Pełnomocnictwo i prokura jako pewne odmiany przedstawicielstwa mają na celu przede wszystkim ułatwienie obrotu gospodarczego.
Dzięki zastosowaniu tych konstrukcji prawnych przedsiębiorca może posłużyć się zastępcą, którego oświadczenia w imieniu i na rzecz mocodawcy, doprowadzą do skutków prawnych bezpośrednio w jego sferze prawnej.
Pełnomocnictwo to taki stosunek prawny, gdy jedna osoba występuje w charakterze i na rzecz drugiej osoby na podstawie zawartego między nimi stosunku prawnego, tzn. nie na podstawie ustawy, ale na mocy oświadczenia woli. W stosunku do pełnomocnictwa źródłem umocowania jest, więc jednostronne oświadczenie woli reprezentowanego zwanego mocodawcą. Natomiast przedstawiciela określa się w tym stosunku prawnym mianem pełnomocnika. Oznacza to, że do tego, aby powstał prawny stosunek pełnomocnictwa, wystarczy, że mocodawca złoży oświadczenie woli osobie, która będzie go reprezentować. Dla wielu czynności prawnych wystarczy, że mocodawca udzieli pełnomocnictwa ustnie, natomiast są też sytuacje, kiedy do tego, aby pełnomocnictwo było ważne wymagana jest specjalna forma- np. Pisemna, czy też w formie aktu notarialnego. Dobrze jednak w każdym przypadku, nawet, gdy wystarcza wg przepisów prawa forma ustna, mieć też pełnomocnictwo na piśmie. W ten sposób można łatwo udowodnić osobom, z którymi dokonuje się czynności prawnych w imieniu mocodawcy, że jest się do nich uprawnionym. Pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych. Wystarczy, aby miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych ( art. 100 KC).
Uprawnienia pełnomocnika zależne są od rodzaju udzielonego mu pełnomocnictwa. Ze względu na zakres uprawnień, wyróżniamy pełnomocnictwo:
ogólne - uprawnia pełnomocnika do wykonywania czynności zwykłego zarządu, np. do regulowania bieżących rachunków;
rodzajowe - do poszczególnych rodzajów czynności przekraczających zwykły zarząd, np. do sprzedaży kilku nieruchomości;
szczególne - do jednostkowych czynności, np. do sprzedaży konkretniej nieruchomości;
procesowe - uregulowane w kodeksie postępowania cywilnego, do reprezentowania mocodawcy przed sądem.
Pełnomocnictwo może zostać udzielone jednej lub kilku osobom. Jeżeli mocodawca ustanowił kilku pełnomocników mogą oni działać:
każdy samodzielnie,
łącznie - tylko wszyscy razem, bądź określona ich liczba razem, np. wymagane jest współdziałanie dwóch pełnomocników do ważności czynności prawnej.
Prokura zaś jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa udzielonego przez przedsiębiorcę podlegającemu obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, która umożliwia reprezentowanie firmy (przedsiębiorcy) w większości sytuacji związanych z jej prowadzeniem. Obejmuje ona umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Tym samym zakres umocowania w porównaniu z klasycznym pełnomocnictwem jest bardzo szeroki, co niewątpliwie stanowi o atrakcyjności prokury. Z kompetencji prokurenta wyłączone są natomiast określone, w art. 109(3) KC czynności, do których wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnych czynności, tj. zbycie przedsiębiorstwa, dokonanie czynności prawnej, na podstawie, której następuje oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania, oraz zbywanie i obciążanie nieruchomości.
Prokura powinna być pod rygorem nieważności udzielona na piśmie. Ta forma jest też wystarczająca do dokonywania czynności prawnych, dla których potrzebna jest inna szczególna forma pełnomocnictwa (np. przeniesienie prawa własności nieruchomości może odbyć się bez wymaganej formy notarialnej). Prokura może być tez udzielona przez oświadczenie woli złożone w drodze elektronicznej, które zostanie opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu, ponieważ ta forma jest równoważna formie pisemnej.
Prokura może być udzielona jednej, bądź kilku osobom:
łącznie (prokura łączna), wymagane jest wtedy współdziałanie wszystkich prokurentów, bądź niektórych z nich - według zasad ustalonych przez mocodawcę,
oddzielnie, każdy prokurent działa samodzielnie.
Wyróżnia się także tzw. prokurę łączną nieprawidłową - do ważności czynności prawnej niezbędne jest współdziałanie prokurenta i osoby trzeciej, np. członka zarządu mocodawcy. Kierowane do przedsiębiorcy oświadczenia lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednej z osób, którym udzielono prokury łącznie.
Prokura obejmuje wszelkie czynności sądowe i pozasądowe związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, poza ww. wyjątkami. Prokurę można jednakże ograniczyć do zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębiorstwa (prokura oddziałowa).
Do najważniejszych przyczyn wygaśnięcia pełnomocnictwa zaliczamy:
- odwołanie pełnomocnictwa przez mocodawcę, które jako jednostronna czynność prawna, nie wymaga zgody pełnomocnika. Może to nastąpić w każdym czasie i nastąpić bez jakiegokolwiek uzasadnienia. Mocodawcy przysługuje również prawo zrzeczenia się uprawnienia do odwołania pełnomocnictwa, jednakże tylko z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa (np. umowa o pracę, umowa menedżerska).
- zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika - jest jednostronną czynnością prawną pełnomocnika, która nie wymaga zgody mocodawcy.
- śmierć pełnomocnika lub mocodawcy - sytuacja taka prawie zawsze powoduje wygaśnięcie stosunku prawnego, jednakże mocodawca może w treści pełnomocnictwa zastrzec, że umocowanie takie nie wygaśnie. Podstawa takiego zapisu jest skuteczna, gdy wprowadzono je z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa.
- przyczyny wskazane w treści samego pełnomocnictwa, np. upływ czasu, na jakie pełnomocnictwo zostało zawarte, ziszczenie się warunku rozwiązującego (np. wygaśnięcie umowy o pracę, z którą wiązało się udzielone pełnomocnictwo).
Przy skuteczności wspomnianego zapisu w treści pełnomocnictwa w razie śmierci pełnomocnika lub mocodawcy w ich miejsce wstępują ich spadkobiercy. Przyczyną wygaśnięcia pełnomocnictwa jest też, analogicznie do śmierci osoby fizycznej, utrata osobowości prawnej przez pełnomocnika np. w przypadku likwidacji osoby prawnej. Należy zaznaczyć, iż w przypadku otwarcia likwidacji osoby prawnej (np. sp. z o.o.) nie wygasają udzielone przez spółkę pełnomocnictwa (spółka po tym czasie może udzielać nowych pełnomocnictw, ponieważ w czasie likwidacji następuje zachowanie osobowości prawnej). Inaczej sytuacja wygląda w przypadku prokury. Zgodnie, bowiem z art. 79 KSH otwarcie likwidacji powoduje automatyczne wygaśnięcie prokury. W okresie likwidacji nie może być też ustanowiona nowa.
Po wygaśnięciu umocowania pełnomocnik obowiązany jest zwrócić mocodawcy dokument pełnomocnictwa. Były pełnomocnik może żądać jednak poświadczonego odpisu tego dokumentu, na którym powinna znaleźć się adnotacja, że pełnomocnictwo zostało odwołane. Bardzo często w praktyce obrotu gospodarczego w treści pełnomocnictwa umieszcza się klauzulę o zrzeczeniu się przez mocodawcę uprawnienia do żądania zwrotu dokumentu pełnomocnictwa, co przyczynia się do zmniejszenia obowiązków pełnomocnika.
Prokura może być w każdym czasie i bez podania uzasadnienia odwołana. W przeciwieństwie do pełnomocnictwa nie istnieje możliwość dokonania zastrzeżenia, że nie można odwołać prokurenta, gdy mocodawca zrzekł się tego uprawnienia z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku podstawowego. Takie zastrzeżenie byłoby nieważne. W spółkach kapitałowych każdy członek zarządu może samodzielnie odwołać prokurę. Poza tym wygasa ona wraz z wystąpieniem zdarzeń związanych z ustaniem dotychczasowej działalności przedsiębiorcy. Zdarzenia te zostały enumeratywnie wymienione w art. 109(7) § 2 KC, tj.: wykreślenie przedsiębiorcy z rejestru, ogłoszenie upadłości mocodawcy, otwarcie likwidacji przedsiębiorcy, przekształcenie przedsiębiorcy (zwłaszcza spółek handlowych). Poza tymi przypadkami prokura zawsze wygasa wraz ze śmiercią prokurenta i nie jest możliwe jakiekolwiek odmienne zastrzeżenie w tym zakresie.
Ani śmierć przedsiębiorcy, ani utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury. Przedsiębiorca powinien zgłosić wygaśnięcie prokury do rejestru przedsiębiorców.
BIBLIOGRAFIA
E. Gniewek, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 2005;
Z. Radwański, Prawo cywilne ? część ogólna, Warszawa 2007;