Prawo cywilne Egzamin 04.07.2010
Zobowiązania
Świadczenia pieniężne
Polega na przekazaniu z majątku dłużnika do majątku wierzyciela określonej wartości majątkowej wyrażonej w jednostkach pieniężnych, czyli sumy pieniężnej; wówczas zobowiązanie takie nazywa się zobowiązaniem pieniężnym,
Transferu wartości wyrażonej w jednostkach pieniężnych nie należy weryfikować z przeniesieniem znaków pieniężnych; w zobowiązaniu pieniężnym jego spełnienie niekoniecznie wymaga udziału znaków pieniężnych, natomiast jeśli realizuje się je przez zapłatę tymi znakami, wówczas nie ma znaczenia okoliczność, jakimi znakami pieniężnymi wierzyciel zostanie zaspokojony, byleby były to ważne środki płatnicze; natomiast jeśli treść zobowiązania opiewałaby na przeniesieniu własności określonych znaków pieniężnych, które są lub wyszły już z obiegu, albo w ogóle nie zostały do niego dopuszczone w charakterze środka płatniczego, to zobowiązanie takie ma za przedmiot świadczenie rzeczy indywidualnie lub rodzajowo oznaczonych; nie wymagają konkretyzacji
-walutowość- zobowiązania pieniężne na obszarze RP mogą być wyrażone tylko w pieniądzu polskim; nie mogą opiewać na inną walutę niż polską; reguła ta odnosi się do umów, zobowiązań itp.;
-zapłata gotówką- przeniesienie własności znaków pieniężnych; gotówkowy obrót pieniężny
-zapłata bezgotówkowa- np. pieniądz bankowy (pieniądze bankowe jako jednostki pieniężne zapisane na rachunkach bankowych) i elektroniczny ( jednostka pieniężna przechowywana na elektronicznych nośnikach);
Pojęcie szkody, sposób naprawienia, rodzaje szkody
Szkoda- pojęcie nie zostało w ustawie zdefiniowane. Najogólniej można stwierdzić, że określenie to odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli. W KC uszczerbek typu niemajątkowego określony został mianem krzywdy, a suma pieniężna przeznaczona na złagodzenie tej krzywdy zadośćuczynieniem. Krzywda i zadośćuczynienie stanowią szczególną postać szkody i odszkodowania
Rodzaje szkody majątkowej- 1.Strata-polega na zmniejszeniu majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedz-ść; np.: zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste, a nie zarobkowe.
2.Utracone korzyści- w tym przypadku majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpow-ść (zdarzeni sprawcze). Np. uszkodzenie taksówki.
Ogólna reguła mówi, że należy uwzględniać oba rodzaje szkód majątkowych wszędzie tam, gdzie pojawia się odpowiedzialność odszkodowawcza.
Szkoda powstała w granicach ujemnego interesu umownego-określa się tym różne przypadki powstania szkody w związku z niedojściem zamierzonej umowy do skutku. Powszechnie przyjmuje się, że odszkodowanie w granicach negat-go interesu umo-go nie może być wyższe od szkody ustalonej w granicach pozyt-go interesu umownego.
Pozytywny interes umowny -pojęcie to obejmuje szkodę powstałą w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej już umowy.
Świadczenie zmierzające do naprawienia szkody- może pełnić różne funkcje społeczne. Wyróżnia się 3 podst. ich rodzaje: a) f. kompensacyjna- polega na wyrównaniu szkody doznanej przez poszkodowanego i doprowadzeniu do takiej sytuacji, jak gdyby zdarzenie wywołujące szkodliwe następstwa nie nastąpiło.
b) f. represyjna - wyraża się w zadaniu osobie odpowiedzialnej za szkodę dolegliwości, związanej z ciążącym na niej obowiązkiem świadczenia odszkodow-go.
c) f. prewencyjna i wychowawcza- polega na oddziaływaniu norm prawnych wyznaczających odpowiedzialność odszkodowawczą, a zwłaszcza orzeczeń stosujących te normy, w kierunku kształtowania lub umacniania postaw ludzi sprzyjających zapobieganiu wyrządzaniu szkód.
Przyczynienie się poszkodowanego -za to uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik kauzalny, a nie wynik przyczyny głównej.Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody,obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okol-ści,a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (np.przy obr. koniecznej).
Skarga paulińska
Skarga pauliańska jest powództwem chroniącym wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. Pokrzywdzony wierzyciel może żądać uznania czynności prawnej dokonanej przez dłużnika za bezskuteczną w stosunku do niego. Spełnienie przewidzianych przepisami przesłanek ma gwarantować wierzycielowi zaspokojenie jego interesu.
Uprawnieni do skargi
Uprawnionym do skargi pauliańskiej jest każdy z wierzycieli dłużnika. Mogą oni występować ze wspólnym powództwem lub samodzielnie. Legitymacja czynna przysługuje również tzw. przyszłym wierzycielom, w przypadku gdy dłużnik zmniejszał swoją wypłacalność w celu pokrzywdzenia osób, które w późniejszym czasie stały się jego wierzycielami.
Skarga pauliańska ma zastosowanie, gdy:
• dłużnik pozbywa się swojego majątku, aby wierzyciele nie mogli się z niego zaspokoić,
• dłużnik przez swoje zachowanie doprowadza do tego, że jego majątek nie zwiększa się lub też ulega zmniejszeniu, np. zwalnia osobę trzecią z długu.
Istotne jest jednak to, że aby wierzyciel mógł skorzystać ze skargi pauliańskiej, powinny być spełnione łącznie następujące przesłanki:
Po pierwsze - dłużnik musi dokonać czynności prawnej (np. sprzedać część majątku, zawrzeć umowę darowizny), skarga pauliańska nie będzie miała natomiast zastosowania w przypadku podjęcia przez dłużnika czynności faktycznej, np. zniszczenia rzeczy.
Po drugie - wierzytelność musi być zaskarżalna i musi mieć charakter pieniężny.
Po trzecie - czynność prawna dłużnika musi krzywdzić wierzyciela. Z taką czynnością mamy do czynienia wówczas, jeżeli wskutek jej dokonania dłużnik stał się niewypłacalny lub stał się niewypłacalny w stopniu większym niż był przed dokonaniem tej czynności.
Po czwarte - dłużnik musi działać ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela. Jeżeli dłużnik dokonał darowizny w chwili, kiedy był już niewypłacalny, domniemywa się, że z taką świadomością działał. Podobna sytuacja ma miejsce, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Po piąte - osoba trzecia musi uzyskać na skutek czynności dłużnika korzyść majątkową. Korzyść uzyskana przez osobę trzecią może polegać bądź to na przysporzeniu majątkowym na jej rzecz, bądź na zwolnieniu jej ze zobowiązania.
Po szóste - osoba trzecia musi wiedzieć, w jakim celu dłużnik dokonał czynności prawnej lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się o tym dowiedzieć.
W związku z tym, że udowodnienie ostatniej przesłanki może być problematyczne, ustawodawca wprowadził domniemanie będące sporym ułatwieniem dowodowym. I tak, jeżeli wskutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskała osoba, która jest w bliskim stosunku z dłużnikiem (np. członek rodziny, bliski współpracownik, przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych), domniemywa się, że osoba ta wiedziała, jaki był faktyczny cel działania dłużnika.
Pokrzywdzenie wierzycieli
Szczególny przypadek będzie miał miejsce, gdy na skutek czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową nieodpłatnie. W takiej sytuacji wierzyciel może żądać uznania czynności za bezskuteczną, chociażby osoba ta nie wiedziała i przy zachowaniu należytej staranności nie mogła się dowiedzieć o tym, że dłużnik działa ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli następuje na drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która na skutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową.
W wypadku, gdy osoba trzecia rozporządziła uzyskaną korzyścią, wierzyciel może wystąpić bezpośrednio przeciwko osobie, na rzecz której rozporządzenie nastąpiło, jeżeli osoba ta wiedziała o okolicznościach uzasadniających uznanie czynności dłużnika za bezskuteczną albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne. Ciężar udowodnienia okoliczności spoczywa na wierzycielu.
Odpowiedzialność kontraktowa (modyfikacje) i odpowiedzialność deliktowa (okoliczności wyłączające bezprawność), odpowiedzialność deliktowa za własne i cudze czyny
a)zdarzenie, z którym system prawny łączy czyjś obowiązek naprawienia szkody; b) powstanie szkody c) związek przyczynowy między zdarzeniem a szkodą.
ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI: 1. Zasada winy - opiera się na etycznym założeniu, że ten, kto swoim zawinionym czynem (także zaniechaniem) wyrządził komuś szkodę, powinien ponosić konsekwencje swego zachowania i wyrównać poszkodowanemu doznaną przez niego szkodę 2. Ryzyka -opiera się na założeniu, że ten, kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, powinien ponosić odpow-ść za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił. Odp-ść ta z reguły sięga do granic siły wyższej - czyli zdarzenia zewnętrznego, niemożliwego do przewidzenia i zapobieżenia. 3. Słuszności - polega na odejściu od zasady winy i przypisaniu odpow-ci odszkod-ej podmiotowi ze wzgl. na szczególnie silne motywy etyczne wskazane w zasadach współżycia społ-go. 4. Gwarancyjno-repartacyjna - jej przejawem są ubezpieczenia. Jej uzasadnieniem jest uczestnictwo potencjalnych sprawców szkód lub osób nimi zagrożonych w tworzeniu ogólnego funduszu, z którego wypłaca się odpowiednie odszkodowania. W przypadku ubezpieczeń funduszem tym zarządza zakład ubezpieczeń.
RODZAJE ODPOWIEDZIALNOŚCI -to wskazany przez system prawny zespół reguł określających odpow-ść odszkodowawczą. Wyróżniamy m.in.: deliktową, kontraktową i gwarancyjno-repartacyjną (1 i 2 jeszcze z tradycji rzymskiej). Ad1. KC zawiera przepisy prawne łączące obowiązek odszkodowawczy z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem istniejącego uprzednio zobowiązania. Nie jest jednak istotne czy to niewykonanie lub nien. wykon. zobowiązania powstało z umowy, czy z innego zdarzenia prawnego. Obowiązek naprawienia szkody jest tu obowiązkiem następczym. Ad2. KC wyróżnia tzw. „czyny niedozwolone”, które przewidują różne stany faktyczne nie polegające wyłącznie tylko na delikcie. Obowiązek naprawienia szkody (w przeciw. do odpow. Kontraktowej) jest obowiązkiem pierwotnym a nie następczym. Ad3. Wyraża się zwłaszcza w ubezpieczeniach. Świadczenie ubezpieczyciela ma charakter świadczenia pierwotnego, a nie zastępczego. Zobowiązanym nie jest sprawca szkody, lecz inna osoba (zakład ubezpieczeń).
Odpowiedzialność za własne czyny-zgodnie z KC, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Bierze się tu pod uwagę każdy zawiniony czyn, czy to z działania czy z zaniechania, a także czynności psychofizyczne i konwencjonalne. Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. FP są pracownicy organów władzy, administracji lub gospodarki państwowej, osoby działające na zlecenie tych organów, osoby powołane z wyboru, sędziowie i prokuratorzy oraz żołnierze sił zbrojnych.
Wyłączenia bezprawności działania: 1. Obrona konieczna- polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Źródłem zagrożenia jest działalność człowieka („zamach”), która niekoniecznie musi być zawiniona, lecz zawsze bezprawna! Bardzo ważny jest związek czasowy- bezpośredniość. (nie po zamachu albo przed spodziewanym zamachem).
2. Stan wyższej konieczności- znamionuje bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby. Jednakże źródłem tego zagrożenia nie jest zamach (bezprawne działanie człowieka), lecz jakaś rzecz lub zwierzę. Ustawa wskazuje, że kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec zapobiec jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze niż dobro naruszone. Uchylenie się od odpowiedzialności- a) sama nie wywołała niebezpieczeństwa (np. drażnienie psa) b) niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec, c)ratowane dobro było oczywiście ważniejsze niż dobro zagrożone.
3. Dozwolona samopomoc- jest przewidziana w wyjątkowych przypadkach wyraźnie w ustawie wskazanych. Polega na tym, że posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Na zajętym zwierzęciu posiadacz gruntu uzyskuje ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należnego mu naprawienia szkody oraz kosztów żywienia i utrzymania. Może też polegać na tym, że posiadacz rzeczy ruchomej, jeżeli grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody, natychmiast po samowolnym pozbawieniu go posiadania stosuje niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. Działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli doprowadziło do wyrządzenia szkody, to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny.
4. Zgoda poszkodowanego- np. zgoda na zabiegi lekarskie lub na udział w grach sportowych. Przesłanki udzielenia zgody i granice dopuszczalnej ingerencji ustalają bliżej reguły gier (np. boksu, zapasów itp.) czy też wykonywanie zawodu lekarskiego.
5. Wykonywanie własnych praw podmiotowych- wyłącza bezprawność tych działań i zwalnia odpowiedzialności za nie. Np.właś-el gruntu nie może powoływać się na szkodę wynikająca z faktu, że użytk-nik jego gruntu lub uprawniony z tytułu służ-ści gruntowej pozbawia go korzyści, jakie mógłby osiągnąć gospodarząc sam na gruncie.
Przy określaniu społecznych konsekwencji czynów niedozwolonych nie można poprzestać tylko na kodeksowej regulacji tej problematyki. Zamiast osoby bezpośrednio odpowiedzialnej ciężar odpowiedzialności odszkodowawczej przejmuje np. zakład ubezpieczeń, a za jego pośrednictwem rozkłada się on na liczne grupy osób ubezpieczających się od ryzyk tego rodzaju.
Wina- [weź pod uwagę niepoczytalność, wiek itd.] 1. umyślna- naganność stanu psychicznego sprawcy polega na tym, że chce on przez swoje bezprawne zachowanie (działanie lub zaniechanie) wyrządzić drugiemu szkodę lub co najmniej świadomie godzi się na to. 2. nieumyślna (niedbalstwo)- wiąże się z niedołożeniem wymaganej staranności. Wg obiektywnego miernika, należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju. Należytą staranność w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności (np. wzorzec nauczyciela gimnastyki). Zarzut niedbalstwa będzie uzasadniony tylko wtedy, gdy dany sprawca szkody zachował się w sposób odbiegający od modelu wzorcowego, abstrakcyjnie ustalonego.
Do obu win: Podstawowym celem odpowiedzialności cywilnej jest rekompensata szkody poniesionej przez poszkodowanego, poszkodowanego nie oddziaływanie wychowawcze na sprawcę.
Współsprawstwo i współodpowiedzialność- 1. nakłanianie (podżeganie) i pomocnictwo- Jest to współsprawstwo. Zawsze występuje tu wina umyślna. Za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, ale i ten, kto nakłonił inną osobę do wyrządzenia szkody albo był jej pomocny. Jako współsprawcy szkody wszyscy ponoszą wraz ze sprawcą bezpośrednim odpowiedzialność solidarną za wyrządzoną szkodę, chociażby nawet nie osiągnęli żadnej korzyści. Odpowiedz-ść ich ograniczona jest jednak tylko do tej szkody, do której powstania nakłaniali lub pomagali. Mogą też ponosić wyłączną odpowiedzialność, jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie można przypisać winy (np. niedojrzałość psych-na, niepoczyt-ść). Ciężar dowodu w całości spoczywa na poszkodowanym.
Skorzystanie ze szkody- Za szkodę odpowiedzialny jest także, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej szkody. Nie jest to jednak współsprawstwo, gdyż osoba, która świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody, pojawia się dopiero po wyrządzeniu szkody przez sprawcę. Odpowiada więc ona wyłącznie za czyn własny. Odpowiedzialność ta opiera się na winie umyślnej. Klasyczny przykład to paserstwo. Odnoszący korzyść odpowiada tylko w granicach następstw własnego czynu, a nie za całą szkodę wyrządzoną przez bezpośredniego sprawcę. W tych granicach jest to odpowiedzialność solidarna ze sprawcą bezpośrednim. Np. Jeśli A świadomie kupił 50kg węgla od złodzieja B, który ukradł 1000kg węgla, to A odpowiada z B solidarnie tylko za 50kg węgla. Ciężar dowodu w całości spoczywa na poszkodowanym.
Wina anonimowa (bezimienna)- pozwala przypisać winę osobie prawnej, jeżeli wykaże się, że szkoda została wyrządzona przez niezidentyfikowaną osobę fizyczną działającą w strukturze organizacyjnej danej osoby prawnej. Konstrukcja ta to twór judykatury (nie ma w KC). To np. przypadki zaniedbań personelu medycznego w określonym zakładzie służby zdrowia, uchybień organizacyjnych w prowadzeniu zajęć z wf w szkole, kradzieży przesyłek pocztowych itp.
Odpowiedzialność za cudze czyny- 1. Odpowiedzialność sprawującego nadzór- Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkom nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Dotyczy to również osób wykonujących bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wielu albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można. Jeżeli osoba zobowiązana do nadzoru jest zarazem funkcjonariuszem państwowym (np. nauczyciel) lub podwładnym jakiegoś zwierzchnika (który na własny rachunek powierzył wykonanie czynności danej osobie), odpowiedzialność za nią ponosi Skarb Państwa lub zwierzchnik, którym z reguły jest zatrudniający ją zakład pracy. Czyn podopiecznego sprawcy musi! być bezprawny, chociaż nie zawiniony. 2. Odpowiedzialność sprawcy- Poszkodowany NIE uzyska naprawienia szkody w przypadku gdy: - obalone zostanie domniemanie winy w nadzorze lub domniemanie związku przyczynowego; - jeżeli ściągnięcie odszkodowania od osoby odpowiedzialnej z tytułu winy w nadzorze jest niemożliwe lub bardzo utrudnione; - jeżeli brak jest osobo zobowiązanych do nadzoru (np. chory psychicznie nie ma opiekuna lub nie został umieszczony w odpowiednim zakładzie). W takich przypadkach przewidziana jest odpow-ść bezpo-go sprawcy (na zasadzie słuszności), któremu z powodu wieku, albo stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. Poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego naprawienia szkody od samego sprawcy, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszk-go i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady wsp społ-go. Czyn sprawcy musi mieć cechę bezprawności.
Odpowiedzialność osób powierzających wykonanie czynności innej osobie-
1. Odpowiedzialność samodzielnego wykonawcy- Jeśli ktoś powierzył wykonanie czynności drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności, chyba że nie ponosi winy w wyborze albo że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności. 2. Odpowiedzialność podwładnego- jeśli ktoś na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności.
Odpowiedzialność organów władzy publicznej- Art. 77 Konstytucji RP wiąże odpowiedzialność organów władzy publicznej wyłącznie z jej działaniem. Działanie to ma mieć cechę niezgodnego z prawem. KC zastrzega, że państwowe osoby prawne odpowiadają tylko wtedy, gdy wyrządził szkodę funkcjonariusz przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Konieczne jest, by bezpośredni sprawca występował w roku wykonawcy organu władzy publicznej. Niezgodne z prawem działania mogą przybrać postać działań pozytywnych, ale i zaniechania. Działanie władzy publicznej polegające na wydawaniu (uchwalaniu) norm prawnych objęte jest odpowiedz-cią odszkodowawczą. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności ponoszą Skarb Państwa, państwowe osoby prawne oraz jednostki samorządu terytorialnego. Ponoszą odpow-ść tylko wtedy, gdy wykonują funkcję organu władzy publicznej. Niekonieczne jest indywidualne wskazanie bezpośredniego sprawcy szkody (funkcjonariusza). Odpowiada bowiem bezpośrednio dana instytucja.
Bezpodstawne wzbogacenie i nienależne świadczenie
Bezpodstawne wzbogacenie stanowi samoistne źródło zobowiązań. Obok umów i czynów niedozwolonych bezpodstawne wzbogacenie należy z pewnością do najczęstszych zdarzeń, które rodzą obowiązek świadczenia dłużnika na rzecz wierzyciela.
Istotę instytucji bezpodstawnego wzbogacenia wyraża art. 405 k.c., w myśl którego kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości.
Z normy zawartej w art. 405 k.c. wynika, że dla powstania roszczenia o wydanie bezpodstawnego wzbogacenia konieczne jest spełnienie następujących przesłanek:
1) określona osoba uzyskała korzyść, czyli wzbogaciła się;
2) korzyść ta została osiągnięta kosztem innej osoby, czyli nastąpiło zubożenie innej osoby;
3) pomiędzy wzbogaceniem jednej a zubożeniem drugiej osoby zachodził związek;
4) uzyskanie korzyści nastąpiło bez podstawy prawnej.
Szczególnie istotnym warunkiem powstania roszczenia o zwrot jest, aby wzbogacenie nastąpiło „bez podstawy prawnej”. Podstawą prawną jest przyczyna, która usprawiedliwia wzbogacenie, czyli czyni je zgodne z porządkiem prawny. Wykluczone jest zastosowanie innych kryteriów, znajdujących się poza sferą prawa np. moralnych.
Podkreślić należy, że bezpodstawne wzbogacenie może nastąpić nie tylko w wyniku działania wzbogaconego np. poprzez wybudowanie na swoim gruncie budynku z cudzych materiałów, ale także poprzez:
1) działanie osoby trzeciej np. gdy osoba trzecia wybuduje na nie należącym do niej gruncie budynek z cudzych materiałów;
2) przez działanie tego, czyim kosztem wzbogaca się ktoś drugi np. gdy ktoś stawia budynek ze swoich materiałów na cudzym gruncie;
3) zdarzenia, które nie mają charakteru działań ludzkich
Przedmiotem roszczenia o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest co do zasady zwrot korzyści w naturze, a gdyby to było niemożliwe - zwrot wartości korzyści. To drugie roszczenie (o zwrot wartości korzyści) będzie mieć miejsce w szczególności, gdy wzbogacony utracił przedmiot wzbogacenia. Na uwagę zasługuje w tym zakresie orzeczenie SN z dnia 31 stycznia 1959 r. (zachowujące swoją aktualność pomimo jego zapadnięcia na tle poprzedniego stanu prawnego), w myśl którego nie jest dopuszczalne żądanie zwrotu korzyści w postaci wydania rzeczy tego samego gatunku co utracona.
Niezależnie od przedmiotu wzbogacenia, wzbogacony powinien wydać pożytki naturalne i cywilne, które jeszcze w czasie żądania zwrotu posiada, oraz wszystko, to co na podstawie uzyskanego prawa nabył np. świadczenie uzyskane w następstwie bezpodstawnie nabytej wierzytelności. Nadto zobowiązany jest on do zwrotu korzyści zastępczych, a zatem wszystkiego, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia przedmiotu wzbogacenia uzyskał jako równowartość lub odszkodowanie.
W instytucji bezpodstawnego wzbogacenia nie można jednak zapominać, że pewne uprawnienia przysługują także i wzbogaconemu. Dotyczy to przede wszystkim prawa żądania zwrotów nakładów koniecznych np. koszty zabezpieczenia budynku przed zawaleniem, bowiem zmniejszają one wartość tego wzbogacenia. Przy czym zobowiązany do wydania wzbogacenia może żądać zwrotu nakładów koniecznych o tyle, o ile nie znalazły one pokrycia w użytku, który z nich osiągnął.
Zwrotu innych nakładów może żądać wzbogacony o tyle, o ile zwiększają wartość korzyści w chwili jej wydania
Obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, chyba że wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu
Istotne jest, że w sytuacji, gdy wzbogacony rozporządził uzyskaną korzyścią na rzecz osoby trzeciej w sposób bezpłatny (w praktyce w drodze umowy darowizny), obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią. A zatem w wyniku takiego działania pierwotnie wzbogacony staje się wolny od obowiązku zwrotu korzyści (bądź jej równowartości), a obowiązek ten przechodzi na nabywcę w takim zakresie w jakim istniał pierwotnie.
Szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest nienależne świadczenie, w ramach którego w wyniku działania zubożonego następuje spełnienie świadczenia prowadzące do bezpodstawnego uzyskania korzyści przez inny podmiot. Co do zasady do nienależnego świadczenia stosuje się zasady określone w bezpodstawnym wzbogaceniu.
Świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawa zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.
Art. 410 § 2 kodeksu cywilnego
Zobowiązanie solidarne
1. Zobowiązania solidarne -Są 2 postacie ZS: A.solidarność dłużników (bierna) i B.solidarność wierzycieli (czynna). Ad1. Jej cechy: Wierzycielowi przysługuje wierzytelność o spełnienie jednego świadczenia. Po stronie długu występuje kilka podmiotów. Wierzyciel może żądać w całości lub w części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna- zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych dłużników. [441KC-łączy powstanie solidarności biernej z faktem, że kilka osób ponosi odp-ść za szkodę spowodowaną czynem niedozwolonym]. [Ogólna zasada-w następstwie odnowienia dotychczasowe zobowiązanie wygasa]. Stosunek solidarności może powstać także wtedy, gdy każdy z dłużników zobowiązany jest w sposób odmienny (np. odmienność czasu, miejsca, sposobu spełnienia itd.).Jednak podmiot świadczenia musi być ten sam.
Roszczenia regresowe- Jeśli jeden lub niektórzy z dłużników solidarnych przyczynili się do zaspokojenia wierzyciela w części większej, niżby na to wskazywał wiążący ich stosunek wewnętrzny, każdy z nich może żądać zwrotu odpowiedniej części od tych dłużników solidarnych, którzy nie świadczyli w ogóle albo zaspokoili wierzycieli w części mniejszej. Dłużnik, który spełnił świadczenie, może żądać od pozostałych dłużników solidarnych zwrotu w częściach równych. W razie niewypłacalności jednego z dłużników solidarnych, przypadająca na niego część rozkłada się na wszystkich pozostałych, pozostałych to w takim stosunku, w jakim mają się między sobą rozliczać. Ad2. Charakteryzuje się tym, że po stronie wierzytelności występuje kilka podmiotów. Jednakże dłużnik zobowiązany jest tylko do jednego świadczenia, które może spełnić do rąk któregokolwiek z wierzycieli solidarnych. Dopiero, kiedy jeden z wierzycieli wystąpi przeciwko dłużnikowi z powództwem, dłużnik zobowiązany jest spełnić świadczenie do jego rąk. Zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli solidarnych umarza dług także wobec pozostałych wierzycieli. Solidarność czynna może powstać wyłącznie z mocy czynności prawnej, a nie z mocy ustawy, ponieważ nie ma przepisów szczególnych kreujących ten rodzaj zobowiązania. Zdarzenia pogarszające położenie jednego z wierzycieli solidarnych (np. korzystna dla dłużnika ugoda zawarta z jednym z wierzycieli) nie wpływają na położenie prawne pozostałych wierzycieli. Między tymi samymi wierzycielami i dłużnikami może równocześnie istnieć zarówno solidarność bierna, jak i czynna.
Solidarność niewłaściwa (pozorna, nieprawidłowa, in solidum)- to sytuacja, w której dłużnicy z różnych tytułów prawnych zobowiązani są spełnić na rzecz tego samego wierzyciela identyczne świadczenie - z tym skutkiem, że spełnienie go przez jednego z dłużników zwalnia pozostałych. Równocześnie nie ma ani umowy, ani przepisu prawnego, uzasadniającego powstanie zobowiązania solidarnego. Pomimo to każdy z dłużników odpowiada wobec wierzyciela za całość świadczenia. Roszczenia regresowe dłużnika, który zaspokoił wierzyciela, względem innych podmiotów zobowiązaniowych powinny opierać się na ogólnych zasadach prawa cywilnego.
2. Zobowiązania niepodzielne- świadczenie jest niepodzielne, jeżeli nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Gdy po stronie wierzytelności lub długu występuje kilka podmiotów, ich sytuacja prawna kształtuje się wg modelu zobowiązań solidarnych. Do wielości dłużników zobow-ch do świadczenia niep-go stosuje się bez zmian reżim prawny solidarności biernej oraz zasady roszczeń regresowych (380 §1 i 3). Poza tym dłużnicy traktowani są jako dł. solidarni nawet wtedy, gdy świadczenie, jakie mają spełnić, jest wprawdzie podzielne, ale niepodzielny charakter ma świadczenie wzajemne. Jeżeli jest kilku wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego, każdy z nich może żądać spełnienia całego świadczenia. Jednak w razie sprzeciwu chociażby jednego z wierzycieli, dłużnik obowiązany jest świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Zwolnienie dłużnika z długu przez jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego nie ma skutku względem pozostałych wierzycieli. Zwłoka dłużnika, jak również przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia względem jednego z wierzycieli uprawnionych do świadczenia niep-go ma skutek względem pozostałych wierzycieli. [Zaniechanie jest świadczeniem niepodzielnym].
3. Zobowiązania podzielne- świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (np. zapłata określonej sumy). Jeżeli jest kilku dłużników albo wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest dłużników albo wierzycieli. Części te są równe, jeżeli z okoliczności nie wynika nic innego. Od innych zobowiązań jednopodmiotowych wyróżnia ZP fakt wspólne zdarzenie prawne, kreujące zobowiązania podzielne, a nie np. fakt podziału pierwotnie jednolitego zobowiązania.
Umowa przedwstępna (zwłaszcza skutki)
Umowa przedwstępna (pactum de contrahendo)- w UP jedna lub 2 strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy, którą ustawa określa mianem umowy przyrzeczonej. Przedwstępna powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej, np. jeśli umową przyrzeczoną (definitywną) ma być sprzedaż, należy w umowie przedwstępnej określić co najmniej rzecz i cenę albo wskazać podstawę do jej ustalenia. Zawarcie umowy przyrzeczonej jest świadczeniem. Z umowy przyrzeczenia wynika zobowiązanie zawarcia umowy przyrzeczonej. Wykluczona jest dopuszczalność zastrzeżenia warunku. Umowa przedwstępna może mieć charakter jednostronnie albo 2 zobowiązujący- zależnie od tego czy zobowiązanie do zawarcia umowy przyrzeczonej zaciąga tylko jedna czy obie strony. Jeżeli termin, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona, nie tego uprawnione i każda wyznaczyła inny termin, to wiążący jest termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie. Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia. Umowę przedwstępną należy odróżnić od umowy definitywnej, także wtedy gdy ta ostatnia zawarta została pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli strona zobowiązana do zwarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, która poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania. Strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, jeśli umowa przedwstępna odpowiada wymaganiom od których zależy ważność umowy - a zwłaszcza wymaganiom co do formy. Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają sięz upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym roszczenie stało się prawomocne. Od umowy przedwstępnej należy także odróżnić tzw. umowę ramową. Przystosowana jest ona do wielokrotnego (powtarzającego się) zawierania określonego rodzaju umów względem niej wykonawczych. W umowie ramowej zwykle ustala się sposób zawierania umów wykonawczych oraz pewne elementy ich treści, ale nie na tyle dookreślone, aby można było uznać, iż spełnia ona wymagania stawiane umowom przedwstępnym czy definitywnym. W przeciwieństwie do umowy przed-nej z umowy ramowej nie wynika zob-nie do zawarcia umowy wykonawczej.
Wzorce umów- pojawiają się pod różnymi nazwami, np. regulaminy, wzory umów, umowy typowe, taryfy, formularze umów itp. Ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzory umów, regulaminy wiążą drugą stronę, jeżeli zostały jej doręczone przy zawarciu umowy. Wzorzec przeznaczony jest do masowego stosowania przez stronę, która go `ustaliła'. Wzorce umów ustalane są przez przedsiębiorców, jednak ustawa bezpośrednio nie ogranicza kręgu podmiotów, które mogą wydawać wzorce umów. Treść wzorca musi być zrozumiałą dla typowego adresata, w przeciwnym razie nie wywoła on skutków prawnych (nie będzie wiążący dla drugiej strony umowy). Gdy posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Nie dotyczy to jednak umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego. Jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności.
został oznaczony, powinna ona być zawarta w odpowiednim terminie wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej, a jeśli obie str. są do
Odszkodowanie w granicach interesu ujemnego i pozytywnego
Ujemny interes umowny
Szkoda powstała w granicach ujemnego interesu umownego- określenie to funkcjonuje w przypadku powstania szkody w związku z niedojściem zamierzonej umowy do skutku.
Szkoda w granicach ujemnego interesu umownego obejmuje szkodę jaką strona poniosła, ufając, że zamierzona umowa dojdzie do skutku, a nie następstwa jej wykonania. Odszkodowanie z tego tytułu powinno uwzględniać co by strona miała, gdyby umowa została wykonana. Odszkodowanie powinno objąć koszty jakie poszkodowany poniósł licząc na zawarcie umowy. Odszkodowanie nie może być wyższe od szkody ustalonej w granicach pozytywnego interesu umownego.
Szkoda w granicach pozytywnego interesu umownego- obejmuje szkodę powstałą w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zawartej już umowy.
Wynagrodzenie szkody w granicach pozytywnego interesu umownego i ujemnego interesu państwa - Jeżeli pierwotne świadczenie jakie dłużnik jest winien wierzycielowi zmienia się z pewnych przyczyn w obowiązek wynagrodzenia szkody, to wówczas wierzyciel powinien jako odszkodowanie otrzymać wszystko, co by miał, gdyby zobowiązanie zostało należycie spełnione (pozytywny interes umowny). Tzw. negatywny interes obejmuje szkodę jaką poniosła jedna ze stron wskutek działania w zaufaniu do ważności umowy. Szkoda ta jest zwykle niższa niż interes pozytywny. Przesłanki odpowiedzialności - odpowiedzialność za szkodę powstaje wówczas kiedy szkoda jest rezultatem pewnego zdarzenia, z którym ustawodawca łączy obowiązek wynagrodzenia szkody. Może to być zdarzenie zależne od woli ludzkiej, lub od tej woli niezależne. Istotną przesłanką warunkującą odpowiedzialność jest związek między szkodą a zdarzeniem, które ją wywołało i które uzasadnia odpowiedzialność. Zasady odpowiedzialności - to ogólne założenia, które pozwalają na zakwalifikowanie pewnych zdarzeń jako zdarzeń uzasadniających odpowiedzialność odszkodowawczą. Wyróżniamy: 1) zasadę winy (2) zasadę ryzyka (3) zasadę słuszności (4) zasadę gwarancyjno - repartycyjną. Zasada ryzyka - odpowiedzialność niezależna od winy.
Klauzula rebus sic stansibus (art. 357 k. c. - nadzwyczajna zmiana stosunków)
KLAUZULA REBUS SIC STANTIBUS (dopuszczalność ingerencji sądu w stosunek umowny) Zwykle milcząco, strony zakładają, że umowa będzie wykonywana w warunkach zbliżonych do tych, w jakich się ją zawiera (klauzula rebus sic stantibus) Strony nie przewidują okoliczności nieoczekiwanych i nadzwyczajnych, które miały by rodzić nadmierne trudności, a wykonanie umowy miało by się wiązać z wielkim kosztem i wysiłkiem jednej ze stron. Nie przewidują kataklizmów, nieszczęść itp. Wobec tego, jeśli po zawarciu umowy takie okoliczności wystąpią, można umowę zgodnie z domniemaną wolą stron - zmienić. Art. 357 daje możliwość żądania, by sąd `wkroczył' w stosunek umowny i odpowiednio go zmodyfikował.
Wykonanie zobowiązania zgodnie z jego treścią oznacza przede wszystkim, że świadczenie powinno być spełnione we właściwym miejscu i czasie i być właściwe zarówno co do jakości jak i ilości.
Obowiązek spełnienia świadczenia spoczywa na dłużniku ale prawo nie wymaga ale prawo to może być wykonane za dłużnika przez osobę trzecią (chyba, że ustawa lub umowa stanowi inaczej) nie możliwe więc do spełnienia jest zwykle przy umowach o dzieło lub zlecenia (zamówienie obrazu u malarza). Jakość świadczenia w stosunku zobowiązaniowym jest zagadnieniem pierwszoplanowym. Świadczenie może być w umowie oznaczone wg cech indywidualnych, jak również może być określone tylko co do gatunku. Gdy jakość świadczenia nie jest określona przepisami ani nie została ściślej przez strony określona w umowie, a dłużnik ma świadczyć rzecz oznaczoną tylko co do gatunku, k.c. ustanawia regułę, że dłużnik powinien w takim wypadku świadczyć rzecz średniej jakości w odpowiednim miejscu i czasie, co powinna określać umowa.
Jeżeli chodzi o zobowiązania wynikające z umów wzajemnych, to k.c. ustala jeszcze inną regułę - przewiduje, że świadczenie obu stron powinno być spełnione jednocześnie - tzw. zasada świadczeń „z ręki do ręki” co oznacza, że świadczenia powinny być spełnione jednocześnie.
Dłużnik winien wykonać zobowiązanie w sposób realny - zgodnie z jego treścią.
Zasada należytej staranności - oznacza, że od podmiotów prowadzących zawodową działalność gospodarczą wymagać można wyższego stopnia staranności jako od fachowców niż od podmiotów nieprofesjonalnych.
Zwłoka. Skutki zwłoki i skutki umowy wzajemnej
Zwłoka (mora) - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron, mogła pociągać za sobą modyfikację świadczenia.
Zwłoka dłużnika (mora debitoris) - powstawała gdy należność była już wymagana, a opóźnienie świadczenia nie było usprawiedliwione. Przy zobowiązaniach terminowych dłużnik popadał w zwłokę z samego prawa; przy bezterminowych - zwłoka powstawała po wezwaniu dłużnika przez wierzyciela do spełnienia świadczenia (interpellatio). W zobowiązaniach ex delicto takie wezwanie nie było potrzebne gdyż, „złodziej zawsze znajdywał się w zwłoce”.
Gdy dłużnik popadł w zwłokę, jego sytuacja uległa pogorszeniu:
- jeśli musiał dostarczyć rzecz oznaczoną indywidualnie, to z chwilą zwłoki następowało uwiecznienie zobowiązania. Zobowiązanie trwało nadal, nawet gdy rzecz dłużna uległa przypadkowemu uszkodzeniu lub utracie.
Usunięcie skutków zwłoki (purgatio morae) następowało przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia. Jeśli wierzyciel odmówił bez słusznej przyczyny to sam popadał w zwłokę.
Zwłoka wierzyciela (mora creditoris). Wierzyciel popadał w zwłokę, gdy odmawiał przyjęcia świadczenia bez słusznej przyczyny. Zwłoka wierzyciela nie zwalniała dłużnika od zobowiązania, ale polepszała jego sytuację. Została obniżona miara odpowiedzialności dłużnika. Od chwili popadnięcia wierzyciela w zwłokę, dłużnik, jeżeli wcześniej odpowiadał za culpa levis, od tej chwili odpowiada za dolus = culpa lata. Dłużnik mógł domagać się od wierzyciela zwrotów kosztów spowodowanych zwłoką.
Wykonanie zobowiązania
Wykonanie zobowiązania polega na spełnieniu przez dłużnika świadczenia, do którego był on zobowiązany. Oczywiście zobowiązanie zostanie wykonane wtedy, gdy świadczenie zostanie spełnione w sposób należyty.
Zasady obowiązujące przy wykonaniu zobowiązań
-zasada realnego wykonania zobowiązania
-zasada należytej staranności
-zasada odpowiedniej jakości świadczenia
-zasada osobistego wykonania zobowiązania
-zasada niedopuszczalności odmowy przyjęcia świadczenia częściowego
Skutki niewykonania zobowiązania
-obowiązek naprawienia szkody
-nieprzyjęci świadczenia
-nabycie rzeczy na koszt dłużnika
-wykonanie zastępcze na koszt dłużnika
Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu
potrącenie, kompensacja - może mieć miejsce, jeżeli obydwie strony (np. pozostają z sobą w stosunkach handlowych) mają względem siebie wzajemne wierzytelności. Istnieje wtedy możliwość potracenia tj. wzajemnego skompensowania. Kodeks przewiduje dokładnie, kiedy potrącenie jest dopuszczalne. Konieczne jest miedzy innymi, aby wierzytelności były jednorodne (nie mogę, bowiem potrącić świadczenia dostarczenia samochodu ze świadczeniem w postaci wybudowanego garażu). Wierzytelności muszą być również wymagalne i muszą nadawać się do dochodzenia na drodze sądowej. Najczęściej potrącenia odnosi się do wzajemnej wierzytelności
odnowienie polega na zobowiązaniu dłużnika spełnienie innego świadczenia w miejsce dotychczasowego lub nawet tego samego, lecz z innej podstawy prawnej.
Zwolnienie z długu ma miejsce, gdy wierzyciel zwalnia z długu dłużnika, a dłużnik zwolnienie przyjmuje, w wyniku czego zobowiązanie wygasa. Tak więc do zwolnienia z długu nie wystarczy działanie tylko jednej ze stron - wierzyciela. Również dłużnik musi podjąć decyzję, czy w jego interesie leży wyrażenie zgody na zwolnienie go z długu wobec wierzyciela.