Nowożytna architektura militarna - twierdze z okresu od końca XVII do początków XX wieku (do roku 1914)

Twierdza to wg Ryszarda Bochenka autora książki „Tysiąc słów o inżynierii i fortyfikacjach” ufortyfikowany punkt (rejon) przygotowany do obrony okrężnej, rozbudowany środkami fortyfikacji stałej, posiadający stałą załogę (garnizon), uzbrojenie i zapasy bojowe. W starożytności twierdze składały się z zamkniętego wieloboku murów obronnych osłoniętych baszt i cytadeli. W średniowieczu rolę tę spełniały zamki rycerskie, ufortyfikowane miasta i klasztory, których podstawowymi elementami obronnymi były mury, baszty i fosa. Wynalezienie prochu i rozwój artylerii spowodowały zastąpienie w XVI w. dotychczasowych podstawowych elementów twierdzy - murów obronnych wałami ziemnymi (kurtynami), a baszt - bastionami. W ten sposób powstała twierdza o narysie bastionowym. Pod koniec XVIII w, oprócz twierdzy o narysie bastionowym, rozpoczęto budowę twierdz o narysie kleszczowym i poligonalnym. Na początku XIX w. w wyniku dalszego postępu rozwoju artylerii powstaje twierdza fortowa - pierścieniowa. W połowie XIX w. twierdza fortowa składa się z tzw. jądra (stara twierdza o narysie bastionowym lub innym) i wyniesionego na odległość 2 - 3 km od niego pierścienia fortów. Dalszy rozwój twierdzy fortowej nastąpił w wyniku powstania artylerii gwintowanej i wynalezienia pocisku burzącego. Przy wznoszeniu twierdz zaczęto stosować beton, żelbet i pancerz. W naszej pracy zajmiemy się omówieniem twierdzy z okresu od końca XVII wieku do roku 1914.

System kleszczowy: to proste formy regularnie załamywanego pod kątem prostym lub rozwartym wału, tworzyły charakterystyczne gwieździste narysy. Składały się one na przemian z zatok i narożników. W systemie kleszczowym wyróżniamy dwie podstawowe odmiany:

• System kleszczowo-bastionowy z charakterystycznie umieszczonym bastionem pośrodku kleszczy.

• System kleszczowo-mieszany: gdzie na przemian występują kleszcze i bastiony. W kleszczowym froncie znajdują się również fronty bastionowe. Widać to na Wawelu w Kudaku i Drawsku.

W XVIII w rozpoczęto budowę twierdz o narysie poligonalnym. System obronny poligonalny to zasada kształtowania dzieła obronnego na podstawie narysu wieloboku, służącego jako stanowisko do prowadzenia ognia obrony dalekiej oraz przy zastosowaniu kaponier do obrony bliskiej, skrzydłowej. Szersze zastosowanie znalazł w 1 poł. XIX w.

Cechy systemu poligonalnego:

1. Elementy składające się na system poligonalny to: wał, redita, kojec (kaponiera), które tworzą obwód rdzenia twierdzy oraz otaczających go fortów.

2. Wał stanowi obwód rdzenia twierdzy składa się z długich, prostych linii poligonu-wieloboku (figura twierdzy)

3. Długie kurtyny wieloboku, proste lub załamywane w zależności od ukształtowania terenu, przeznaczonych do obrony dalekiej,

4. Kaponiery oraz redity osłonięte przeciwstokiem lub wałem przeznaczone do obrony bliskiej

5. trzecim elementem systemu były osobne, oddzielone forty reditowe, silnie wysunięte na przedpole. Ich trzonem była piętrowa redita-działobitnia, osłonięta ziemnym półksiężycem, wyposażonym we własną fosę, w której mieściły się kojce.

W systemie poligonalnym wyodrębnić należy twierdze związane ze szkołą staropolską oraz szkołami zaborców.

Szkoła staropolska

Twierdze modernizowano wyposażając je w fort reditowy, kojce i baszty.

Umieszczone na dalszym przedpolu forty, uzyskały różne kształty: półksiężycy, barkanów czy fortów w typie reditowym i kleszczowo-bastionowym.

W pewnym stopniu miejsce w szkole staropolskiej znalazł klasyczny fort tzw. regularny w formie lunety i nieregularny z basztą reditową.

Szkoła nowopruska

Stosuje w obwodzie rdzenia charakterystyczne różnokształtne redity (półkoliste, podkowiaste, krzyżowe) osłaniane ziemnymi półksiężycami oraz wysunięte na przedpole forty reditowe.

Znanym osiągnięciem tej szkoły jest również poznańska Cytadela Winiarska, z charakterystycznymi pilastymi frontami od strony miasta.

Szkoła austriacka

Stosuje narysy w postaci wielkich raczej nieregularnych wieloboków rdzenia twierdzy opatrzonych fortami reditowymi zbliżonymi narysem do bastionów oraz dziełami zewnętrznymi w postaci fortów, wyposażonych w charakterystyczne zdwojone kaponiery w kształcie tzw. kocich uszu. forty te w przeciwieństwie do pruskich mają bardziej wyspecjalizowany układ i na pozór bliższe są bastionom.

Charakterystyczne maniery: wież maksymiliańskich - element twierdzy stanowiący samodzielne dzieło obronne umocnione fosą i wałem, przystosowany do obrony okrężnej dostępna przez most zwodzony nad fosą. maniera Franza Riegera - obejmuje typowe dla fortyfikacji górskich budowle, o kształcie dostosowanym do otoczenia.

Szkoła rosyjska

Na przykładzie budowy obwodu twierdzy Modlin widzimy, że wał główny będący zestawem jakby kleszczy i barkanów, dopełniony został pentagonalnymi kojcami, na których osi ustawiono półkoliste, małe redity osłonięte półksiężycami z podkowiastymi kojcami. Tu równocześnie wzniesiono fort nieregularny z reditową kolistą basztą Michajłowską

Zamościa polegała na osobliwym wprowadzeniu kojców w bastionowy narys. Poza tym działania sprowadziły się do budowy kilku fortów reditowych: Śliwickiego (Warszawa), Gorczałkowa (Dęblin).

W czasie niespełna wieku 1850 - 1940 dokonują się przemiany w sztuce obronnej. Jeden z najlepiej przemyślanych na początku tego okresu mechanizmów obronnych jakim był fort ześrodkowany, pod koniec stulecia zostaje zastąpiony obszarem warownym, o złożonej strukturze. Owe szybkie przemiany spowodowały równie nagły rozwój broni palnej. Na nowe środki walki sztuka obronna odpowiada niemal natychmiast nowymi sposobami obrony. Punktem wyjścia owej modernizacji stanowią materiały i tak cegłę wzmacnia lub zastępuje beton już w latach siedemdziesiątych. Ok. 1880 r na stałe do nowoczesnej fortyfikacji wkracza pancerz, zaś wielkie wysklepione odlewy z „betonu fortecznego” zmieniają się w płaską stalobetonową strukturę. Z nowymi materiałami postępuje zmiana profilu fortyfikacji. Tradycyjny układ z omurowanym stokiem i kojcami uzyskuje powszechnie ok. 1880 r. nową odmienną postać z kojcem tzw. rewersowym w przeciwstoku wzmocniony betonową ścianą oraz wyposażony w kaponiery i galerie. To jednak nie wystarcza i niespełna 20 lat później wchodzi nowy profil o tzw. spłaszczonym stoku. Dużym przemianom ulega też sama twierdza. Miejsce ciągłego obwodu zajmuje szkieletowy pierścień luźno rozrzuconych fortów. Wreszcie sam fort rozpada się w konstelację luźno rozrzuconych budowli. Na tym złożonym tle rozwija się teoretyczna myśl sztuki obronnej przynosząc nowe systemy:

- system fortowy ześrodkowany oparty na tworzeniu pierścienia samodzielnych, jak niegdyś zamki, niemal izolowanych dzieł - fortów, wobec którego zwarty obwód rdzenia poważnie traci na znaczeniu.

- system fortowy grupowy ok. 1885 z jednego standardowego rodzaju fortu wykształca się grupa współdziałających dzieł. Powstają najpierw grupy forteczne złożone z dzieł różno zadaniowych oraz baterii potem zaś grupy warowne ok. 1900 czyli skupiska rożnych organów obrony wokół jednego fortu głównego.

- system fortyfikacji rozproszonej zarzuca klasyczną formę fortu w jego miejsce powstaje cały zespół złożony z różnych drobnych form obronnych rozrzuconych w terenie, powiązanych podziemnymi paternami bądź siecią okopów na powierzchni ziemi.

Fort jako dzieło rozpada się zmieniając w zespół różno funkcyjnych, nie w pełni samodzielnych fortów i innych dzieł, by na koniec rozsypać się w rozrzucone na dużym obszarze części na wpółsamodzielne, tworząc całe skoordynowane w działaniu jakby konstelacje.

W Systemie fortowym ześrodkowanym fort staje się samodzielnym dziełem przystosowanym do obrony bliskiej i dalekiej. Uzyskał zdolność całkiem odosobnionego działania, m.in. jako fort zaporowy. Następnie stworzył własny system w skali regionalnej w charakterystycznej postaci tzw. twierdzy szkieletowej, czyli pierścienia wzajemnie broniących się fortów. Wreszcie stał się podstawową formą obrony, spychając na dalszy plan obwody rdzeni ważnych dla twierdz bastionowych czy poligonalnych. Nowa twierdza to wieniec złożony z kilkunastu oddzielonych artyleryjskich fortów rozmieszczonych od 3 do 6 km wokół starego rdzenia. W podobnej odległości często wzmacniano pierścień warowny, to jego odcinkowym zdwojeniem, to szczególnie rozbudowanym fortem cytadelowym. Materiał użyty do budowania fortu artyleryjskiego może być tradycyjny: wysokie wały ziemne z drewnianymi podwalinami. Lub najnowocześniejszy lany beton forteczny wyposażony w stalowe tarcze, kojce, a nawet już obracane wieże do dział. Narys fortu zachował tradycyjny kształt półksiężyca - lunety, jednak płaskiej i pozbawionej redity. Jej miejsce od ok. 1860 r. zajmują obronne „koszary szyjowe” zamykające szyję niską sklepioną budowlą. Wały lunety, a więc czoła i barki zaczęto dzielić na osobne stanowiska dział za pomocą „poprzecznic” kryjących też tzw. „schrony pogotowia”. Całość otoczyła głęboka fosa ze stokami fosowymi. W 1877 r. następują kolejne przeobrażenia spowodowane niedostateczną ilością miejsca dla piechoty na ciasnych działobitniach.

Przez obszar Polski przebiegają granice trzech wrogich już sobie zaborczych krajów, a każdy z nich wedle zasad własnej szkoły przygotowuje umocnienia przeciw pozostałym.

Do szkoły austriackiej nowe twierdze pierścieniowe rozbudowywano na podstawie starego rdzenia (noyau). W Krakowie, na zewnątrz pierścienia dawnych szańców polowych typu FS, założony zostaje nowy obwód twierdzy szkieletowej, składający się z dwunastu mocnych fortów artyleryjskich. Tak samo Przemyśl ufortyfikowano pięcioma nowymi fortami oraz pośrednim półkolem złożonym również z pięciu fortów w tym cytadelowym. Lwów założony jako „plac broni”, uzyskuje oszańcowany obóz, górskiego rodzaju, oparty zresztą na zespole starych wież maksymiliańskich. Tak to po krótkim okresie prób nad modernizowanymi fortami reditowymi wprowadza się masowo nowe potężne forty artyleryjskie w rodzaju Rajska czy Siedlisk z charakterystycznymi ziemnymi „bastionetkami” osłaniającymi szyję fortu. Około 1870 r. pojawiają się niekiedy towarzyszące fortom baterie artylerii ciężkiej. W Krakowie usypano je np. przy fortach Bieżanów, Zielonki. Po 1877 r. powstają z kolei w Przemyślu, zarówno forty dwuwałowe, na wzór francuski (np. Duńkowiczki ok. 1880), jak i forty z tzw. „wydłużonym czołem”, na wzór pruski (Lipownica ok. 1880). Szczególne postacie przybierają formy górskie. Do oryginalnych osiągnięć szkoły należy wprowadzenie tzw. baterii towarzyszących oraz typowych „poprzecznic barkowych” osłaniających stanowiska dział i dających początek tradytorom, wreszcie zastosowanie dwuliniowego często układu koszar szyjowych. Wcześnie następuje wprowadzenie pancerza tak w kojcach wewnętrznych jak i zewnętrznych, oraz strzelnicach zwykłych i depresyjnych, nade wszystko zaś użycie wieży pancernej Grusona. Wszystkie te cechy tworzą obraz nowoczesnej fortyfikacji austriackiej tego czasu.

Szkoła pruska - do oryginalnych cech tej szkoły należy użycie po 1877 „małych fortów” międzypola, tam gdzie z przyczyn terenowych odstępy między fortami nadmiernie wzrastały. Zwraca się uwagę na samodzielność obrony fortu, co pociąga za sobą pogłębienie fos w celu pełniejszej obrony murów Carnota, jak również rozbudowę krytych dróg.

W szkole rosyjskiej powstają nie tylko wielkie twierdze szkieletowe jak Warszawa, Modlin, Dęblin czy Brześć ale też forty zaporowe: Osowiec zbudowany jako wielki cytadelowy fort Ostrołęka, Pułtusk i Zegrze. Proste forty standardowe opatrzone są charakterystyczną kaponierą przy koszarach szyjowych, po 1877 wprowadzono forty dwuwałowe np.: Osowiec. Niekiedy na wzór pruski wznoszono forty o wydłużonym czole do typowych realizacji zaliczyć należy Osowiec wzmacniany fortami Różan, a także fort Terespolski twierdzy Brześć.

Postęp w technice ataku po raz kolejny zaowocował modernizacją systemu obronnego. Zaczęto od zmiany materiału, na skalę powszechną zaczęto stosować beton i stal, następnie zmienił się system formowania dzieła obronnego. System fortowy grupowy to zasada kształtowania dzieła obronnego, w szczególności twierdzy przy zastosowaniu fortów rozproszonych, obejmujących: forty główne np.: pancerne, forty pośrednie np. forty piechoty i baterie. Zespoły tak ukształtowanych dzieł obronnych połączonych drogami fortecznymi mogły tworzyć grupy forteczne. System charakterystyczny dla schyłku wieku XIX

Cechy sytemu fortowego - grupowego:

1. Podstawowym ogólnym założeniem jest tworzenie skupisk fortów, baterii oraz szańców różnego rodzaju, rozmieszczonych na obwodzie twierdzy.

2. Dzieła obronne składające twierdzę to: duży fort pancerny z całą galerią, nawet kilkunastu wież artyleryjskich tzw. mały fort pancerny, o kilku tylko wieżach tzw. baterii milczących, mały fort piechoty, bateria otwarta, bądź pancerna, cała seria najróżniejszych form szańców ziemnych, zwłaszcza piechoty, prochownie, stanowiska obserwacyjne etc.

3. Zmieniają się narysy, większe dzieła to barkany nie zaś lunety jak dotychczas

4. Profile od końca XIX w. przybierają prostą postać o tzw. spłaszczonym stoku lub zmieniają położenie kaponier ze stokowych na umieszczanych w przeciwstokach (rewersowe) i opatrywane łączącymi je galeriami.

5. Galerie należą też do całej serii nowych elementów takich jak wieże pancerne ze staliwa, nieruchome kopuły, betonowe przedproża ze stalowymi tarczami, wielkie tradytory ukryte przed ostrzałem przeciwnika.

Wkrótce rysują się trzy stanowiska kształtujące odmienne doktryny fortyfikacyjne.

- pierwsza odmiana „grup fortecznych”, kontynuacja na mniej ważnych odcinkach tradycyjnego w istocie fortu ześrodkowanego. Następuje podział obwodu na uzyskujące samodzielność i pewną zwartość odcinki dopełnione pojedynczymi bateriami lub nawet częściowo łączone wałami.

- druga odmiana również grup fortecznych lecz już „pancernych” oparta na pełnym przekonaniu o sile stali i betonu, kreowała fort ześrodkowany teraz już w pełni pancerny, któremu początek dał maggiorotti.

Ostatnia trzecia odmiana fortów grupowych była już nowością polegała na rozrzuceniu elementów fortu w większej przestrzeni, zmniejszając tym samym siłę rażenia artylerii przeciwnika.

Szkoła austriacka

wprowadza podział obwodów na odcinki czyli grupy forteczne, które są charakterystyczna cechą w systemie grupowym fortowym. Stanowią one zespoły różnych form obronnych do których należą: fort główny, fort międzypól, szańce piechoty, baterie, prochownie, schrony dowodzenia etc. Grupa taka nie zapewnia własnej obrony bocznej lecz wspierają się jako skupisko o sąsiednią.

Powstaje oryginalna postać „fortu scalonego” dwuwałowego. Każdy z potężnych fortów wyposażony jest w kilka baterii dział i haubic w wieżach pancernych oraz w silnie rozbudowane tradytory, również osłonięte pancerzem.

W latach 1885 - 1904 odstępują od dwuwałowych fortów na rzecz jednowatowych.

W kilku wypadkach zastępują je modernizowane forty artyleryjskie z podnoszonymi przeciwsztormowymi wieżami pancernymi.

Dopełnieniem stają się liczne forty piechoty o półkolistych narysach w obrębie rdzenia i zewnętrznego pierścienia w późniejszej wersji ich szyje osłaniane są wałem.

Szkoła pruska

Rozbudowuje odmiany fortów grupowych zwanych „festami”. Forty grupowe wyróżniały się tu ośrodkiem, który stanowił albo stary zmodernizowany fort, albo nowy „mały fort” pancerny, czasem z bateriami pancernymi i licznymi schronami piechoty. Obwód wału o spłaszczonym stoku opatrzony często kojcami, na przedpolu przeszkodami, zamykał to skupisko.

Przyjmuje zasadę nie wprowadzania pancerza przez co bliższa jest odmianie grup fortecznych, mimo pewnych zmian na rzecz modernizacji. Miały temu służyć odcinki wiążących dzieła wałów

Szkoła rosyjska

W realizacjach cechuje się tradycyjnym charakterem. Przyjmuje zasadę nie wprowadzania pancerza przez co bliższa jest odmianie grup fortecznych,

Typ fortu, choć wyraźnie zmodernizowany w profilu, użyciu kaponier, jak też w narysie, w istocie niewiele odbiega od starego fortu artyleryjskiego.

Każda ze szkół wykazuje indywidualne cechy, postępowa szkoła pruska kładzie główny nacisk na festy (forty grupowe), a austriacka obstaje przy grupach fortecznych , rosyjska natomiast pozostaje w tyle, najbliżej anachronicznych już zasad fortów ześrodkowanych.

Każda szkoła traktuje forty w inny sposób w postaci niemal polowej - austriacka, z głównym fortem - pruska, na sposób stały z cytadelowym śródszańcem - rosyjska.

Kończąc omawianie szkół działających w ramach systemu fortów grupowych należy zauważyć, iż już w okresie jego panowania pojawiają się, podobnie jak i w poprzednich systemach, dzieła stanowiące zapowiedź nowo kształtującego się systemu - fortyfikacji rozproszonej.

Bochenek R., Tysiąc słów o inżynierii i fortyfikacjach, Warszawa 1980

Narys - linia konstrukcji geometrycznej dzieła obronnego, przebieg frontu dzieł fortyfikacyjnych.

Kaponiera - niska skaza matowana budowla, wyposażona w stanowiska bojowe, przeznaczona do obrony wnętrza fosy, wtopiona w stok lub przeciwstok fosy, nie przekraczając ich wysokości

Redita - skazamatowana (kazamata-pomieszczenie forteczne umieszczone poniżej poziomu terenu) budowla murowana, niekiedy drewniana stanowiąca rodzaj śródszańca elementu lub dzieła obronnego, zwykle kilkukondygnacyjna na planie kolistym lub półkolistym, rzadziej wielobocznym, krzyża lub nieregularnym.

Półksiężyc - dzieło fortyfikacyjne odkryte od tyłu o 1 albo 2 czołach i 2 barkach kształtem zbliżone do półksiężyca, (bastion oddzielony, usytuowany jako osłona narożnika bastionu)

Fort reditowy - z reguły wyposażony w reditę osłoniętą od przedpola wałem o zwykle pięciobocznym narysie, z kaponierami, a od strony zapola wałem z kaponierą szyjową, nieraz zdwojoną i rozbudowaną.

Barkan - element obronny na rysie trapezu, złożony z frontu równoległego dla przedpola, dwóch skośnych barków oraz szyi. Szyja barkanu zostaje otwarta lub osłonięta prostą linią częstokołu.

Kocie uszy - rodzaj kaponiery wew. Opatrzonej od strony czołowej dwoma półkoliście wysuniętymi ryzalitami.

Koszary szyjowe - koszary znajdujące się w szyi fortu, z reguły przystosowane do obrony, często opatrzone kaponierą wewnętrzną (szyjową).

Poprzecznica - fragment dzieła obronnego w forcie, krótki odcinek wału prostopadły do przedpiersia(osłona stanowiska strzelca lub dzieła), oddzielający sąsiednie stanowiska artyleryjskie

Schron pogotowia - pomieszczenie zabezpieczające załogę stanowiska piechoty lub artyleryjskiego przed ogniem artyleryjskim, umieszczany w przedpiersiach lub poprzecznicach, często pełnił również funkcje podręcznego magazynu amunicji.

Mur Carnota - ceglany mur obronny ze strzelnicami, stosowany w fortyfikacji pierwszej połowy XIX wieku, lokalizowany na stoku wału obronnego lub u jego podnóża w rowie fortecznym.

Fort pancerny - mniejszy od fortów artyleryjskich, posiadał schrony i stanowiska bojowe, osłonięte pancerzami z betonu i stali, w znacznej mierze ukryte w ziemi.

Galeria - kryty chodnik obronny. Składa się z pasa komunikacyjnego oraz ściany czołowej zwróconej w kierunku fosy, wyposażonej w strzelnice.

Bateria - dzieło lub element obronny stanowiący zespół działobitni. Jako dzielo ziemne bateria otwarta posiada formę wydłużonego czworoboku z trzech stron otoczonego wałem opatrzonym w przedpiersia.

Tradytor - ukryte stanowisko strzeleckie, osłonięte od przedpola budynkiem koszar szyjowych fortu, szkarpą ziemną lub uskokiem terenu. Najczęściej przybiera formę parterowej lub piętrowej budowli obejmujące umieszczone pod sobą izby forteczne z działobitniami.

3

---