GRY I ZABAWY DYDAKTYCZNE
SPRZYJAJĄCE KSZTAŁTOWANIU UMIEJĘTNOŚCI KLASYFIKOWANIA U DZIECI
PRZEDSZKOLNYCH
W polskiej tradycji pedagogicznej grę traktuje się jako swoistą odmianę zabaw. Grę jako wyodrębnioną grupę zabaw prowadzi się według określonych zasad postępowania i reguł. Zabawę można określić jako działanie wykonywane dla własnej przyjemności, oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość, ma ona charakter twórczy i prowadzi do samodzielnego poznawania i przekształcania rzeczywistości.
Szczególną odmianę tak pojmowanej zabawy stanowią gry. Różnią się one od zabaw funkcjonalnych, czy zabaw konstrukcyjnych, zachowują jednak wszystkie istotne cechy zabawy. Najważniejsza różnica między różnymi typami zabawy a grą polega na roli i charakterze reguł działania. Reguły występują w nich w postaci ukrytej, wynikają jedynie z charakteru odtwarzanej rzeczywistości społecznej, podczas gdy w grze są jawne i całkiem dokładne.
Zabawa może odbywać się bez partnera, gry natomiast mają charakter społeczny. Mogą pojawiać się wtedy, gdy dziecko przeszło już w zabawie elementarną szkołę solidarności społecznej, gdy potrafi pogodzić się z równorzędnością partnera, gdy dysponuje jakimś poczuciem koleżeństwa i sprawiedliwości. Gry pojawiają się w dziecięcym zachowaniu tuż obok zabaw tematycznych i konstrukcyjnych. Dzieje się to wtedy, gdy dzieci rozumieją sens złożonych umów i potrafią stosować je w swoim działaniu.
W grach grający mają równe szanse i muszą wspólnie przestrzegać tych samych reguł. Gra daje pełne zadowolenie, wówczas, gdy jest prowadzona na zasadzie "równy z równym".
Zainteresowanie grami występuje od dawna, a dzieje się to dlatego, że gra jest zabawą, a więc działaniem dla własnej przyjemności z udziałem wyobraźni i właściwych sobie reguł. Stwarzają zachętę do wypróbowania własnych sił bądź nawet do zmierzenia się z innymi.
Gry tego rodzaju można by nazwać grami problemowymi w odróżnieniu na przykład od gier ruchowych.
Problem to zadanie wymagające pokonania jakiejś trudności teoretycznej czy praktycznej przy udziale aktywności badawczej podmiotu. Istotnym, więc składnikiem problemowych gier dydaktycznych jest doświadczenie uczącego się.
Gry dydaktyczne powodują wyposażenie dziecka w doświadczenie potrzebne do aktywnego i świadomego poznawania rzeczywistości: zdarzeń, sytuacji, procesów poprzez działanie na ich modelach.
Corinne Hutt wyróżniła dwie fazy w rozwoju myślenia, które ma miejsce w wieku przedszkolnym: myślenia konkretno - ruchowego i konkretno - obrazowego. Stwierdziła ona, że dzieci cztero - pięcio letnie najpierw zajmują postawę badawczą wobec przedmiotu, chcąc poznać jego właściwości i utrwalić sobie jego obraz, a następnie wykorzystać go w działaniu praktycznym.
W upośrednianiu stosunku dziecka do rzeczywistości ważną rolę spełniają zabawy i gry dydaktyczne, które są podporządkowane jakiemuś celowi dydaktycznemu, obok celu dydaktycznego wyróżnia się w każdej grze dydaktycznej jakąś postać działania zabawowego oraz reguły.
Zadanie dydaktyczne gry i zabawy sprowadza się w wieku przedszkolnym do tworzenia w świadomości dziecka umysłowego obrazu rzeczywistości w postaci wyobrażeń, elementarnych pojęć, wiadomości.
Dobierając gry można wprowadzić dzieci w tajniki matematyzowania rozmaitych sytuacji. Zawsze jest tam sporo kodowania i dekodowania.
Dziecko może posługiwać się znanymi symbolami, może także upraszczać rysunki i tworzyć nowe symbole.
W czasie rozgrywania gier dzieci gromadzą doświadczenia logiczne i matematyczne takie jak: szeregowanie elementów według przyjętego kryterium, grupowanie przedmiotów w określony sposób, porównywanie zbiorów dla ustalenia równoliczności itp. Wszystko to sprzyja intensywnemu rozwojowi inteligencji operacyjnej, tak ważnej dla odnoszenia sukcesów w nauce matematyki.
Gry i zabawy dydaktyczne wdrażają dziecko do samodzielnego podejmowania zadań, jak również do zgodnego współdziałania w zespole, stając się tym samym pomostem ułatwiającym dziecku przejście do szkoły.
Walor kształcący każdej gry i zabawy dydaktycznej zależy od tego, jakim zadaniom kształcącym służy, jak te zadania odbijają się w samym działaniu zabawowym i jakie prawidła regulują to działanie.
Każdy z tych trzech elementów ma ogromne znaczenie w pracy dydaktyczno wychowawczej nauczyciela.
Gry i zabawy dydaktyczne skłaniają dzieci do stosowania różnych reguł wymagających od nich zrozumienia i współdziałania, ciągłych wzajemnych ustępstw. Uczą stawiać, poszukiwać i rozwiązywać automatycznie problemy, mocno angażują dziecko do aktywnego uczestnictwa w procesie uczenia się.
Z biernego widza staje się aktywnym uczestnikiem.
Sens gry lub zabawy dydaktycznej leży w sposobie wykorzystania w toku pracy z dziećmi. Ta sama gra dydaktyczna, tzn. ten sam zestaw środków lub ten sam zestaw reguł może nabrać innego wymiaru, innego znaczenia i prowokować w rezultacie inne zachowania, skojarzenia u dwóch różnych nauczycieli. Jednym słowem liczy się nie tylko sama gra jako taka, ale sposób jej zastosowania w pracy.
Trzeba podkreślić, że to zastosowanie nie powinno być przypadkowe, ślepe, a grę dydaktyczną włączamy do pracy z dziećmi nie po to tylko aby je zabawić i nie po to aby wprowadzić przerywnik we własnych zajęciach. Gra i zabawa dydaktyczna nie jest przerywnikiem, choć może wystąpić w tej roli jakkolwiek wtedy nie jest stricte grą dydaktyczną.
Gra i zabawa dydaktyczna musi spełniać swoje cele. Cele jednak są po, to aby były osiągane. Najczęściej te cele nie realizują się same, nie wystarczy na ogół dać dzieciom gry i zabawy Żeby grały, na ogół trzeba sterować działaniem tak, aby to działanie służyło osiągnięciu zamierzonych celów.
Gry i zabawy na poziomie przedszkolnym mają dość swobodny i spontaniczny charakter. Wiedza przez nie zdobyta, wstępnie przyswojona musi być na ogół później uporządkowana, zwerbalizowana (słownie) czasem następuje to bezpośrednio po grze, a często gra bywa tylko jednym z elementów doświadczeń, które musi być wielokrotnie powtarzane aby dziecko mogło dojść do krystalizacji wiedzy. Taki akt wyrażania swoich doświadczeń zauważonych nabytych w czasie gry ma specjalną nazwę w nauczaniu matematyki:
matematyzacja.
W edukacji matematycznej ciągle stwarzamy dziecku warunki do właściwej matematyzacji, między innymi poprzez gry i zabawy dydaktyczne.
Oferując grę robimy to często tak, że dziecko nie wie, że uczy się matematyki.
Metoda gier zyskuje ostatnio coraz większą popularność. K. Kraszewski wskazuje że "umożliwiają one poznawanie nowego materiału przez kojarzenie wcześniejszej wiedzy z obecną, pogłębiają materiał i lepiej go porządkują, prowadzą do wiedzy operacyjnej, która stanowi podstawę działania, wzbogacają zainteresowania ucznia i motywację uczenia się, oddziaływują wychowawczo na cały zespół:
sprzyjają indywidualizacji kształcenia i powodują pozytywne procesy kształtujące i wychowawcze".
Dobra gra to taka, w której ukryte jest jakieś pojęcie. Odkrycie tych treści powstaje na płaszczyźnie konkretnych czynności i każdorazowo poprzedzane jest indywidualnymi próbami doświadczonych wrażeń i przeżyć. Gra przyczynia się do wyraźnie do lepszego zainteresowania uczniów tematyką, co zwiększa motywację poznania. Uczy stawiać, poszukiwać i rozwiązywać autentyczne problemy uczestników gry. Mocno angażuje dziecko do aktywnego uczestnictwa w procesie uczenia się. Zabawowe formy pracy i metoda gier odgrywają znaczną rolę w procesie nauczania się matematyki głównie na szczeblu prematematycznym. Niebagatelną rolę odgrywa tutaj manipulowanie przedmiotami, eksperymentowanie, wykonywanie na nich różnorodnych doświadczeń. Dziecko ujmuje przedmioty należące do danej klasy, w sposób całościowy zwracając uwagę na podobieństwa i różnice. Porównuje przedmioty jednej klasy, kontrastuje z innymi i wyróżnia ich wspólne własności.
Struktura rozumowania w okresie przedszkolnym pojawia się w porządkowaniu przedmiotów według wspólnych cech oraz własności i prowadzi do klasyfikacji. Klasyfikacja łączy się z dynamiką rozwoju myślenia pojęciowego i mówi się wówczas o etapach kształtowania się pojęć od wczesnego dzieciństwa do wieku dorastania. Powinna się rozpoczynać na najniższym stadium rozwoju, mimo iż dziecko nie potrafi uwzględniać wszystkich kryteriów porównania. Czynności umysłowe składające się na klasyfikację można u dzieci z powodzeniem rozwijać przestrzegając prawidłowości rozwojowych oraz stosując odpowiednie ćwiczenia rozwijające dziecięcy umysł.
Najbujniejszy okres rozwoju klasyfikacji przypada na około szósty rok życia i zadaniem nauczyciela jest dobór zabaw, gier odpowiadających wymaganiom stawianym przez matematykę, dydaktykę matematyki, psychologię i pedagogikę.
W początkowym okresie operacji konkretnych dzieci sześcioletnie na ogół od razu tworzą większe kompleksy, a napotkawszy konflikt, trudność w zaliczeniu przedmiotu do kompleksu przechodzą na wyższy poziom, dzieląc elementy na oddzielne klasy.
Dziecko staje wobec problemu wyboru i zauważa, że ten element może być włączony zarówno do jednego jak i drugiego zbioru co jest niezmiernie ważne dla rozwoju procesu klasyfikacji. W procesie klasyfikacji ważne jest zrozumienie, że zbiory można łączyć uwzględniając wspólne cechy ich
elementów. Gdy niektóre pojęcia zostaną już ukształtowane, to włączenie pojęcia o szerszym zakresie do pojęcia nadrzędnego nie stanowi już trudności.
Im sprawniej dziecko klasyfikuje, tym mu łatwiej zrozumieć rzeczywistość; porządkować ją i nazywać.
Gry i zabawy dydaktyczne sprzyjające kształtowaniu klasyfikacji.
Gra "Dobieranka"
W grze bierze udział 12 dzieci. Na stoliku są rozłożone obrazki
przedstawiające różne przedmioty: zwierzęta, ludzi, środki lokomocji...
Polecenie: Trzeba uporządkować te obrazki. Należy poukładać razem
to, co do siebie "pasuje". Każde dziecko wybierze takie obrazki, które pasują do siebie.
Treści merytoryczne tkwiące w grze.
Mamy tu do czynienia z grupowaniem przedmiotów w kolekcje według spontanicznie wybranej przez dziecko cechy. Dzieci dobierają w pary oraz w grupy te przedmioty, które mają ze sobą pewne cechy wspólne.
Cele dydaktyczne.
1) Ćwiczenia w porządkowaniu przedmiotów.
2) Wyrabianie umiejętności łączenia w logiczną całość.
3) Intuicyjne ćwiczenia w ustalaniu (i wyborze) cechy, według której dokonuje się typizacji.
Zabawa "Tworzymy kolekcje"
Pomoce: obrazki przedstawiające zwierzęta, ubrania, urządzenia przydatne w domu, rośliny warzywa owoce. Obręcze, napisy. W zabawie bierze udział 10 dzieci. Na dywanie leżą rozrzucone obrazki.
Polecenie:
Musimy zrobić tu porządek. Dookoła dywanu są rozłożone obręcze, na którym wspólnie przyporządkujemy napisy. Rozrzucone obrazki trzeba tak ułożyć aby odpowiadały przyporządkowanym napisom. Dzieci gromadzą doświadczenia z zakresu grupowania przedmiotów ze względu na ich przeznaczenie, miejsce występowania w czasie.
Cele dydaktyczne w zabawie:
1/ Umiejętności tworzenia kolekcji.
2/ Utrwalenie pojęcia "para"
3/ Doskonalenie umiejętności posługiwanie się liczebnikami głównymi.
Zabawa "Segregowanie guzików"
Do gry są potrzebne różnorodne guziki w czterech kolorach, kartoniki określające cechy guzików, pudełka, tyle w ilu kolorach są guziki.
Przebieg gry:
Nauczyciel zasiada naprzeciwko dzieci. Wysypuje guziki i rozkłada pudełka. Zwraca się do dzieci:
1) Pogrupuj guziki według koloru, do każdego pudelka inny kolor. Żeby nam się nie pomyliło oznaczamy każde pudełko kolorowymi kartonikami.
2) Poszeregujemy guziki inaczej, teraz nie jest ważny kolor, ważna będzie liczba dziurek.
3) Teraz podzielimy według wielkości, nie ważny będzie kolor ani liczba dziurek. Najważniejsza jest teraz wielkość.
Gra zawiera różne treści merytoryczne a także matematyczne, które można za jej pomocą ćwiczyć. Efektem tej zabawy są doświadczenia logiczne w zakresie segregowania z uwzględnieniem określonych cech.
Konkretnie chodzi tutaj o kolor, wielkość, oraz ilość dziurek (przeliczanie). Nie bez znaczenia jest tutaj zmiana cechy (podstawy klasyfikacji) oraz związanie z tym przechodzenie od jednej do drugiej klasyfikacji tego samego zbioru.
Cele dydaktyczne zawarte w grze:
1) Umiejętności segregowania według podanych cech.
2) Wybranie umiejętności wykorzystywania symboli.
3) Próby tworzenia zbiorów (umiejętności wyciągania logicznych wniosków).
4) Zdolność do zmiany kryterium klasyfikacji.
opracowanie
Grażyna Prysak