O świętym Augustynie

Dzieło Augustyna jest budowlą gigantyczną, na której wspierało się życie intelektualne chrześcijaństwa przez wieki, zarówno filozofia, jak teologia. Ogromna rozprawa “Państwo Boże”, największe dzieło chrześcijańskiego antyku, powstało przez okrutny przypadek, jakim było zdobycie i złupienie Rzymu przez Wizygotów w 410 roku. Z tego przypadku powstała chrześcijańska filozofia historii, a także potężna odpowiedź - choć nie był to temat nowy - na sprawę mocy zła w bycie.

Pytanie o zło jest u Augustyna wszechobecne. Sam przecie, nim się na chrześcijaństwo nawrócił i, wieku Chrystusowego 33 lat doszedłszy, chrzest przyjął, wyznawał był doktrynę manichejczyków, którzy, idąc za mitologią perską, wierzyli, że zło i dobro są to współodwieczne, niezależne wzajem siły, co się ze sobą zmagają. Chrześcijanin jednakże wierzy, że jest jeden stwórca dobry, który zła nie sprawia, choć je dopuszcza: już to po to - jak pisze św. Augustyn - by mogło większe dobro dzięki temu się zrodzić, już to po to, by kontrasty wzbogacały byt. Sama obecność zła w świecie musi być dobra, skoro je Bóg wszechmocny dopuszcza. Ale zło nie może być rodzajem bytu, gdyż byt ma jedno tylko źródło; jest więc zło czystym brakiem, nieobecnością tego, co być powinno, negacją, nicością, zepsuciem ładu. Nie jest złem natura; choćby zepsuta, złem zarażona, nadal jest dobra. Nie jest złem materia. W ścisłym sensie zła poznać nie można, bo nie można poznać nicości. Ale sama możliwość zła, a więc zepsucia, bierze się stąd, że wszystko poza Bogiem, a więc i człowiek, zostało stworzone z nicości i z tej racji podlega zmianom.

Z tego, że Bóg jest dobrem absolutnym, wynika, że On jeden zasługuje na cześć, wiarę i miłość jako cel sam w sobie: tylko poprzez odniesienie do Niego wolno nam kochać Jego stworzenia, a więc ludzkich współuczestników naszego losu. Świat jest pełen śladów Boga, Bóg jest blisko i jest nieustannie w duszy naszej obecny, chociaż możemy się od niego odwracać, gdy nie miłość nami kieruje, ale pożądanie, czyli miłość własna.

Ślady Boga w duszy rozpoznajemy wprost przez sam fakt, że w duszy jest prawda. Nie jest ona, jak u Platona, przypomnieniem czegoś, cośmy nabyli kiedyś, w niegdysiejszej egzystencji naszej, ale dobrem, z którym się rodzimy, z którym Bóg nas stwarza. Stąd, że jesteśmy zdolni do rozumienia prawd wiecznych, niezmiennych, potrafimy też pojąć, że jesteśmy sami nieśmiertelni, dusza bowiem, skoro wieczne prawdy w sobie nosi, rozumie własne uczestnictwo w porządku wieczności. Rozum nasz widzi, że własną zdolność do rozpoznawania prawd wiecznych nie własną mocą stworzył, ale ma ją ze źródła, które samo jest prawdą i dobrem najwyższym. Inny, często przytaczany aforyzm Augustyna z rozprawy “O wierze prawdziwej” powiada: “Nie wychodź na świat, wróć do siebie samego: we wnętrzu człowieka mieszka prawda”. Istotnie, jeśli prawda jest w naszej duszy obecna, to obecny jest Bóg, a jeśli błądzimy, to wskutek grzechu, wskutek dobrowolnego odwrócenia się od Boga. Zło i fałsz są zjednoczone tak samo, jak dobro i prawda - czyli byt i prawda (bo tylko dobro ma byt prawdziwy).

Marne są argumenty sceptyków, którzy chcą nas przekonać, że prawdy nie masz. Jeśli wątpię, to nie mogę przecież wątpić w to, że wątpię właśnie, a więc w prawdę mojego własnego istnienia. Tak to Augustyn antycypuje Kartezjusza. A skoro jesteśmy, my sami, mieszkaniem prawdy, to możemy uwolnić się od próżnej ciekawości, która zwraca nas ku rzeczom przemijającym, miast ku wieczności. Sceptyk zaś sam siebie obala, bo ma w sobie prawdę jakąś w samym akcie wątpienia.

Cały wykład Leszka Kołakowskiego w "papierowym" wydaniu Tygodnika