30. KAROL IRZYKOWSKI JAKO KRYTYK LITERACKI
Karol Irzykowski brał aktywny udział w życiu literackim dwóch tak bogatych w polskiej literaturze epok. Widać to w ilości spraw, na temat których się wypowiadał, i gatunków, jakie uprawiał. Ten uważany przede wszystkim za krytyka pisarz uprawiał przecież poezję, dramat, prozę i chyba wszystkie gatunki krytycznoliterackie - pisał o teatrze, książkach, kinie, słuchowiskach radiowych, uprawiał także ogólniejszą eseistykę.
Jeszcze za życia pisarza powstał stereotyp posądzający jego działania o zupełny chaos, o to, że nie towarzyszą im nadrzędne, jednolite założenia. Faktem jest, że Irzykowski nie napisał dzieła, które przedstawiałoby w sposób skończony jego pozytywny program.
Irzykowski podjął się roli kontrolera wartości. Mimo różnicy wieku, jaka dzieliła go od przeciwników jego polemiki z młodą literaturą nie cechowały się konserwatyzmem, obroną tradycji, kanonów. Jedynymi kryteriami, według których sądził nowe zjawiska, były kryteria jego własne, głęboko przemyślane i nowatorskie.
Irzykowski odrzucił wszystkie niemal ważniejsze programy literackie dwudziestolecia. Skamandrytów zaatakował za ich programową bezprogramowość; futurystów - za ich wtórność wobec zachodnioeuropejskiej awangardy; formistów i Witkacego - za formalizm.
Jego polemiki prowokowały do nieustannych dyskusji, przeciwstawiając się młodym literatom wywoływał ich odpowiedzi, na które sam z kolei odpowiadał, precyzując i udoskonalając swoje argumenty.
W każdym bardziej skomplikowanym systemie krytycznoliterackim da się odkryć założenia dotyczące wyglądu świata, opisywanej literatury. U Irzykowskiego rysują się one bardzo wyraziście:
Świat jest dla Irzykowskiego bez reszty dziełem tylko człowieka we wszystkich jego wymiarach, od wymiaru jednostki aż po wszystkie wymiary społeczne. Nie uznawał zatem pisarz wszystkich możliwych interwencji w świat ludzki z zewnątrz (np. interwencje boskie czy nadprzyrodzone). Najistotniejszym członem kultury jest dla Irzykowskiego jednostka ludzka. Jednak interesy poszczególnych jednostek są tak różne, że kultura staje się środowiskiem dynamicznym, zmiennym i przez to niesłychanie konfliktowym. Działanie człowieka w kierunku drugiego człowieka ma na celu utrzymanie równowagi własnego życia psychicznego, ale i także „zdobycie” na swoją korzyść tego drugiego człowieka. Świat społeczny Irzykowskiego jest więc światem bezustannej walki między ludźmi.
Irzykowski podkreśla, że poznać rzeczywistość można tylko rozumem. Świadomość ludzka to myślenie, do myślenia redukuje także pisarz wszystko to, co jest określane jako `uczucia', „intuicja”, „instynkt”.
Pisarz stworzył na swój użytek tzw. zasadę komplikacji. Otóż człowiek czyniąc coś napotyka jakieś elementy, których przedtem zupełnie nie przewidział. Elementy te powinny być dokładnie rozpoznane i zapamiętane i wejść do rachunku, który poprzedza następne podobne działanie.
Bardzo ważnym pojęciem jest także „myśl projektująca” - świadomość zajmuje się nie tylko sprawozdaniami z rzeczywistości, lecz także projektuje jej przyszły wygląd. Wiąże się to z tym, że kultura pozytywna to dla Irzykowskiego taka kultura, która była nastawiona na produkcję coraz to nowych wartości. Nowość, oryginalność są w tym świecie wartościami o wielkiej wadze.
Literatura zajmuje u Irzykowskiego sam szczyt hierarchicznego układu sztuk. Jest „wiedzą o życiu” lub „ nauką o żuciu”. Spośród rozlicznych funkcji jakie literatura może spełniać wybrał pisarz funkcję poznawczą , interesowała go przede wszystkim problematyka psychologiczna. Funkcję estetyczną, wartości artystyczne zupełnie lekceważył. Domagał się, aby dzieło sztuki było w pełni poznawalne i sprawdzalne intelektem, nie zaś tylko przeżywane emocjonalnie.
Karol Irzykowski opublikował następujące książki krytyczno - literackie:
Fryderyk Hebel jako poeta konieczności (1908) - porusza najistotniejsze sprawy młodopolskiej rzeczywistości literacko - kulturalnej.
Lemiesz i szpada przed sądem publicznym (1908) - broszura napisana wspólnie z Ostapem Ortwinem w obronie Stanisława Brzozowskiego.
Czyn i słowo. Glosy sceptyka (1913) - obejmuje problematykę ideologiczną, historiozoficzną, polityczną, a także sprawy ogólniejsze np. udział literatury w całości kultury, stosunek autorów do bohaterów.
Walka o treść (1929) - najsławniejsza; składa się z 2 części. Nawiązanie do aktualnych opinii na temat metafory ( pisarz uważał ją za szkodliwą, ponieważ wiodła poezję na manowce retoryki, unikając poważniejszych problemów poetyckich). W części drugiej: w znacznej części poświęcona dyskusji z Teorią Czystej Formy Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Beniaminek. Rzecz o Boyu-Żeleńskim (1933) - najbardziej skandaliczna książka. Atak na Boya, ale także i innych twórców m.in. Antoniego Słonimskiego. Zawiera analizę myśli krytycznej Żeleńskiego ( zarzut: spłycanie życia duchowego w Polsce; płytkie dyskusje na temat plotek, anegdot). Jest to pamflet doskonały: spotykamy w nim nie zawsze uczciwy sposób dowodzenia (np. swobodne cytowanie, pomijanie kontekstów; wyolbrzymianie). Książka zawiera również bardzo istotny dla opisu poczynań krytycznych Irzykowskiego rozdział Jak ja to robię? prezentujący metodologię sporządzania tekstu krytycznego.
Słoń wśród porcelany (1934) - wybór artykułów, polemik. Staranna kompozycja, poszczególne artykuły ułożone są w 6 grup problemowych m.in. plagiatowy charakter polskich rewolucji literackich; komunikatywność nowej poezji.
Lżejszy kaliber (1938) - zbiór radiowych felietonów i aforyzmów np. „Poezja usprawiedliwia, krytyka raczej oskarża”, „Niezbędny jest mi widok, jak mózgi tańczą”.
Irzykowski nigdy nie mieścił się w ramach zbiorowych światopoglądów. Był przede wszystkim, niezwykle sprawną, maszyną do myślenia o literaturze, specjalistą od precyzyjnego dzielenia włosa na czworo, choć czasem, dzielił nie ten włos, który należało. Takim też pozostał do końca.