Polska w czasach saskich - panowanie Augusta II Mocnego (1697 - 1733) i Augusta III (1733 - 1763) z dynastii Wettinów, podr., s. 246 - 254, oprac. RM
„Boże wybacz mi, całe moje życie było wielkim grzechem”
August II Mocny
„Rzeczpospolita to karczma zajezdna”
Adam Kazimierz Czartoryski
„Polska nierządem stoi” „Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”
„Jedni do Sasa drudzy do Lasa”
A. Rzeczpospolita w okresie panowania Augusta II Mocnego (1697 - 1733)
1. Droga Fryderyka Augusta do tronu polskiego i początki jego panowania w Rzeczpospolitej
niepowodzenie planów dynastycznych Sobieskich (objęcia tronu polskiego przez jednego z synów Jana III), niechęć szlachty do kandydatury Jakuba Sobieskiego
podwójna elekcja w 1697 r.: wybór przez większość szlachty kandydata francuskiego - księcia Conti (najbardziej skorumpowana elekcja w historii Polski)
poparcie Austrii i Rosji dla kandydata mniejszości - elektora saskiego Fryderyka Augusta z dynastii Wettinów (obiecał władcom obu państw udział w wojnie przeciw Turcji
argumenty zwolenników kandydatury elektora saskiego na tron polski:
▪ możliwość zawarcia unii personalnej Rzeczpospolitej z Saksonią - krajem bogatym, rozwiniętym
gospodarczo
▪ Fryderyk August chcąc zjednać sobie szlachtę polską przeszedł na katolicyzm (Saksonia była krajem
luterańskim, także żona Augusta pozostała luteranką, dlatego też nie mogła zostać koronowana na królową Polski)
osobowość Fryderyka Augusta (Augusta II jako króla Polski): ambitny, energiczny, wielkiego temperamentu, rozrzutny, lubiący przepych i kobiety (miał 356 dzieci), mało wytrwały w zamierzeniach, ogromnej siły fizycznej (stąd przydomek „Mocny”, łamał podkowy), podr., s.246
plany polityczne Augusta II w początkach panowania w Polsce: wzmocnienie zakresu władzy króla w Polsce, plany zdobycia Mołdawii i Inflant (przekształcenie ich w dziedziczne księstwa Wettinów), August przekonał cara Piotra I do wojny przeciw Szwecji (III wojna północna)
traktat pokojowy w Karłowicach w 1699 r. (traktat pokojowy Turcji z państwami Świętej Ligi, Rzeczpospolita odzyskała Podole i Bracławszczyznę, czyli większość Ukrainy prawobrzeżnej)
2. Rzeczpospolita w okresie III wojny północnej (1700 - 1721)
wciągnięcie Rzeczpospolitej przez Augusta do wojny (wbrew woli szlachty)
wkroczenie wojsk szwedzkich i bitwa pod Kliszowem w 1702 r. (klęska wojsk Augusta, zwycięstwo wojsk szwedzkich)
detronizacja Augusta II w 1704 r. przez konfederację warszawską i powołanie na tron polski Stanisława Leszyńskiego (miał poparcie króla Szwecji Karola XII)
koronacja Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski (w 1705 r. - w katedrze św. Jana w Warszawie) i traktat warszawski (Stanisława Leszczyńskiego z Karolem XII, uzależniający Rzeczpospolitą od Szwecji)
konfederacja sandomierska zawiązana przez część szlachty w obronie Augusta II i traktat w Narwie w 1704 r. (układ sojuszniczy Augusta II z carem Piotrem I, uzależniający Rzeczpospolitą od z Rosji)
- wojna domowa: „jedni do Sasa drudzy do Lasa”
ucieczka Augusta z Polski, wkroczenie wojsk szwedzkich do Saksonii, wymuszenie przez Karola XII na Auguście traktatu w Altranstadt w 1706 r. (na mocy którego August zrzekł się tronu polskiego)
powrót Augusta do Polski (w 1710 r.) w wyniku bitwy pod Połtawą w 1709 r. (klęski wojsk szwedzkich i zwycięstwa cara Piotra I) i ucieczka z Polski Stanisława Leszczyńskiego
3. Konfederacja tarnogrodzka (1715 r.): bunt szlachty przeciw Augustowi II,
przyczyny: dążenia Augusta II do poszerzenia zakresu władzy w Polsce (wprowadzenia absolutum dominium),
wprowadzenie przez Augusta wojsk saskich do Polski, szlachta podejrzewała Augusta II o plany dokonania rozbioru
Polski (wraz z Rosją i Prusami)
4. Traktat pacyfikacyjny (XII 1716)
porozumienie między Augustem a konfederatami tarnogrodzkimi kończące bunt
pośrednikiem w zawarciu porozumienia był poseł cara Piotra I, do Rzeczpospolitej wkroczyły wojska rosyjskie, Rosja stała się gwarantem nienaruszalności postanowień traktatu pacyfikacyjnego, od tego momentu Rzeczpospolita była zatem państwem znajdującym się pod rosyjskim protektoratem
5. Postanowienia Sejmu Niemego w 1717 r.: ratyfikował ustalenia traktatu pacyfikacyjnego
sens określenia sejmu jako „niemy”: w obawie przed zerwaniem sejmu dopuszczono do głosu tylko posła - sprawozdawcę
postanowienia sejmu niemego (i traktatu pacyfikacyjnego): August II obiecał wyrzec się absolutystycznych dążeń w Rzeczpospolitej, wojska saskie zostały wycofane z Polski, ograniczono kompetencje hetmanów (odebrano im możliwość pobierania podatków i decydowania o liczebności wojska), uchwalono podatki na stałą, zawodową armię mającą liczyć 24 tys. żołnierzy (w rzeczywistości wystawiono armie dwukrotnie mniejszą)
6. Tajny układ w Poczdamie w 1720 r.
- Rosja i Prusy zobowiązały się do współdziałania w celu utrzymania dotychczasowego ustroju
Rzeczpospolitej (aby nie dopuścić do przeprowadzenia reform wzmacniających Rzeczpospolitą)
7. Traktat „trzech czarnych orłów” (traktat Loewenwolda) z 1732 r.
Rosja, Prusy i Austria zobowiązały się niedopuścić do tronu polskiego, po śmierci Augusta II, zarówno jego syna Augusta III jak i Stanisława Leszczyńskiego, uzgodniły także osadzenie na tronie polskim
uwarunkowania polityczne układu: ▪ kandydatura Stanisława Leszczyńskiego była popierana przez Francję, czyli wroga Habsburgów
▪ kandydaturze syna Augusta II były przeciwne Prusy, dążące do zerwania unii Rzeczpospolitej z
Saksonią, a tym samym do osłabienia pozycji Saksonii w Rzeszy Niemieckiej
8. Bilans panowania Augusta II
August II wciągnął Rzeczpospolitą do wojny północnej, tym samym wywołał wojnę domową („jedni do Sasa drudzy do Lasa”), pokój w Nystad kończący III wojnę północną nie przyniósł Rzeczpospolitej żadnych korzyści, wzmocnił natomiast Rosję i Prusy - państwa, które dokonają później rozbiorów Polski
wojna północna przyniosła Rzeczpospolitej ogromne zniszczenia
nie udało się Augustowi II poszerzyć zakresu władzy w Polsce
w okresie jego panowania Rzeczpospolita znalazła się pod rosyjskim protektoratem (przestała być państwem suwerennym), mocarstwa ościenne zaczęły podejmować decyzje w sprawach Rzeczpospolitej
w okresie panowania Augusta II na 20 sejmów zerwano 11
August II był mecenasem kultury i sztuki
w ostatnich latach panowania Augusta II - po zakończeniu konfederacji tarnogrodzkiej i wojny północnej - w Rzeczpospolitej nastąpiło ożywienie życia gospodarczego
B. Rzeczpospolita w okresie panowania Augusta III (1733 - 1763).
1. Postanowienia sejmu konwokacyjnego w okresie bezkrólewia po śmierci Augusta II:
pozbawienie cudzoziemców możliwości kandydowania do tronu polskiego
ograniczenie praw politycznych szlachty niekatolickiej (innowierców, dysydentów) - zakaz zasiadania w sejmie oraz w Trybunałach Koronnym i Litewskim
2. Wolna elekcja w 1733 r.: wybór przez szlachtę Stanisława Leszczyńskiego na króla Polski
konfederacja dzikowska (pod Sandomierzem) - zawiązana w celu utrzymania na tronie Stanisława Leszczyńskiego
3. Wojna sukcesyjna polska (1733 - 1735): wojna o następstwo tronu w Polsce po Auguście II
- państwa uczestniczące w wojnie:
Francja popierająca kandydaturę Stanisława Leszczyńskiego
Austria i Rosja popierające kandydaturę Augusta III Wettina (syna Augusta II)
- bilans wojny sukcesyjnej polskiej:
▪ gdy Habsburgowie zgodzili się na przyłączenie Lotaryngii do Francji, ta zaakceptowała panowanie w Polsce
Augusta III,
▪ Stanisław Leszczyński uzyskał od króla Francji Ludwika XV Lotaryngię w dożywotnie władanie w
charakterze namiestnika, Maria Leszczyńska - córka Stanisława - została żoną Ludwika XV i królową Francji
4. Sejm pacyfikacyjny w 1736 r.- uznał Augusta III królem Polski (odbył się w obecności wojsk rosyjskich)
5. Osobowość i styl panowania Augusta III - był przeciwieństwem energicznego ojca, otyły, bierny, brak aktywności w życiu politycznym państwa, brak ambicji wpływania na sytuację
polityczną, dokonywania zmian, reform (cechy te zjednały mu z czasem - paradoksalnie - sympatię szlachty),
obowiązki króla przejęli jego doradcy: Aleksander Józef Sułkowski, a następnie Heinrich Bruhl
- nieudolne zabiegi Augusta III o koronę cesarską Rzeszy Niemieckiej
- mecenat kulturalny króla Augusta III (punkt 8)
6. Narastający kryzys wewnętrzny w Rzeczpospolitej za panowania Augusta III
brak aktywności króla z życiu politycznym państwa
anarchia w życiu politycznym państwa spowodowana zerwaniem większości sejmów (na 14 sejmów
zerwano 13), zrywaniem sejmików i Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), oligarchią magnacką,
ingerencją ościennych państw w życie polityczne Rzeczpospolitej („Polska nierządem stoi”,
„Rzeczpospolita to karczma zajezdna”)
ingerencja obcych mocarstw w życie polityczne Rzeczpospolitej (np. zrywanie sejmów w wyniku interwencji państw ościennych, w celu niedopuszczenia do przeprowadzenia reform wzmacniających Rzeczpospolitą) „Rzeczpospolita to karczma zajezdna”
decentralizacja procesów decyzyjnych w państwie (kompetencje zrywanych sejmów były
przejmowane przez sejmiki szlacheckie)
dalszy wzrost znaczenia magnaterii (oligarchii magnackiej)
rywalizacja stronnictw magnackich: stronnictwa Czartoryskich (tzw. Familia, wspierana przez Rosję) i stronnictwa Potockich (wspierane przez Prusy)
narastanie konserwatyzmu politycznego szlachty (niechęć szlachty do reform ustrojowych wzmacniających państwo, coraz większe przywiązanie szlachty do liberum veto jako „źrenicy wolności szlacheckich”, rosnąca niechęć szlachty wobec innowierców)
7. Projekty reform politycznych z okresu panowania Augusta III
- zwolennicy reform uważali że należy przezwyciężyć negatywne zjawiska w życiu politycznym
państwa (punkt 6), które określali sformułowaniami: „Polska nierządem stoi”,„Rzeczpospolita to
karczma zajezdna”(Adam Kazimierz czartoryski)
- broszura Stanisława Leszczyńskiego „Głos wolny wolność ubezpieczający” z 1749 r. (postulowane
reformy , m.in.: należy uprawnić pracę sejmu znosząc liberum veto, znieść poddaństwo osobiste chłopów -
nadać im wolność osobistą)
- program reform Czartoryskich (Familii), zwłaszcza Adama Kazimierza Czartoryskiego:
wzmocnić sejm, znieść liberum veto, pozbawić króla możliwości nadawania urzędów,
A. K. Czartoryski skłaniał się do wzorca ustrojowego angielskiej monarchii parlamentarnej
- ksiądz Stanisław Konarski, O skutecznym rad sposobie (z lat 1760 - 1763):
postulaty reform nawiązujące do programu Familii
8. Początki oświecenia w Polsce - pierwsza faza oświecenia w Polsce przypada na panowania Augusta III
projekty reform politycznych z okresu panowania Augusta III (punkt 7)
wpływ działalności księdza Stanisława Konarskiego na reformę szkolnictwa w Polsce w duchu ideałów oświecenia
▪ utworzenie przez ks. S. Konarskiego w Warszawie w 1740 r. Collegium Nobilium: elitarnej szkoły
dla młodzieży szlacheckiej, kształcącej w duchu ideałów oświecenia, kładącej nacisk na nauki ścisłe i
przyrodnicze, języki nowożytne (ograniczenie zakresu nauczania łaciny), oraz wychowanie patriotyczne, celem
Collegium Nobilium miało być kształcenie światłych obywateli, którzy podejmą się przyszłości reformy państwa
▪ reforma szkół prowadzonych przez zakon ojców pijarów
utworzenie Biblioteki Załuskich w 1747 (przez braci biskupów Józefa i Andrzeja Załuskich, była
pierwszą w Polsce biblioteką otwartą - publiczną)
działalność wydawnicza Wawrzyńca Mitzlera de Kolof: przybył do Polski z Saksonii, finansował wydawanie książek i czasopism
propagujących ideały oświecenia, np. pisma „Zabawy przyjemne i pożyteczne”, „Monitor”)
mecenat kulturalny króla Augusta III (sprowadzenie do Polski z Saksonii malarzy Marcelego Bacciarellego,
Bernarda Bellota zw. Canalettem, architektów Jana Chrystiana Kamsetzera, Dominka Merliniego)
nauki ścisłe i przyrodnicze (pierwsze w Polsce obserwatoria astronomiczne utworzone przez o. jezuitów: w Wilnie od 1753 r., w
Poznaniu od 1765 r., rozwój medycyny na Uniwersytecie Jagiellońskim - profesorowie Jędzrzej Badurski, Rafał Czerwiakowski)
9. Pamiętniki Jędrzeja Kitowicza - „Opis obyczajów za panowania Augusta III” - jako ważne źródło wiedzy na temat życia politycznego, obyczajowości, życia codziennego, światopoglądu mieszkańców Rzeczpospolitej okresu panowania Augusta III
1