Młoda Polska i „izmy”
1890 - długo epoka pozostawała bezimienna.
- brak głośnych manifestów literackich aż do powstania „Życia”.
- wcześniejsze sformułowania programowe, unikały nazw - haseł, np. Zamiast wstępu do Szkiców M. Konopnickiej.
- ogólne terminy występujące w omówieniach ówczesnej poezji: pesymizm, podmiotowość, mistycyzm, indywidualizm, powrotna fala uczuciowości romantycznej w literaturze.
- do Polski docierają dzięki informacji publicystycznej pojęcia i terminy używane dla określenia analogicznych zjawisk lit. na Zachodzie (dekadentyzm, symbolizm, impresjonizm, egotyzm, dyletantyzm, neoromantyzm, neochrześcijanizm, neoklasycyzm, spirytualizm, okultyzm, wagneryzm, prerafaelizm, estetyzm, etycyzm…)
DEKADENTYZM i DEKADENCJA
- oba terminy dotyczyły określonego stanu kultury i psychologii społeczeństwa.
- początkowo termin dekadencja miał wartość ujemną, przewartościowania dokonał Baudelaire.
- w Polsce - szkic literacki Stanisława Rzewuskiego o Bourgecie z 1885 był jednym z pierwszych polskich głosów o dekadencji.
DEKADENCJĄ - nazywamy stan społeczeństwa, w którym znajduje się zbyt wielka liczba jednostek niezdolnych do pracy ogólnej. […] Społeczeństwo zbliża się ku schyłkowi, jak tylko życie indywidualne dosięgło, pod wpływem dobrobytu i dziedziczności, pewnego rodzaju.[Rzewuski].
- delikatny sceptycyzm, wyłączne zajęcie się pracą umysłową, niechęć do militaryzmu, wyrafinowane korzystanie ze wszystkich namiętności i ogólna skłonność do dyletantyzmu. Stan kultury i psychiki współczesnej.
- wkrótce potem dekadenci i dekadentyzm pojawiają się w związku z powstaniem nowej francuskiej szkoły poetyckiej. (krytykowani)
- przedstawiciele: Baudelaire, Huysmans, Nietzsche.
- w Polsce krytykowano dekadentów.
- Trzecia faza przyswojenia wyrazu dekadentyzm (wcześniejsze były krytyczne i pobłażliwe) następuje w czasie ofensywy konserwatywnej przeciw objawom „rozkładu w życiu i literaturze” w latach 1893 - 96.
Znaczenie terminu przesuwa się głównie na zjawiska psychologiczne i społeczno - obyczajowe, zbliża się do „degeneracji”.
- w 1893 Zofia Daszyńska - Golińska broni dekadentyzm.
- w 1897 Maciej Szukiewicz podejmuje próbę zużytkowania terminu dekadentyzm jako nazwy prądu literackiego, oraz rozszerzenia jego zakresu i zrehabilitowania wartości, przedstawiając czytelnikom polskim twórczość Stanisława Przybyszewskiego.
- Zasadnicze cechy dekadentyzmu jako prądu literackiego (wg Szukiewicza)
stwierdzenie bankructwa pozytywizmu
zerwanie z materialistycznym światopoglądem,
rozmiłowanie się w najsubtelniejszych, najmniej uchwytnych stanach psychicznych,
nowe środki artystyczne,
działanie aluzją.
- Za ojca dekadentyzmu współczesnego Szukiewicz uważał NIETZSCHEGO. (potem Wagnera, Chopina, Poego, Maeterlincka, Schlafa i Przybyszewskiego).
Recepcji dekadentyzmu towarzyszyły w publicystyce polskiej terminy: fin de siecle, impresjonizm, symbolizm, modernizm, neoromantyzm.
FIN DE SIECLE - pol. koniec wieku, schyłek wieku.
Miał zasięg kulturalny i psychologiczno - obyczajowy, rzadziej stosowano go do samej literatury.
Dzieła:
Matuszewski „Szekspir fin de siecle'u” (o Maeterlincku)
Gabriela Zapolska „Fin-de-siecleistka” (1896) - jako przedmiot drwin.
SYMBOLIZM
i wyrazy pochodne służyły prezentacji francuskiej, a potem i belgijskiej szkoły poetyckiej.
zaznaczano, że symbolizm w szerszym znaczeniu jest powszechną właściwością poezji.
„nie ma poezji bez symbolu, każdy poeta jest mniej lub więcej symbolistą. Na wskroś symboliczna będzie każda poezja mistyczna i metafizyczna”.
-> Próby sprecyzowania pojęcia symbolu (cechy symbolu):
[Miriam] - samoistność estetyczna „obrazu konkretnego”, jego organiczny związek ze „znaczeniem wewnętrznym”.
[J. Żuławski] - „treść transcendentna”, uwydatniając wieloznaczność.
[Weyssenhoff] - symbol - jako zastępczy obraz słowny.
[Zahorska] - symbol psychologiczno - nastrojowy jest jednoznaczny, symbol metafizyczno religijny - wieloznaczny.
DWOJAKIE POJMOWANIE SYMBOLIZMU - METAFIZYCZNE I NASTROJOWE.
- Przewóski wyrażał się o nich bardzo sarkastycznie.
W POCZĄTKOWYM OKRESIE TERMINY DEKADENCI I SYMBOLIŚCI UŻYWANE SĄ WYMIENNIE JAKO NAZWY OKREŚLONEJ SZKOŁY POEZJI FRANCUSKIEJ.
- Józef Weyssenhoff - dekadentyzm jest pojęciem odnoszącym się przede wszystkim do twórczości literackiej, ale szerszym od szkoły symbolistów.
IMPRESJONIZM
wg Langego jest synonimem poezji nastrojowej (podobnie uważa Weyssenhoff)
ówczesna krytyka posługuje się tym terminem tylko przygodnie, obok poezji nastrojowej oznacza nim także subiektywne przedstawienie rzeczywistości, współzawodniczące z malarstwem.
NEOROMANTYZM
pojawia się sporadycznie już w roku 1887, używa go Maria Szeliga z myślą o symbolice brzmieniowej.
termin ten częściej pojawia się od roku 1895 niekiedy w związku z nazwą „neoidealizm”, oznaczającą szerszy krąg zjawisk kulturalnych.
- [Przewóski] „nie może być mowy o całkowitym powrocie do romantyzmu, rzecz jednak pewna, iż wraca ta sama fala, tylko w innych warunkach czasu i miejsca.”
- nie wiadomo skąd przyszedł do nas neoromantyzm, bo we Francji był dopiero w 1903 a w Niemczech w roku 1900.
MODERNIZM
[Lange] „Modernizm jest to sztuka nowożytna, sztuka dnia dzisiejszego, sztuka chwili, sztuka nie malująca tego, co jest w człowieku stałym i wiecznym, ale to co jest w nim zewnętrznym, chwilowym, szczególnym, czego już jutro nie będzie […]”
na rozpowszechnienie się tego terminu miała wpływ lit. niemiecka.
w Polsce terminu „modernizm” używano przede wszystkim pisząc o nowych prądach w literaturze niemieckiej. Współistnienie naturalizmu i symbolizmu.
„pewien znajomy mój, człowiek wielce wykształcony, z umysłem krytycznym, pesymista, sceptyk, wielbiciel Baudelaire'a, Catulle Mendesa, po trosze Zoli także, a Ibsena i wszelkich Skandynawów najbardziej, zwykł mawiać o sobie: „ja, modernista!” albo „my, moderniści!”, i wiesz? imponuje to ludziom ogromnie.”
Terminologia krytycznoliteracka w Polsce (1891 r.)
2.1. Dekadentyzm (początkowo także symbolizm) przedstawiony został w ujęciu tak niechętnym, a nawet wrogim, że publicyści polscy aż do schyłku lat 90 najpierw przewidywali, a potem stwierdzali, że prąd ten w literaturze polskiej nie znajdzie lub znajduje tylko nielicznych zwolenników.
- coraz więcej pisano jednak o dekadentyzmie jako rozpowszechniającym się zjawisku psychologiczno - obyczajowym.
- Szmula Rokoszewski w swojej broszurze stwierdza, że „od pewnego czasu w czasopismach warszawskich zaczęły się ukazywać poezje noszące wyraźne cechy dekadentyzmu”
- Jako przedstawicieli Rokoszewski wymienia:
Antoniego Langego,
Zenona Przesmyckiego (Miriam)
Wacława Wolskiego
El - kę (Ludwikę Kalenkiewiczową)
Wincentego Ślepowrona - Ronisza (nie wiadomo kto to i czy to nie żart, mizernie pisał).
- Rokoszewski uznaje dekadentyzm za określoną poetykę (zerwanie z zasadą, że ilość i jakość włożonego w utwór poetycki uczucia decyduje przeważnie o jego wartości).
- polscy poeci nie naśladują określonych wzorów francuskich są raczej „eklektykami dekadentyzmu”.
- Rydel uważa, że Miriam jest pionierem polskiego dekadentyzmu, wolnego od skrajności dekadentyzmu francuskiego.
- Szukiewicz sympatyzował z dekadentami,
- M. Konopnicka napisała wiersz przeciw Dekadentom (1897)
- dekadentów bronił zaś Bogusław Butrymowicz.
- PRASA:
„Życie” NIE było pismem dekadentów,
Jaske - Choiński zarzucił „Chimerze”, że pod jej flagą rozpoczyna kampanię dekadentyzm, redakcja odrzucała te insynuacje.
2.2. MODERNIZM
Wg. rzecznika Ignacego Matuszewskiego termin ten brzmiał „barbarzyńsko”.
Orzeszkowej i Malwinie Posner - Garfein też ten termin się nie podobał („budzi nieufność”, „moderniści lekceważą wszelkie piękna i dobra moralne”).
nazwa modernizm - uwydatniała mocno nowatorstwo objętych nią zjawisk literackich, podkreślała, że chodzi o „twórczość z współczesnego ducha płynącą”, o „piętno nowoczesności”.
- ODŁAMY MODERNIZMU wg:
[Posner - Garfein] - dekadenci i sataniści, czyli neomistycy.
[Stanisław Słoński] - modernizm - synteza symbolizmu i impresjonizmu.
Akcentuje się także silne wewnętrzne zindywidualizowanie modernizmu.
Modernizm to tylko nazwa pokolenia, ci którzy określają się tym mianem nie należą do jednolitej organizacji, która w poszczególnych indywidualnościach różnymi drogami i różnymi środkami wypowiada dziwne znamiona czasu.
nie chciano dać się zamknąć. Pisarze niechętni byli wszystkim „izmom”.
Miarami oświadczył, że w kraju nie było żadnych grup, szkół, haseł, i że podział na szkoły, kierunki, epoki zawsze był sztuczny, i nie ma co wmawiać go tym, którzy zawsze go odrzucali.
krytycy zarzucali pojęciu „modernizm” brak jasno określonej treści.
(próbowano określić nowy nurt jako symbolizm, albo neoromantyzm - ale też się nie przyjęło.)
MŁODA POLSKA
- propozycje nazewnicze przychodziły przeważne z zewnątrz, z samego środowiska literackiego wyszła nazwa MŁODA POLSKA.
- wzory są liczne a prehistoria długa (Francja, Niemcy itp.)
- w Polsce nazwa pojawiła się ponownie w czasopiśmie postępowej krakowskiej młodzieży akademickiej „Ognisko” w 1889 r. „Naszą Ojczyzną jest młoda Polska”. (tu nie była jeszcze użyta jako pojęcie literackie).
- w kontekście literackim nazwy „Młoda Polska” użył WACŁAW ROLICZ - LIEDER w referacie patetycznego wiersza: Jam jest (1891).
- nazwą tą posłużył się także Władysław Rabski w odczycie O najnowszych prądach poezji polskiej 1892.
- w 1894 w Poznaniu powstaje grupa inteligencji o zapatrywaniach antyugodowych i demokratycznych (W. Rabski, B. Chrzanowski…) także o nazwie Młoda Polska. Jej organem stał się „Przegląd Poznański”.
- do spopularyzowania nazwy przyczyniła się także antologia Czesława Jankowskiego Młoda Polska w pieśni.
- zwycięstwo nazwy Młoda Polska i wyraźne powiązanie jej z literaturą modernistyczną dokonuje się na łamach krakowskiego „Życia” 1898 - 1899. Największa rolę odegrał tu manifest Artura Górskiego pod tym właśnie tytułem.
- dla czytelników „Życia” nazwa Młoda polska, musiała kojarzyć się przede wszystkim z programem i twórczością Stanisława Przybyszewskiego. (Potem walczono by oddzielić Młodą Polskę od przybyszewszczyzny).
PIERWSZE SYNTEZY.
- pierwsze syntezy nowej literatury przypadają na lata 1901 - 02.
- dokonuje się znamienna repartycja użytych terminów:
warszawianie (Chmielowski, Matuszewski - zajmowali się głównie poezją) - wybierają termin MODERNIZM.
krakowianie (Mazanowski i Feldman - zajmowali się całą literaturą) - decydują się na MŁODĄ POLSKĘ.
- w latach 1902 - 1910 zwycięża zdecydowanie „Młoda Polska”, w znaczeniu szerokim jako nazwa całej lit. pokolenia.
(Przyczynili się do tego przedstawiciele krytyki aprobatywnej - Feldman, Lorentowicz, Potocki).
- Mazanowski i Feldman dostrzegali w literaturze Młodej Polski przejawy realistyczne i naturalistyczne (obce modernizmowi).
- podzielono prozaików na:
naturalistów (Reymont, Żeromski, Sieroszewski)
i
modernistów (Przybyszewski).
- Podział poetów wg Chmielowskiego:
„poeci szukający nowych haseł społecznych” (Konopnicka, Kasprowicz, Niemojewski)
„piewcy pesymizmu” (Tetmajer)
„wyznawcy sztuki czystej” - tych podzielił na:
1. symbolistów i wirtuozów słowa (Przesmycki, Lange).
2. intuicjonistów i nastrojowców (Żuławski, Sterling, Butrymowicz.
„indywidualistów krańcowych” (Przybyszewski)
- Podział poetów wg Dramatu polskiego doby najnowszej
kierunek alegoryczno - symboliczny
realizm psychologiczny
4.1. MODERNIZM A ROMANTYZM.
CHMIELNICKI - uznaje termin „neoromantyzm” za niewłaściwy, gdyż „nigdy w dziejach nie powtarzają się zjawiska, które tymiż samymi nazwać można”. Odmienność modernizmu w stosunku do romantyzmu wynika z wpływów okresu poprzedniego (pozytywizm, realizm, naturalizm).
IGNACY MATUSZEWSKI - decydując się na nazwę „modernizm” stwierdza, że „modernizm” zasługuje na miano neoromantyzmu, ponieważ (wspólne cechy):
krańcowy indywidualizm,
pogarda rzeczywistości,
skłonność do marzycielstwa,
nadzwyczajna doskonałość,
subtelność, oryginalność formy,
nastrojowość,
mistycyzm + symbolizm.
(minusy):
dziedzictwo poprzedniego okresu: pod jego wpływem „modernizm” pomimo całej swobody, liczy się więcej niżeli romantyzm z naturą i prawdą obiektywną: bada, obserwuje i analizuje.
FELDMAN - gubi się i nie definiuje niczego wyraźnie, przez co popada w sprzeczności.
„na wyżynach modernizmu” - Tetmajer,
„na szczytach dekadentyzmu” - Przybyszewski,
„na wyżynach neoromantyzmu” - Wyspiański,
5. „Młoda Polska” w okresie międzywojennym i w XX wieku.
- „Młoda Polska” + „Modernizm” + „Neoromantyzm”.
- w marksistowskich pracach powojennych pojawił się nowy termin „literatura polska epoki imperializmu”.
- pojęciu Młoda Polska sprzeciwił się Marian Des Loges, jako że ten termin nie daje podstaw do interpretacji całego okresu.
- Propozycja Jerzego Zagórskiego: „secesja”. interpretowana jako „nie umotywowany ideologicznie sprzeciw artystyczny wobec mieszczańskiej akademickości 19sto wiecznej i rutyniarstwa”.
6. Teoria Henryka Markiewicza.
- Symbolizm - NIE - bo w lit. Młodej Polski jest prawie nieobecny, a zatem jako termin byłby niezbyt użyteczny.
- Secesja - być może - bo dobrze uzupełnia impresjonizm i ekspresjonizm.
str. 5