Zadaniem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jest wspieranie przedsięwzięć przyspieszających proces przemian strukturalnych w rolnictwie i na obszarach wiejskich. Agencja powstała w 1994 roku na mocy przepisów ustawy z dnia 29 grudnia 1993 roku. Podstawową działalnością ARiMR jest wspomaganie:
- inwestycji w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach na rzecz rolnictwa;
- przedsięwzięć tworzących stałe miejsca pracy w działalnościach pozarolniczych dla mieszkańców wsi;
- rozwoju infrastruktury techniczno-produkcyjnej terenów wiejskich;
- poprawy struktury agrarnej;
- inwestycji związanych z tworzeniem giełd i rynków hurtowych;
- przedsięwzięć w zakresie oświaty, doradztwa rolniczego, wdrażania i upowszechniania rachunkowości w gospodarstwach rolnych oraz informacji i szkoleń w dziedzinie rolnictwa.

Agencją kieruje Prezes powoływany przez Premiera Rzeczpospolitej Polskiej na wniosek Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Ministra Finansów, a organem opiniodawczo-doradczym Prezesa jest Rada Agencji, w skład której wchodzą przedstawiciele Ministrów ds. Rolnictwa, Finansów, Środowiska, Pracy i Polityki Socjalnej, Prezesa NBP, związków zawodowych, organizacji społeczno-politycznych rolników, Rolniczych Związków Spółdzielczych o zasięgu krajowym i Krajowej Rady Izb Rolniczych. Adresatami pomocy finansowej oferowanej przez ARiMR są przede wszystkim:
- gospodarstwa rolne, zakłady przetwórstwa rolno-spożywczego, jednostki świadczące usługi dla rolnictwa;
- podmioty zainteresowane tworzeniem nowych miejsc pracy na terenach wiejskich;
- Zarządy Gmin realizujące zadania z zakresu techniczno-produkcyjnej na terenach wiejskich;
- uczelnie, szkoły, ośrodki doradztwa rolniczego oraz jednostki zajmujące się oświatą i doradztwem dla sektora gospodarki żywnościowej;
- podmioty tworzące giełdy rolne i rolnicze rynki hurtowe. W zależności od realizowanego przedsięwzięcia pomoc finansowa ARiMR udzielana jest w formie:

¨ dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych i obrotowych;
¨ dotacji do przedsięwzięć z zakresu infrastruktury techniczno-produkcyjnej wsi oraz dotacji wspierających działalność związaną z podnoszeniem i zmianą kwalifikacji zawodowych, doradztwem oraz informacją w rolnictwie i jego otoczeniu;
¨ gwarancji i poręczeń kredytowych. Pomoc ARiMR stanowi zawsze uzupełnienie środków własnych inwestora.

Agencji Własności Rolnej powierzono na mocy ustawy z 19 października 1991 roku realizację przekształceń własnościowych w rolnictwie. Nadzór nad Agencją sprawuje Minister Skarbu Państwa. Organami Agencji są: Prezes i Rada Nadzorcza. Agencja zobowiązana została do przejęcia mienia po zlikwidowanych ppgr oraz nieruchomości rolnych z Państwowego Funduszu Ziemi, a także z innych tytułów. Przejmowane przez Agencję nieruchomości rolne oraz mienie z nim związane tworzą Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa. Agencja realizuje zadania wynikające z polityki państwa, w szczególności w zakresie:
¨ tworzenia warunków sprzyjających racjonalnemu wykorzystaniu potencjału produkcyjnego Zasobu Skarbu Państwa;
¨ restrukturyzacji oraz prywatyzacji mienia Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolnicze;
¨ obrotu nieruchomościami i innymi składnikami majątku Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolne;
¨ administrowania zasobami majątkowymi Skarbu Państwa przeznaczonymi na cele rolne;
¨ tworzenia gospodarstw rolnych oraz powiększania już istniejących gospodarstw rodzinnych;
¨ zabezpieczenia majątku Skarbu Państwa;
¨ prowadzenia prac urządzeniowo-rolnych na gruntach Skarbu Państwa oraz popierania organizowania na gruntach Skarbu Państwa prywatnych gospodarstw rolnych;
¨ tworzenia miejsc pracy w związku z restrukturyzacją państwowej gospodarki rolnej;
¨ wspierania działań mających na celu udzielanie pomocy byłym pracownikom państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej i członkom ich rodzin w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych.

W realizacji zadań Agencja kieruje się zasadą racjonalnego gospodarowania powierzonym jej majątkiem Skarbu Państwa. Sprzyja temu znaczna swoboda wyboru form dysponowania mieniem Zasobu WRSP. Agencja może to mienie sprzedać w części lub całości, oddać na czas określony do odpłatnego korzystania (wydzierżawić) osobom prawnym i fizycznym, wnieść do spółek, przekazać w zarząd lub powierzyć administratorowi w celu gospodarowania. Nieruchomości wchodzące w skład Zasobu WRSP mogą być także przekazane nieodpłatnie: gminom na cele związane z inwestycjami infrastrukturalnymi, Polskiej Akademii Nauk, szkołom wyższym i jednostkom badawczo-rozwojowym na cele służące wykonywaniu ich zadań statutowych, Lasom Państwowym w celu zalesiania, osobom prawnym Kościołów. Przekształcenia własnościowe obejmują trzy etapy: 1. przejęcie mienia do Zasobu WRSP; 2. przygotowanie projektu restrukturyzacji mienia pod kątem jego właściwego zagospodarowania; 3. rozdysponowanie i zagospodarowanie mienia. Pierwsze dwa etapy zostały praktycznie w całości zrealizowane. Trzeci jest mocno zaawansowany. Przejęte mienie zostało zrestrukturyzowane, w dużej mierze zagospodarowane, natomiast nie w pełni sprywatyzowane.

Spółdzielczość rolnicza działa w ramach ogólnych przepisów o spółdzielczości. Stanowi ona ważne ogniwo w kształtowaniu rynku rolnego. Przełom 1989 roku odbił się również na ruchu spółdzielczym. Założeniem reformy było odrodzenie ruchu spółdzielczego. Liczono na to, że spółdzielcy sami postarają się o odnowienie spółdzielni i dokonają niezbędnych zmian. W większości spółdzielni rolniczych tak się nie stało, w związku z czym spółdzielnie bardzo powoli dostosowują się do nowych warunków. Powstają także nowe, "niezależne" spółdzielnie rolnicze zakładane przez samych rolników. Na razie są one nieliczne, ale zaczynają już odgrywać pewną rolę na rynku.

Skup produktów rolnych odbywa się aktualnie w dwóch formach:
a) kontraktacji;
b) skupu wolnorynkowego, czyli sprzedaży.

Kontraktacja tym się różni od sprzedaży, że ustalony w umowie stosunek prawny obejmuje nie tylko obrót towarowy, ale i proces produkcji. Producent rolny zobowiązuje się wytworzyć i dostarczyć kontraktującemu oznaczoną ilość produktów rolnych określonego rodzaju, a kontraktujący zobowiązuje się te produkty odebrać w terminie umówionym i zapłacić umówioną cenę. Z faktu, że kontraktacja obejmuje także proces produkcji, wynika szereg konsekwencji prawnych. Umowy kontraktacji najczęściej przewidują pomoc agro- lub zootechniczną. Możliwa jest też pomoc kredytowa czy premie różnego rodzaju. Kontraktacja stanowi typ umowy charakterystyczny dla produkcji rolnej. Skup wolnorynkowy szczególnych cech "rolnych" nie zawiera. Jest on realizowany w postaci umów sprzedaży i jest poddany w całości regułom prawa cywilnego.

Instrumenty ochronne

Dla regulacji wymiany handlowej z zagranicą decydujące znaczenie ma prawo celne. Obowiązujące prawo celne oparte jest na założeniu swobody obrotu towarowego z zagranicą. W przypadku cła zasada jest odwrotna: od każdego towaru należy się cło, chyba że nastąpi zwolnienie od cła lub pobór cła na określone artykuły zostanie zawieszony. Pozostałe instrumenty prawne, które służą ochronie rynku rolnego to:

a) czasowe ograniczenie obrotu towarowego z zagranicą - jest to środek stosunkowo łagodny, polega na konieczności uzyskania pozwolenia (licencji) na przywóz lub wywóz określonych towarów.
b)kontyngent celny - limituje ilość lub wartość przywożonych lub wywożonych towarów. c)specjalne kontyngenty przewozowe - ilościowe lub wartościowe;
d) specjalne opłaty pobierane oprócz stawki celnej - instrumenty te są związane bezpośrednio z ochroną rynku krajowego, wprowadza się je w przypadku przywozu towarów na polski obszar celny w tak zwiększonej ilości i na takich warunkach, że przywóz ten powoduje lub może powodować poważne szkody dla interesów gospodarczych krajowych producentów wytwarzających podobne towary lub towary bezpośrednio konkurujące. Środki takie wprowadza się na okres 1 roku, po przeprowadzeniu odpowiedniej procedury.
e) cła antydumpingowe - o dumpingu można mówić wówczas, jeżeli spełnione są dwie przesłanki, po pierwsze cena eksportowa towaru sprowadzanego do polskiego obszaru celnego jest niższa od normalnej wartości podobnego towaru, po drugie import po cenie dumpingowej wyrządza lub może wyrządzić szkodę przemysłowi krajowemu lub opóźnić powstanie odpowiedniego przemysłu krajowego. Zastosowanie ceł antydumpingowych następuje po przeprowadzeniu odpowiedniej procedury analogicznej do tej w sprawie ochrony rynku krajowego.
f) opłaty wyrównawcze - mechanizm stosowania opłat wyrównawczych jest zbliżony do stosowanego w UE, opłaty wyrównawcze stanowią różnicę między tzw. ceną progu, a ceną zagraniczną. Cenę progu stanowi cena krajowa danego towaru rolnego lub spożywczego. Ustala ją Minister Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej na podstawie cen interwencyjnych stosowanych przez Agencję Rynku Rolnego lub cen notowanych przez GUS. Cenę zagraniczną stanowi cena danego towaru rolnego lub spożywczego na rynkach zagranicznych powiększona o koszty ubezpieczenia i transportu do granicy. Jeżeli cena ta jest zaniżona w stosunku do ceny progu pobiera się opłatę wyrównawczą.

Istotną rolę w gospodarce odgrywa kredytowanie i subsydiowanie rolnictwa.
Kredyt jest formą zwrotną zasilania danej gałęzi gospodarki w środki finansowe. Im bardziej rozwinięta jest gospodarka danego kraju, tym większe znaczenie ma kredyt i tym różnorodniejsze stają się formy jego udzielania. Dotyczy to również rolnictwa. Największe znaczenie ma kredyt bankowy udzielany przez sieć banków. Kredyty są udzielane na cele inwestycyjne oraz obrotowe. Duże znaczenie miała ustawa z 28 XII 1989 roku o uporządkowaniu stosunków kredytowych. W praktyce oznaczała ona przejście na realną dodatnią stopę procentową. Ujemną stroną tego rozwiązania jest całkowita jednostronność ustalania warunków kredytowych przez banki i nieprzewidywalność rzeczywistego kosztu kredytu w przyszłości. W ten sposób zamarł kredyt średnio- i długoterminowy, mający dla rolnictwa ogromne znaczenie. Doprowadziło to do zahamowania inwestycji. Innym skutkiem była katastrofalna sytuacja dłużników, zwłaszcza tych, którzy zaciągnęli kredyty przed wejściem w życie ustawy. Dotyczyło to zwłaszcza państwowych gospodarstw rolnych, które korzystały w szerokim zakresie z kredytów oraz tych rolników, którzy gospodarowali najnowocześniej, dużo inwestowali i przez to częściej korzystali z kredytów bankowych. Oddłużenie byłych PGR następuje w toku procesu ich prywatyzacji, gdyż ich długi przejmuje Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Dla rolników indywidualnych stosuje się niskooprocentowane kredyty (częściowo dotowane przez Skarb Państwa), które służą m.in. celom oddłużeniowym.

Subsydia (dotacje) oznaczają bezzwrotne zasilanie rolnictwa celem wsparcia określonych rodzajów działalności. Subsydia mogą dotyczyć:
1) uzupełnienia dochodów rolniczych celem ich zrównania z dochodami nierolniczymi;
2) stymulowania, poprzez dopłaty do cen, wzrostu zarówno dochodów, jak i produkcji rolnej;
3) rozwoju infrastruktury wiejskiej;
4) oświaty i utrzymywania służb wyspecjalizowanych;
5) stymulatorów postępu rolniczego. Podstawowe znaczenie miało utworzenie w 1993 roku Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Agencja ma osobowość prawną. Na czele stoi prezes powoływany przez Prezesa Rady Ministrów oraz organ doradczy - Rada. Agencja udziela pomocy finansowej na:
¨ realizację inwestycji zwiększających efekty produkcyjne w rolnictwie, przetwórstwie rolno-spożywczym i usługach;
¨ poprawę struktury agrarnej;
¨ przedsięwzięcia tworzące nowe miejsca pracy na wsi;
¨ rozwój infrastruktury techniczno-produkcyjnej;
¨ podnoszenie kwalifikacji zawodowych, doradztwo rolnicze, rozwój informacji, restrukturyzację jednostek badawczo-rozwojowych;
¨ realizację innych zadań polityki rolnej państwa. Agencja realizuje swoje działania przede wszystkim poprzez sieć bankową. Formy tych działań są różnorodne. Największe znaczenie praktyczne mają dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych. Mniej rozwinięte są inne formy, takie jak: spłata za kredytobiorcę części kredytu, udzielanie gwarancji kredytowych i poręczeń, udzielanie pożyczek. Agencja udziela także subwencji określonych jako udział w finansowaniu przedsięwzięć, ponieważ obejmują tylko część nakładów. Dotyczą one przede wszystkim inwestycji infrastrukturalnych realizowanych przez gminy, ale także pomocy finansowej mającej na celu rozwój drobnej przedsiębiorczości na terenie gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, a także realizowanie programu budowy rolniczych rynków hurtowych i giełd rolnych. Agencja czerpie swe środki z dotacji budżetowych, zagranicznych linii kredytowo - pomocowych i z własnej działalności operacyjnej.

Bibliografia:

1) Jurcewicz A., Kozłowska B., Tomkiewicz E., „Polityka Rolna Wspólnoty Europejskiej w świetle ustawodawstwa i orzecznictwa” Wydawnictwo Naukowe SHOLAR, Warszawa 1995,

2) Adamowicz M. Wspólna polityka rolna Unii Europejskiej. Dwumiesięcznik: „Zagadnienia Ekonomiki Rolnej” 1997,

3) Ustawa z dnia 7 czerwca 1990 r. o utworzeniu Agencji Rynku Rolnego (Dz.U. z 1990 r. Nr 39 poz.223),

4) P. Czechowicz, M. Korzycka,- Iwanow, S. Prutis, A. Stelmachowski „Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej” PWN Warszawa 2001r.

5) A. Stelmachowski, B. Zdziennicki „Prawo rolne” wyd. II PWN Warszawa 1987 r.

6) M. Sznajder, A. Trębacz, G. Adamczyk „Rynek Rolny” Poznań 1997 r.

7) W. Pawlak „Polskie prawo rolne” PWN Warszwa - Poznań 1998r.

---