Sekty destrukcyjne a poszukiwanie tożsamości przez młodzież
Kryzys tożsamości w okresie dorastania a podatność na wpływy sekt destrukcyjnych
Przez całe życie gromadzimy informacje na swój temat - kim jesteśmy, jakie jest nasze miejsce w świecie - tak budujemy zręby tożsamości. Dzięki samoobserwacji zdobywamy wiedzę o własnych zachowaniach, działaniach, cechach itp. Poza tym inni ludzie, zwłaszcza osoby znaczące, są źródłem mniej lub bardziej trafnej wiedzy o nas samych. Wreszcie przekonania na swój temat zdobywamy w następstwie identyfikacji introjekcyjnej.
W okresie dorastania, w wyniku nagromadzenia się wiedzy oraz dzięki rozwojowi myślenia refleksyjnego, pojawia się potrzeba zintegrowania owej wiedzy i stworzenia względnie stabilnego poczucia „ja” (spójnego obrazu siebie). Nie dzieje się to jednak w sposób automatyczny i bezbolesny. Zanim dojdzie do integracji „ja”, młody człowiek przeżywa kryzys tożsamości. W teorii Eriksona jest to tzw. „pomieszanie tożsamości”. Towarzyszą mu przykre stany emocjonalne, jak: poczucie izolacji, wyobcowania, pustki. Młodzi w kryzysowym momencie mogą przejawiać w swoim zachowaniu niepokój i niezdecydowanie.
Z.Płużek oraz A.Jacyniak w pracy na temat ludzkich kryzysów, zaliczają kryzys tożsamości wieku młodzieńczego do kategorii kryzysów egzystencjalnych i powołując się na teorię Eriksona, zwracają uwagę, iż „pogłębianie własnej tożsamości dokonuje się poprzez identyfikowanie się (czyli utożsamianie się) z tym kimś, kim jestem i kim chcę się stać”. W tym okresie powinna się dokonać integracja poprzednich identyfikacji obrazu siebie, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych (to czego się dana osoba wstydzi u siebie, co chciałaby ukryć przed innymi lub za co czuje się winna). Bardzo istotne dla dalszego funkcjonowania jest, by w obrębie tożsamości zostały zintegrowane pozytywne i negatywne informacje na temat siebie.
Zdarza się, czasami dochodzi do tzw. negatywnej identyfikacji, w efekcie której wytwarza się „negatywna tożsamość”. Jednostka ma wtedy poczucie posiadania wielu potencjalnie złych lub bezwartościowych cech - czasami broniąc się przed nimi - rzutuje je na innych. Występują wówczas trudności w zintegrowaniu wiedzy na swój temat.
Według Eriksona zmiany w obszarze tożsamości wiążą się ściśle z potrzebą odczuwania, że należy się do jakiegoś wyjątkowego rodzaju ludzi. Właśnie ta potrzeba bycia kimś wyjątkowym, unikalnym, niepowtarzalnym, może popychać młodych ludzi do poszukiwania swojego miejsca i swojej tożsamości w grupach religijnych, etnicznych, społecznych, a jednocześnie może być motywem odrzucenia tego co wcześniej zostało im wpojone przez rodzinę, szkołę, tradycję.
Poprzez mechanizm identyfikacji z członkami tych grup i ich przywódcami, a także z ideologią (rytuałami i zwyczajami), młodzi potwierdzają własną tożsamość. Trudna sytuacja uczuciowa, związana z przeżywaniem kryzysu, potrzeba bycia kimś wyjątkowym, poszukiwanie autorytetów, otwartość na innych oraz poszukiwanie ideologii jako zwartego systemu poglądów o świecie i ludziach, w szczególny sposób mogą popychać młodych ludzi do interesowania się nowymi ruchami religijnymi (w tym destrukcyjnymi sektami). Jednocześnie, te same czynniki sprawiają, że dorastająca młodzież jest obiektem szczególnej indoktrynacji, perswazji i nacisków wywieranych przez sekty.
Przyczyny zainteresowania młodych ludzi nowymi ruchami religijnymi - zjawisko konwersji
W latach siedemdziesiątych XX wieku nastąpił w Polsce gwałtowny rozwój nowych ruchów religijnych. Liczba zarejestrowanych nowych ruchów religijnych ciągle wzrasta, mniej więcej o kilkanaście w każdym roku. Jak wykazują liczne badania, grupy te spotykają się ze stosunkowo żywym zainteresowaniem szczególnie u młodych ludzi. Nowe ruchy są też interesujące dla osób, które przeżyły jakieś bolesne doświadczenie. Mogło to być chwilowe poczucie pustki, alienacji lub straty kogoś lub czegoś, co zachwiało na jakiś czas poczucie sensu życia, albo wyzwoliło niepewność, bezsilność itp.
Niekiedy grupy religijne stają się schronieniem (a nawet środowiskiem terapeutycznym) dla osób z zaburzeniami nerwicowymi, czynnościowymi lub psychotycznymi, ponieważ pobyt w tych grupach owocuje obniżeniem napięć i lęku, podwyższeniem nastroju, ogólnym zmniejszeniem objawów chorobowych.
Nowe ruchy religijne stwarzają młodym możliwość strukturowania bolesnych doświadczeń z przeszłości, dotyczących rodziców. Dzieje się to poprzez silny, emocjonalny związek z przywódcą grupy, który ma zastępować nieobecnych lub słabych rodziców. Taki wniosek płynie z badań T.Doktóra.
Istnieje też odrębny nurt badań, gdzie zakłada się, konwersja (tzn. nawrócenie do nowej grupy religijnej) jest skutkiem stosowania „prania mózgu”, czy kontroli umysłu. Dokonuje się przez stosowanie specyficznych metod manipulacji (tzn. pozbawianie snu, kontaktów społecznych, niskokaloryczną dietę, przemoc fizyczną lub psychiczną, poddawanie ciągłej indoktrynacji itp.). Występuje tu sytuacja zawieszenia zdolności jednostki do samodzielnego myślenia, decydowania, formułowania sądów.
Omówione źródła atrakcyjności nowych ruchów religijnych można zaliczyć do czynników psychologicznych. Istotne są również czynniki społeczne, które sprzyjają powstawaniu stanu deprywacji podstawowych potrzeb psychicznych, szczególnie -przynależności i sensu życia. Twierdzi tak Grzymała-Moszczyńska, a o deprywacji duchowych i religijnych pisze Z.Pawłowicz.
Wielu autorów uznaje, że czynniki osobiste są decydujące w procesie konwersji do religii tradycyjnych, natomiast społeczne - decydują w przypadku konwersji do nowych ruchów religijnych.
W dokumentach watykańskich na temat sekt i nowych ruchów religijnych, jako przyczynę ich rozprzestrzeniania się i popularności wśród młodzieży, podaje się kryzys Kościoła, rodziny, a także innych struktur polityczno- społecznych. Przy tak dużej destabilizacji sytuacji społecznej, sekta jawi się jako miejsce, dające poczucie bezpieczeństwa, wspólnoty, przynależności, braterstwa, miłości, obrony, sprawiedliwości itp. Sekty i nowe ruchy religijne wychodzą niejako naprzeciw człowiekowi samotnemu, zagubionemu, anonimowemu. Nowe ruchy religijne starają się zastąpić rodzinę. Dają poczucie wspólnego celu i losu. Mała liczebność grup spotkaniowych powoduje, że każdy może czuć się zauważony i ważny dla innych.
Młodzi poszukują sensu życia i swojego miejsca, chcą mieć jasną wizję siebie i świata. Nowe ruchy zdają się oferować proste, gotowe odpowiedzi na skomplikowane pytania o sens życia i najwyższą prawdę.
W nowych ruchach religijnych młodzi mogą zaspokajać potrzeby duchowe. Dorastająca młodzież poszukuje transcendencji, stara się dążyć do czegoś, co istnieje poza tym co realne, sprawdzalne i bezpośrednie. W grupach tych zaspokajają potrzebę wiary w coś, co mogłoby odmienić ich życie. Młody człowiek dotkliwie odczuwający brak oparcia w rodzinie, odnajduje w grupach religijnych autorytet - silnego charyzmatycznego przywódcę (guru), wobec którego zwykle przejawia emocjonalną uległość i wchodzi z nim w zażyłą relację.
Nowe ruchy religijne odpowiadając na idealizm młodych członków, oferują „nową”, lepszą wizję świata. Jest ona lepsza od dotychczasowej - stąd często w sektach destrukcyjnych występuje tak silny podział na „my” i „zły świat”. Proponowana wizja daje możliwość realizowania potrzeby ulepszania świata i aktywnego udziału w jej urzeczywistnianiu. Daje więc możliwość zaangażowania i współdziałania.
Mechanizm zmiany tożsamości w sektach destrukcyjnych
Socjologowie religii zwracają uwagę na następujące właściwości sekt. Po pierwsze, chodzi o uznawanie wysoce charyzmatycznego autorytetu, zastępującego tradycję. Po drugie, podkreśla się totalitarny charakter grupy religijnej, który ma służyć utrzymaniu integralności sekty. Z tej cechy wynika skłonność do chronienia się przed ingerencją i wpływami z zewnątrz.
W ujęciu religioznawczym, określa się sektę jako grupę czy ruch religijny lub związek wyznaniowy, który oderwał się od danego kościoła (czy wspólnoty religijnej) i przyjął własne zasady doktrynalne, kultyczne oraz struktury organizacyjne.
W dokumencie watykańskim (z 1986 roku) znajduje się charakterystyka sekt destrukcyjnych. Są to grupy z programem stanowiącym zagrożenie dla wolności obywateli. Posiadają autorytarną strukturę, stosują w różnej formie pranie mózgów i kontrolę myśli oraz nacisk grupowy. Wsączają w swych członków poczucie winy, strach itp. negatywne uczucia.
Działalność niektórych sekt, była tak wyraźnie antyspołeczna, antypaństwowa i antywychowawcza, że rząd Stanów Zjednoczonych, a także rządy Anglii, RFN i Polski oraz Parlament Europejski w oficjalnym stanowisku uznały je za destrukcyjne. Zaliczono do nich:
1. Ruch Hare Kriszna;
2. Wspólnotę Niezależnych Zgromadzeń Misyjnych „Rodzina” (zwaną też Dzieci Boga);
3. Grupy satanistyczne;
4. Kościół Zjednoczeniowy Moona;
5. Kościół Scjentologiczny;
6. Sektę „Niebo” (Zbór Chrześcijan Leczenia Duchem Bożym);
7. Instytut Wiedzy Trasnscendentalnej (Yoga).
Destrukcyjna rola sekt polega na stosowaniu wyrafinowanych i nieetycznych technik manipulacji w celu pozyskania członków, na narzucaniu im określonych stereotypów psychicznych (poprzez kontrolę myśli, zachowań, uczuć i informacji), a także - na kształtowaniu bezwzględnego posłuszeństwa (poprzez uzależnianie w sferze duchowej i materialnej).
Decyzja o przynależności do sekty, według byłego jej członka: „nie jest przejawem woli jednostki, lecz wynikiem nacisków wywieranych przez sektę i stosowanych przez nią metod perswazji”. Osoby werbujące posługują się niepełną informacją, czasami kłamstwem ograniczając możliwości decyzyjne potencjalnych członków. Wyzwalają - u osób werbowanych - fobię przed światem „będącym w mocy zła” i przed opuszczeniem grupy, stosują hipnozę, by skuteczniej wpływać i zmieniać ich świadomość.
Pod wpływem tych działań, wywieranego nacisku oraz indoktrynacji, dokonują się stopniowe zmiany w obrębie tożsamości nowego członka, polegające na kształtowaniu tożsamości „idealnie zdyscyplinowanego” wyznawcy. Za E.Scheinem, R.J.Liftonem można mówić o trzech etapach tego procesu: rozmrażaniu, przekształcaniu oraz ponownym zamrażaniu (Hassan, 1997).
Podczas rozmrażania, nowy członek sekty poddany jest zmasowanej indoktrynacji mającej na celu podważenie dotychczasowych kryteriów rozumienia siebie i świata, co doprowadza do rozbicia dotychczasowych wyobrażeń. Jednocześnie prowadzi to do osłabienia działania mechanizmów obronnych, do silnej dezintegracji, czasami - do załamania psychicznego. Sprzyjają temu warunki panujące w sektach: wycieńczający rytm życia: dużo pracy, wielogodzinne modlitwy, medytacje, studium pism itp., a także niskokaloryczna dieta oraz niewielka ilość snu. Charakterystyczny dla tego etapu jest nadmiar informacji i brak czasu na zanalizowanie, przemyślenie czy refleksję. Nie jest to możliwe tym bardziej, że w pierwszym okresie pobytu w sekcie nowy wyznawca jest pod stałą kontrolą innych i rzadko pozostawiany jest w samotności.
W fazie przekształcania następuje narzucanie nowej tożsamości, tzn. innego niż dotychczasowy modelu zachowań, sposobu myślenia i odczuwania. Człowiek dowiaduje się, że świat jest pełen zepsucia i zła, a ludzie z zewnątrz są grzeszni. Tylko członkowie sekty zostali oświeceni i tylko oni poznali prawdę, która może uleczyć innych. Od nich zależy los całego świata. Na tym etapie nakłania się nowych członków sekty do odwrócenia się od starego „ja”, od przestarzałych poglądów, racjonalnego myślenia, które tylko przeszkadzają w pełnym zaangażowaniu się w nowy, wzniosły cel. Następuje więc odrzucenie, wyrzekanie się tego co stare i przyjęcie w to miejsce nowego modelu zachowań, narzuconego przez sektę. Kształtowanie nowej tożsamości odbywa się stopniowo, najpierw za pomocą subtelnych metod, potem coraz bardziej radykalnych. Sekta wyraźnie sygnalizuje, jakie zachowania są przez nią pożądane - werbowanie nowych członków, zależność od grupy, posłuszeństwo wobec guru lub przywódców, prace na rzecz grupy, bezdyskusyjne przyjmowanie doktryny sekty; a jakie spotykają się z dezaprobatą - poddawanie w wątpliwość respektowanych zasad, oraz wszelkie przejawy indywidualności i niezależności, z których nierzadko trzeba się publicznie spowiadać. Jednocześnie przez cały czas podrzuca się „budulec”, z którego ma zostać uformowana nowa tożsamość (w tempie możliwym do zasymilowania).
Ostatnim etapem jest powtórne zamrażanie. Osobie, która pod wpływem wcześniejszych oddziaływań zmieniła swoje przekonania i poglądy, wskazuje się nowe cele życiowe i skłania do podjęcia działań na rzecz sekty. Odtąd działania typu: praca na rzecz grupy, werbowanie nowych członków, sprzedaż książek i materiałów grupy, żebranie, czasami prostytucja, będą utrwalały nową tożsamość. Jednakże zanim powierzy się nowemu członkowi grupy jakieś ważne zadania, najpierw musi dokonać się u niego całkowita interioryzacja nowego systemu wartości i przekonań. Zapomniane zostaje to co było dobre, dawne zainteresowania, pasje, przyjaźnie, nawet więzi z najbliższymi.
Równocześnie nowemu członkowi sekty dostarcza się nowych wzorców do naśladowania. Często otrzymuje on doświadczonych opiekunów, tj. uznanych członków grupy. Grupa staje się powoli dla nowego wyznawcy jedyną „prawdziwą” rodziną, natomiast wszelkie więzy pokrewieństwa zdają się przestarzałe. Na tym etapie, gdzie funkcjonuje już nowa tożsamość, członkowie często przekazują środki finansowe i dobra materialne na rzecz sekty destrukcyjnej.
Zmiany osobowościowe członka grupy destrukcyjnej, szczególnie w ostatniej fazie omawianego procesu, przypominają tworzenie się negatywnej tożsamości (według koncepcji Eriksona). Dokonuje się bowiem zaprzeczenie, odrzucenie, zanegowanie istotnej części osobowości. Nie zachodzi restrukturyzacja i integracja wiedzy na swój temat. Może to powodować, jak twierdzi Z.Kroplewski powstanie osobowości zamkniętej, której zasadniczą cechą jest to, że „w jego umyśle powstają zamknięte pola postaw i poglądów, które nie komunikują się ze sobą. Istnieją w takim przypadku obszary przekonań zamknięte na wpływy przekonań z innych obszarów lub też na poglądy innych ludzi, bez względu na ich słuszność”.
Młodzi ludzie, według Hassana, są obiektem szczególnego zainteresowania i oddziaływania destrukcyjnych sekt, ponieważ dość szybko dają się zwerbować. Ponadto nie muszą oni przechodzić przez fazę rozmrażania, ponieważ ich osobowość - z naturalnych względów - znajduje się w stanie rozproszenia.
Skutki zmian osobowościowych dla funkcjonowania młodych ludzi
Za trwałość zmian osobowościowych, dokonujących się za sprawą sekt destrukcyjnych, są odpowiedzialne czynniki osobiste jak i społeczne.
Na poziomie poznawczym jednostka będzie dążyć do utrzymania spójności między uznanymi przekonaniami a aktualnymi formami zachowań, działań i poglądów. Na poziomie emocjonalnym, trwałość zmian będzie warunkowana zaspokajaniem potrzeb: sensu życia, przynależności, redukcji poczucia winy oraz własnej bezwartościowości. Istotny jest też czynnik poszukiwania „odmiennych stanów świadomości”, doznawanych np.: podczas medytacji czy modlitwy.
Spośród czynników społecznych na uwagę zasługuje skłonność do podporządkowania się presji grupowej, a także uleganie tzw. „gwałtowi emocjonalnemu” oraz zaspokajanie przez grupę podstawowych potrzeb psychologicznych: miłości, przynależności, oparcia i bliskości.
Podczas pobytu w nowym ruchu religijnym mogą wystąpić u młodych ludzi niepokojące zmiany, jak: ślepy kult jednostki, euforyczny nastrój, silny egocentryzm, brak tolerancji dla ludzi o odmiennych poglądach, całkowite odrzucanie przeszłości, zgeneralizowana ocena negatywna całego życia, dawnych celów i wartości oraz antyintelektualizm (spowodowany odcięciem się od dawnych zainteresowań, lektur itp.). Za patologicznym podłożem zmian dokonujących się w sektach przemawia powikłany okres adaptacji do środowiska, jaki występuje u ok. 25% osób, u których pojawia się - po opuszczeniu sekty - kryzys o charakterze szoku kulturowego. Dominuje u nich poczucie wstydu, winy, niskiej samooceny (dotyczącej pobytu w grupie), stany depresyjne oraz obsesyjne poczucie pozostawania pod kontrolą. Okres adaptacji i pełnego powrotu do społeczeństwa trwa ok. 6 miesięcy, co może świadczyć (jak sądzę) o głębokim wykorzenieniu tych osób.
Młodzi ludzie, którzy poszukując własnej tożsamości dostaną się pod wpływy oddziaływań sekt destrukcyjnych, przestają mieć kontrolę nad procesem zmian jaki dokonuje się w ich tożsamości. Pod wpływem nacisków i manipulacji sekty odrzucają część ważnych, wcześniejszych doświadczeń i przeżyć, co staje się podłożem tworzenia się tożsamości negatywnej. W efekcie zamiast integrować się coraz bardziej wewnętrznie i znaleźć swoje miejsce w środowisku społecznym (co na tym etapie byłoby dla nich z psychologicznego punktu widzenia najkorzystniejsze), są z niego wykorzeniani.
1