Kształtowanie się systemu kar pod wpływem myśli humanistycznej w Polsce

Troska o wychowanie człowieka była jedną

z głównych myśli humanistycznych.

Dostrzegano potrzebę skutecznego

oddziaływania na osoby naruszające
prawo.

Jednocześnie postulowano, że kary

powinny dawać szansę sprawcy na
powrót do społeczeństwa, a nie być tylko
formą brutalnego odwetu.

Postępowi humaniści krytykowali przede

wszystkim nierówność społeczną wobec
prawa.

Wskazywali na braki w nazewnictwie- co

to jest przestępstwo, jakie czyny
stanowią naruszenie prawa.

Postulowali, aby za konkretne czyny

obowiązywała taka sama kara.

Wskazywano potrzebę proporcjonalności kary w

stosunku do czynu- kiedyś nawet za małe
przewinienie karano śmiercią.

Krytykowano podejście do kary jako środka

odstraszającego, a wskazywano na potrzebę
zapobiegania przestępczości i resocjalizacji
skazanych.

Celem kary było nie tylko odstraszanie, ale

także wychowanie przestępcy i przywrócenie
go społeczeństwu.

Krytykowano także system kar.
Wskazywano, że tylko w warunkach kary

pozbawienia wolności można dokonywać
procesu resocjalizacji przestępcy.

Resocjalizację postrzegano jako

wychowanie poprzez pracę i religię.

Krytykowano kary mutylacyjne wskazując,

że sprawca poprzez okaleczenie go staje
się ciężarem dla społeczeństwa.

Krytykowano także kary konfiskaty

majątku wskazując, że była to kara
uciążliwa przede wszystkim dla rodziny
sprawcy.

Żądano wprowadzenia zasady

domniemania niewinności, a więc
wątpliwości rozstrzyga się na korzyść
oskarżonego.

Postulowano wycofanie tortur wskazując, że są

one bardziej dolegliwe dla sprawcy niż sama
kara.

Poza tym mogą dotykać osoby niewinne, gdyż

może się okazać, że popełniono pomyłkę.

Kłamanie w czasie procesu jest rzeczą

naturalną, gdyż każdy człowiek boi się kary, a
kłamstwo naturalnym odruchem obronnym.

Dlatego też nie wolno torturować sprawców w

celu zmuszenia ich do prawdomówności.

Przestępczość była pojmowana jako

zjawisko szkodliwe społecznie.

Stąd też sprawca powinien pracować na

rzecz społeczeństwa i być użytecznym-
utylitaryzm.

W Polsce w 1550r po raz pierwszy

dostrzeżono potrzebę wychowawczą
stosowania kary.

Świadczy o tym instrukcja kanclerza

Ocieskiego do starosty rawskiego w
zakresie koncepcji wychowawczej
wykonywania kary pozbawienia
wolności.

Instrukcja jest dokumentem

świadczącym o istnieniu bardzo
postępowej myśli wśród struktur
ówczesnej Polski.

Jednak braki finansowe spowodowały, że

te założenia musiały czekać blisko 200
lat na swoją realizację.

Pierwsze zmiany dotyczące zastosowania

kary pozbawienia wolności pojawiły się
w Polsce znacznie później niż w
Europie.

Potrzebę stosowania kary pozbawienia

wolności dostrzeżono za czasów
Stanisława Augusta Poniatowskiego.

W roku 1776 zniesiono karę śmierci za

przestępstwo czarów, co w owych
czasach było bardzo postępowe.

Zniesiono także stosowanie tortur.
W coraz większym stopniu orzekano kary

pozbawienia wolności połączoną z
pobytem w domu poprawy i z robotami
przymusowymi.

Jednak samo orzekanie kary pozbawienia

wolności niczego nie zmieniło.

Nie było więzień, w których można było

osadzać skazanych.

Nie było także przeszkolonego personelu.
Brakowało funduszy.

Znaczną trudnością w wykonywaniu kary

pozbawienia wolności były przywileje
szlacheckie.

Zgodnie z neminem captivabimus-

immunitetem szlacheckim nikt nie może
być więziony bez wyroku sądowego.

To praktycznie znacznie ograniczało

stosowanie wobec szlachcica środka
zapobiegawczego w postaci aresztu.

Początki działalności resocjalizacyjnej w

Polsce oparte na wzorach zachodnich
polegały na zakładaniu domów
opiekuńczych dla biedaków.

Jednym z pierwszych był dom opieki ks.

Baudouine mieszczący się przy szpitalu
Dzieciątka Jezus w Warszawie.

Był on finansowany z dobrowolnych

datków obywateli oraz z dobroczynnych
imprez.

Początkowo w domu umieszczano

biedaków i bezdomnych.

Z czasem przekształcił się on w dom

poprawy, gdzie resocjalizowano młode
prostytutki.

Resocjalizacja odbywała się poprzez

pracę.

Z inicjatywy biskupa Rostkowskiego w

1736r powstał dom poprawy,

Celem było poskromienie i poprawa złych

i swawolnych ludzi.

W domu osadzani byli skazani przez sądy

świeckie i kościelne.

Osadzano tylko takie osoby, które

uznano jako rokujące poprawę.

Osadzano także nierządne dziewczyny ,

wobec których odstąpiono od
publicznego ukarania ze względu na
dobrą opinię rodziny.

Do osadzenia było niezbędne uzyskanie

zgody sędziego.

Do domu można było oddać członka

rodziny celu dokonania na nim
pozytywnej przemiany.

Stopniowo osadzać zaczęto także osoby,

które były aresztowane do czasu
prawomocnego wyroku- prewencyjnie.

Osadzenie karne mogło trwać około

dwóch lat.

Potem mogło to być nawet kara

dożywocia.

Skazanych doprowadzano siłą.
Dla podkreślenia znaczenia kary

zakuwano go w kajdany.

Potem je zdejmowano dając tym samym

pewien kredyt zaufania wobec
skazanego.

Jeżeli skazany źle się sprawował

stosowano kajdany jako kary
dyscyplinarne za złe zachowanie.

Osadzeni byli podzieleni według płci.
Mieli obowiązek pracy , którą wyznaczał

im zarząd zakładu.

Praca miała na celu wyrobienie nawyku

pracy oraz przygotować do zawodu.

Zawód miał stanowić możliwość

utrzymania się po zwolnieniu z zakładu.

Odnowę moralna usiłowano w osadzonych

uzyskać poprzez praktyki religijne.

Kary dyscyplinarne, stosowane wobec

osadzonych za złe zachowanie to:

Nałożenie kajdan,

Zmniejszenie racji żywnościowych,

Umieszczenie w ciemnicy i zimnicy,

Nakaz bezwzględnego milczenia,

Skierowanie na ciężkie roboty

W Warszawie istniało także więzienie

prywatne założone przez marszałka
Stanisława Lubomirskiego w 1767r.

Było ono utrzymywane ze środków

prywatnych.

Osadzano w nim przede wszystkim

skazanych przez sąd marszałkowski.

Na tamte czasy było to więzienie dość

postępowe.

Było zorganizowane na wzór wojskowy.
Każdy więzień miał swoje miejsce

oznaczone numerem.

Więźniów sprawiających trudności

umieszczano w osobnych celach.

Działalność zakładu oparto o zasady

higieny

i humanitaryzmu.
Dbano, aby każdy osadzony miał czystą

celę, własne posłanie i odzież. Co
miesiąc otrzymywał nową bieliznę.

Miał zapewnioną opiekę lekarską oraz

prawo do spaceru na świeżym
powietrzu.

Zatrudniono personel z myślą o

stosowaniu właśnie tych zasad.

Do zadań kucharki należało gotowanie

posiłków oraz naprawa odzieży
skazanych.

Dozorcy mieli obowiązek traktowania

osadzonych „po ludzku” i nie karać ich
bez powodu.

Osadzeni było podzieleni na kilka

kategorii:

-skazani za długi- byli zwalniani po

uregulowaniu długu. Więzień taki mógł
pod eskortą udać się do miasta, gdzie
usiłował uzyskać pieniądze na spłatę
należności.

-skazani za przestępstwa- najczęściej

kradzieże-mieli obowiązek pracy na
rzecz więzienia.

Pracowali na terenie zakładu lub

wynajmowano ich na mieście.

Skazani mieli cały czas założone kajdany.
Dobrze prowadzący się osadzeni mieli

prawo do odwiedzin, korespondencji a
nawet do przepustki na święta.

Mimo, iż więzienie marszałkowskie

istniało 28 lat, to jego osiągnięcia i idee
nie zostały upowszechnione.

W 1782r powstało więzienie w Kamieńcu

Podolskim

Osadzano w nim wszystkich skazanych z

najbliższej okolicy, oraz skazanych na kary
długoterminowe z innych rejonów kraju.

Było to więzienie państwowe, utrzymywane

ze środków z budżetu państwa.

Osadzeni mieli obowiązek pracy przy

naprawie twierdzy.

Organizacja więzienia miała wiele

braków.

Przede wszystkim brakowało funduszy.
Więźniowie przebywali razem, co

prowadziło do demoralizacji innych
osadzonych.

Nie segregowano więźniów ani nie

poddawano ich zabiegom
resocjalizującym.

Pod koniec XVIIIw pojawiało się coraz

więcej domów pracy przymusowej.

Osadzano w nich żebraków i

bezdomnych.

Nadzór nad tymi placówkami przekazano

Komisji Policji.

Brakowało środków finansowych.
Państwo niezbyt interesowało się

reformowaniem więzień.

Myśl humanistyczna miała więc trudności

z zakorzenieniem się w polskiej
rzeczywistości penitencjarnej.

Mimo tych trudności pojawiło się kilka

postępowych publikacji odnoszących
się do doświadczeń zachodnich i
amerykańskich na polu
resocjalizacyjnym.

Szczególnie istotne znaczenie miał Kodeks

Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Współautorami byli: Hugo Kołłątaj, Józef

Szymanowski, Józef Morawski.

Wskazano w nim, że kara pozbawienia

wolności stanowić powinna naczelne
miejsce w systemie kar.

Powinna ona stać się podstawowym

instrumentem resocjalizacji.

Unormowano prawnie sposób odbywania

kary pozbawienia wolności.

Wskazano prawa i obowiązki

osadzonego.

Miało to znaczenie dla władzy więziennej

(nie mogła swobodnie jej nadużywać)
jak też stanowiły gwarancję osiągnięcia
celu kary.

Kara pozbawienia wolności miała mieć

charakter poprawczy.

Zalecano:



indywidualne podejście do sprawcy,



Brano pod uwagę jego stan
majątkowy,



wysokość kary powinna być
proporcjonalna do stopnia winy,



Kary powinny być stopniowane,
pierwsze przewinienie- nagana lub
napomnienie.

Czyny o charakterze ciężkich

przestępstw podzielono na:

-zbrodnie partykularne- krzywdzące

jednostkę,

-zbrodnie publiczne- przynoszące szkodę

lub gwałt społeczności.

Przestępstwa przeciwko religii miały

charakter kryminalny tylko wtedy, gdy
obrażały porządek, spokojność i
bezpieczeństwo społeczności.

Takie podejście do przestępstw na tle

religijnym ograniczało karanie osób
podejrzanych np. o czary.

Opowiadano się za zniesieniem kary

śmierci.

Wyjątkiem było, gdy zachowanie

przestępcy przy życiu staje się
niebezpiecznym dla społeczności.

Postulaty Szymanowskiego dotyczące

kary pozbawienia wolności:

Więzienie powinno być oddzielone od
aresztu śledczego,

Więzienia z samoistną karą
pozbawienia wolności,

Wiezienia z pracą przymusową,

Praca może się odbywać praktycznie w każdym
miejscu (na terenie więzienia, poza więzieniem,
w kopalniach, fabrykach, w miejscach
oddalonych lub w miejscu rodzinnym).

Rodzaj więzienia powinien być uzależniony od:

-ciężaru przestępstwa,
-płci,
-siły fizycznej skazanego,
-ma być korzystna dla społeczeństwa

Praca powinna być odpłatna. Część lub
całość ma być przeznaczona na pokrycie
strat wynikających ze zbrodni,

Celem kary jest poprawa sprawcy i
oddanie go nazad lepszym społeczności,

Rozbiory Rzeczypospolitej spowodowały

upadek dalszych reform.

Każdy z zaborców wprowadził własne prawo

karne i własną organizację więziennictwa.

ZABÓR AUSTRIACKI

Zgodnie z intencją władz austriackich,

prawo było narzędziem do budowania
absolutyzmu oświeconego.

Działania te zmierzały do utrwalenia i

uzdrowienia feudalnych zasad
państwowych.

Galicja była najbardziej zacofana

wyzyskiwana ze wszystkich trzech
zaborów.

Także system penitencjarny był daleko w tyle.
Budowano najmniej więzień, wykorzystując do

tego celu stare zamczyska, opuszczone
klasztory a nawet ziemne fortyfikacje wojskowe.

Nieletnimi zagrożonymi demoralizacja zajmowały

się komisje wychowania i ochrony dzieci.

Miały one uprawnienia do stosowania środków

wychowawczo-poprawczych oraz
zapobiegawczych.

Dzieci do lat 14 nie podlegały żadnemu

oddziaływaniu.

Od 14-18 lat możliwe było umieszczenie

dziecka w zakładzie wychowawczym
lub poprawczym.

Osadzeni mogli tam przebywać do

ukończenia 21 lat.

Generalnie władze mało interesowały się

sprawami penitencjarnymi.

Brakowało środków na prowadzenie

domów poprawczych.

Obowiązek ich utrzymania scedowano na

Galicyjski Wydział Krajowy.

W Galicji istniały dwa zakłady

wychowawcze: w Przędzelnicy oraz w
Cieszynie.

Umieszczano tam chłopców od lat 14

osadzonych na mocy wyroków
sądowych dotyczących złego
prowadzenia się albo w wyniku
sieroctwa.

Podstawowymi środkami

wychowawczymi była nauka, praca
oraz godziwe rozrywki.

Stosowano gradację kar porządkowych.
Lekkie przewinienie karano zakazem

opuszczania placówki, cięższe
odebraniem przywilejów oraz chłostą.

W nagrodę można było uzyskać przepustkę

na wyjście do miasta, otrzymanie biletów
do kina, spotkanie z rodziną.

Osadzonych wyróżniano także naszyciem

srebrnego paska na kołnierzyku.

Ogólnie w zaborze austriackim

obowiązywała Józefina- kodeks karny z
1787r.

W wyniku reformy w 1796r wprowadzono

zachodniogalicyjski kodeks karny.

Był on zbliżony do Józefiny.
Określał tylko jeden sposób wykonania

kary śmierci- przez powieszenie.

Podstawową karą było więzienie.

Wyróżniano trzy rodzaje więzień:
-więzienie ciężkie- osadzony był przykuty

do żelaznej obręczy kajdanami; spał na
gołych deskach; nie mógł rozmawiać z
innymi osadzonymi, tylko ze służbą
więzienną; nie było ciepłych posiłków.

-więzienie lekkie- osadzony miał zakute

tylko nogi; spał na gołych deskach;
otrzymywał ciepłe posiłki; mógł
rozmawiać z innymi osobami, ale tylko
w obecności strażników.

-areszt- kara krótkoterminowa- do pół

roku.

Osadzonych zmuszano do pracy.
Stosowano karę chłosty oraz

zmniejszenie racji żywnościowych.

Kara pozbawienia wolności miała

charakter izolacyjny.

Nie troszczono się o wychowanie czy

resocjalizację.

Dla skazanych powyżej 10 lat

pozbawienia wolności można było orzec
karę galer.

ZABÓR PRUSKI

Landrecht z 1794r.
Przejawiał się surowością kar.
Zniesiono tortury.
Istniały trzy rodzaje kary pozbawienia wolności:
-kara twierdzy-osadzeni byli zakuci w kajdany;

pracowali przy budowie umocnień obronnych,

-kara więzienia- każdy nowy osadzony był

poddawany prewencyjnej chłoście; praca była
obowiązkowa,

-dom poprawy-osadzeni wykonywali lżejsze prace.

Dzieci do lat 12 nie ponosiły żadnej

odpowiedzialności.

Miedzy 12-17 lat- nieletni- niepełna

odpowiedzialność.

Nieletni, który popełnił przestępstwo

nieumyślnie był osadzany w zakładzie
poprawczym.

Jeżeli popełnił umyślnie był skazywany

maksymalnie na połowę wyroku dla osoby
dorosłej.

W roku 1885 w Chojnicach na Pomorzu

powstał zakład poprawczy, gdzie
osadzano nieletnich moralnie
zagrożonych (obu płci), potem tylko
chłopców na podstawie wyroków sądów
powiatowych lub opiekuńczych.

W 1888r powstał Zakład Poprawczy w

Szubinie. Był on przeznaczony dla
młodzieży katolickiej.

Wychowanie polegało na pracy na roli.

Nie było żadnego programu

resocjalizującego.

Nieposłuszeństwo karano chłostą.
Praktycznie w żaden sposób nie starano

się organizować wolnego czasu dla
osadzonych.

ZABÓR ROSYJSKI

Od roku 1801 zniesiono tortury.

Zachowano karę knuta- bicz o bardzo
ostrych krawędziach, którym
skazanego chłostano na śmierć.

Dominującą formą karania były kary

cielesne oraz kara zsyłki.

Kara więzienia nie miała istotnego

znaczenia.

Skazańcy byli upadlani. Zadawano im

celowo cierpienie

Komisja Rządząca wydała akt o

tymczasowej organizacji sądownictwa.

Między innymi władze sądowe były

odpowiedzialne za:

-zarząd inkwizytorów (areszt tymczasowy

oraz skazani na krótkie kary)- sądom
ziemiańskim,

-domy poprawy i domy kary- sądom

apelacyjnym.

Sądy apelacyjne sprawowały także

nadzór nad sądami ziemiańskimi.

Obowiązkiem sądów było dbanie o

bezpieczeństwo, porządek w
podległych sobie placówkach, a także
dbałość o zdrowie osadzonych oraz
organizację służby więziennej w celu
skutecznego wykonania kary.

Celem kary była poprawa.

Jednakże zarząd więzień został

przekazany władzy administracyjnej, a
w gestii sądów pozostał nadzór nad
prawidłowością wykonywania kar, tak,
aby zamiar poprawy uchybiony nie
został.

Przy każdym sądzie kryminalnym miała

powstać rada zajmująca się sprawami
więzień w bliżej nieokreślony sposób.

A zatem zaczęto kłaść nacisk na względy

ludzkie oraz zamiar poprawy.

W 1818r powstał Kodeks Karzący dla

Królestwa Polskiego.

Podzielono w nim kary na:
-główne-zbrodnie,
-poprawcze-występki,
-policyjne-przewinienia.

Karami głównymi była kara śmierci oraz

kara więzienia warownego i ciężkiego-
(dożywocie lub pobyt długoterminowy-
10,20 lat)

Kary poprawcze- domy poprawy:
-kara od ośmiu dni do trzech lat,
-kara grzywny do 2000zł,
-kara chłosty od 16 do 120 razów.

Kara więzienia warownego polegała na

zakuciu osadzonego w kajdany;
zmuszaniu do pracy; ograniczaniu racji
żywnościowych; posłanie ze słomy.

Ponadto stosowano przykuwanie do

ściany, zamknięcie w odosobnionej celi,
pręgierz oraz piętnowanie.

Skazanych na więzienie warowne i

ciężkie uważano za straconych dla
społeczeństwa.

Zrezygnowano z resocjalizacji.
W domach poprawy skazanych zakuwano

w kajdany. Mogli spać na siennikach i
używać koców. Wykorzystywano ich do
robót publicznych.

Dzieci do lat 12 nie podlegały karze.

Natomiast podlegały systemowi
karcenia domowego.

W wieku 15-18 lat gdy nieletni popełnił

zbrodnię, ale pochodził z rodziny
zaniedbanej, był sądzony jak za
występek.

Kodeks Karzący obowiązywał do roku

1848, kiedy to wprowadzono kodeksem
kar głównych i poprawczych.

Kary główne wymierzano za

przestępstwa, a kary poprawcze za
wykroczenia.-

Kary główne:
-kara śmierci,
-zesłanie do ciężkich robót w kopalniach,

twierdzach lub fabrykach,

-zesłanie na Syberię lub Kaukaz w celu

osiedlenia.

Zesłańców piętnowano publicznie oraz

pozbawiano ich praw publicznych.

Łącznie kodeks kar głównych i

poprawczych miał do dyspozycji 21
rodzajów kar, które dzieliły się na
stopnie.

Powodowało to sztywną konstrukcję nie

pozwalającą sędziom na zbyt duże
możliwości w orzekaniu.

Główną celem kar głównych i

pobocznych miał być efekt
odstraszania.

Odebranie praw publicznych skutkowało:
-utratą wszelkich praw wynikających ze

stanu społecznego,

-pozbawienie władzy rodzicielskiej,
-rozwiązanie małżeństwa,
-utratę praw do dziedziczenia,
-majątek przechodził na spadkobierców.

Dostrzegano potrzebę zreformowania systemu

penitencjarnego.

Wprowadzenie kodeksu kar głównych i

poprawczych było w istocie znacznym
krokiem wstecz.

Stąd też postulowano o przywrócenie

rozwiązań Kodeksu Karzącego przy
jednoczesnym zreformowaniu sposobu
odbywania kary w więzieniach warownych,
ciężkich oraz w domach poprawy.

Dzieci do lat 7 nie podlegały karze.
Powyżej tego wieku o tym, czy czyn był

dokonany świadomie decydował sędzia.

W roku 1886 zmieniono tę granicę na lat 10.
Między 10 a 14 lat sędzia badał umyślność

czynu.

Od 14 o 17 lat nieletniego umieszczano w

zakładzie poprawczym.

Od 17 do 21 lat obowiązywało złagodzenie kary.

Od 1861r odstąpiono od wymierzania kar

cielesnych wobec nieletnich.

Instytut Moralnej Poprawy Dzieci w

Mokotowie.

Powstał on w 1828r z inicjatywy

Fryderyka Skarbka.

Był to ośrodek dla dzieci od 6 do 14 lat.

Osadzano tam młodzież ze względu na:
-zasądzenie kary sądowej lub policyjnej,
-złe prowadzenie się,
-bezskuteczne wychowanie rodziców lub

opiekunów,

-pozbawienie rodziców prawa do opieki

nad dzieckiem.

Ideą przewodnią było wyrobienie w

osadzonym poprawy i nauczenie
uczciwości.

Uczono także czytania i pisania.
Starano się zadbać o przyszłość

wychowanka poprzez naukę zawodu.

Osadzeni byli kierowani do zakładów

rzemieślniczych, gdzie pracowali i
doskonalili swoje umiejętności w
zakresie danego zawodu.

Kary porządkowe:
-pozbawienie posiłku,
-pobyt w celi o chlebie i wodzie oraz na

twardym posłaniu ,

-chłosta,
-zakaz opuszczania celi.

Wychowankowie przebywali razem w

dużej celi.

Byli podzieleni na klasy ze względu na

zajęcia tematyczne np. naukę zawodu.

Początkowo uważano, że dobre

zachowanie i właściwe wykonywanie
pracy nie jest czymś niezwykły, a więc
nie stanowi powodu do nagradzania.

Podzielono wychowanków wpisując ich

nazwiska na cztery tablice: złotą,
srebrną, biała i czarna.

Awans z jednej grupy do drugiej był

związany z postępami, jakie dany
wychowanek dokonywał.

W 1907r placówka została przejęta przez

Magistrat. Jednak nie poczyniono zbyt
wiele zmian.

W 1876r w Studzieńcu pod

Skierniewicami z inicjatywy
Towarzystwa Osad Rolnych i Przytułków
Rzemieślniczych powstał dom
poprawczy dla nieletnich przestępców.

Ideą istnienia tej placówki było

wydobywanie nieletnich z więzień dla
pospolitych przestępców i umieszczanie
ich w placówkach podobnych do tego w
Studzieńcu.

W domach poprawy miała być

prowadzona praca nad poprawą ich
moralności oraz przygotowująca
wychowanków do uczciwego życia
zgodnego z prawem .

Stworzono instrukcję na potrzeby

tworzonych podobnych placówek

Ośrodkiem zbliżonym do Studzieńca,

założonym przez to samo tę samą
instytucję był ośrodek dla dziewcząt w
Puszczy Mariańskiej.

Ograniczenie autonomii Królestwa

Polskiego przez zaborców doprowadziło
do zaostrzenia reżimu prawno-
represyjnego.

Wzniesiono w tamtym okresie wiele

więzień i koszarów dla wojska.

Najwięcej tego typu obiektów wzniesiono

w zaborze pruskim oraz rosyjskim.

Celem władz zaborczych było przede

wszystkim zapewnienie sobie uległości i
posłuszeństwa na zajętych terenach.

Stąd też głównie osadzeni rekrutowali się

z polskich działaczy
niepodległościowych.

Document Outline