System polityczny Polski

System totalitarny- nie może funkcjonować w sposób jawny, nie ma opozycji politycznej, funkcjonował do 1956r. w Polsce.

-Najważniejszą rolę w Polsce obejmował Zjazd PZPR

-Im silniejszy autorytet tym słabsza opozycja

I OKRES: 1944-1948 - czas budowania systemu komunistycznego.

W PPR, czyli partii rządzącej istniały tendencje totalitarne, ale jej polityka i polityka władz państwowych w podstawowych kwestiach była nietotalitarna, choć nie była także demokratyczna. Do jesieni 1947r. istniała legalna opozycja dopuszczona do udziału w życiu politycznym.

Stosunki władz z kościołem katolickim układały się dobrze, mimo antykomunistycznego nastawienia hierarchii kościelnej. Nauka, oświata i kultura rozwijały się swobodnie i nie były poddawane kontroli.

W gospodarce obowiązywała koncepcja 3 sektorów:

- państwowego,

- prywatnego,

- spółdzielczego,

która stanowiła cechę polskiej „demokracji ludowej”.

Oficjalna doktryna PPR odrzucała ideę dyktatury proletariatu i traktowała demokrację ludową w Polsce jako syntezę radzieckiej dyktatury z zachodnią demokracją. Represje w ówczesnej Polsce skierowane były przeciw aktywnym środowiskom antykomunistycznym i realizowane w warunkach walki, w której ginęli zarówno działacze opozycji jak i obozu rządzącego.

Aż do 1948r. przyszłość systemu pozostawała niewiadoma. Klucz do tej przyszłości znajdował się w Moskwie w rękach Stalina. Jego polityka w stosunku do Polski była zależna od strategii generalnej, a więc przede wszystkim od polityki wobec mocarstw zachodnich.

Zmiany nastąpiły w 1947 r. Powołano Kominform, ogłoszono doktrynę o podziale świata na dwa przeciwstawne obozy, zlikwidowano niekomunistyczne rządy, wyeliminowano legalną opozycję, zapowiedziano kolektywizację rolnictwa i wprowadzono zasadę przymusowego powstania komunistycznej partii w ruchu robotniczym. Przez wielu politologów czas ten nazywany jest przedtotalitarnym systemem komunistycznym.

II OKRES: 1948-1956 - tzw. okres totalitarny.

Wystąpiły w nim podstawowe cechy sytemu totalitarnego:

- wysoki stopień personalnej sowietyzacji struktur władzy,

- zanik dotychczasowych form pluralizmu (politycznego, społecznego, gospodarczego, wyznaniowego i etnicznego),

- powstanie hegemonicznej partii rządzącej -PZPR

PZPR= PPS+PPR 1948

ZSL= SL+PSL 1949

SD= SP+SP 1950

- ZSL i SD były stronnictwami (nie partiami) całkowicie uzależnionymi od partii rządzącej, a w ich kierownictwach działali oddelegowani tam komuniści.

- Likwidacja pluralizmu organizacji młodzieżowych, powstanie Związków Młodzieży Polskiej (ZMP)

- Odrzucenie koncepcji trójsektorowości na rzecz budowania gospodarki uspołecznionej, w pełni kontrolowanej przez państwo- kolektywizacja rolnictwa, nacjonalizacja przemysłu.

- Odrzucenie pluralizmu w kulturze i nauce. Stały się one odcinkami frontu ideologicznego.

- Marksizm-Leninizm stały się oficjalnie obowiązującą podstawą nauk społecznych, humanistycznych i przyrodniczych (odejście od naturalnego stworzenia świata).

- Obowiązkowa nauka języka rosyjskiego , oraz kanony realizmu radzieckiego „realizmu socjalistycznego”.

- Próba podporządkowania sobie przez władzę kościoła katolickiego- ograniczenie jego roli do wąsko pojętych spraw kultu- odejście od uznawania przez kościół katolicki nowej władzy po wystąpieniu przez prymasa Wyszyńskiego w 1953r. (homilia Non possumus- wprowadzenie księży patriotów).

- Represje polityczne i policyjne które przybrały postać masowego terroru wobec niewinnych.

Stalinizm w Polsce oparty został o nowe kadry wywodzące się z młodych ludzi z warstw ludowych uznających tzw. awans społeczny.

Stalinizm polski był mniej konsekwentny niż jego odpowiednik w ZSRR. Nie użyto pełnej siły państwa dla złamania represjami oporu rolników wobec kolektywizacji rolnictwa ani oporu kościoła katolickiego przeciw próbom pozbawienia go samodzielności. Powstanie odchylenia nacjonalistyczno-prawicowego w PZPR i problem Gomółki nie był charakterystyczny dla systemu radzieckiego.

Wydarzenia października 1956 roku spowodowały, że najważniejszą jego zdobyczą było uwolnienie się Polski spod presji sowietyzacji.

Po 1956r. polscy przywódcy podejmowali decyzje kierując się racją stanu, tak jak ją rozumieli - w ramach układu warszawskiego, ale przy znacznym stopniu samodzielności zwłaszcza w sprawach wewnętrznych.

III OKRES: 1956-1980- okres autorytarnej dyktatury partyjno-biurokratycznej

Charakteryzował się:

1. PZPR pozostawała główną siłą państwa- co zostało podniesione do rangi normy konstytucyjnej, i jej kontakty z ZSL i SD nabrały bardziej partnerskiego charakteru.

2. W życiu politycznym występowały pewne formy ograniczonego pluralizmu politycznego- funkcjonowanie kół poselskich.

3. Zaprzestanie terroru wobec ludności cywilnej i nie zajmujących się zakazaną działalnością polityczną.

4. PZPR zaprzestała ideologicznej ingerencji w sprawy kultury i nauki, ograniczając się do działań służących zapewnieniu politycznej poprawności.

5. PZPR zaprzestała walki z religią, stosunki miedzy państwem a kościołem uległy wyraźnej poprawie. Wybór Karola Wojtyły na papieża poważnie wzmocniły pozycję kościoła w Polsce, a zarazem stało się to czynnikiem sprzyjającym rodzeniu się wspólnoty.

6. Zmiana polityki gospodarczej - odejście od kolektywizacji, możliwość funkcjonowania sektora prywatnego. Od 1971r. po zniesieniu obowiązkowych dostaw monopol ekonomiczny państwa przestał istnieć.

7. Zmiana klimatu ideologicznego, przesunięcie akcentu ideologii na zasadę realnego socjalizmu.

8. Powstanie nielegalnej opozycji po wydarzeniach w Radomiu i Ursusie w 1976r.

Autorytarny system władzy partii komunistycznej (PZPR) oparty był na niepisanym kontrakcie ze społeczeństwem. Społeczeństwo powstrzymywało się od wystąpień antyrządowych, ale oczekiwało że władza sprawowana będzie w sposób łagodny i realizowana będzie poprawa warunków życia.

Póki władze państwowe były w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań społeczeństwo pozostawało politycznie bierne, co tworzyło warunki dla względnie łagodnego funkcjonowania autorytarnego systemu niedemokratycznej władzy.

IV OKRES: 1980-1981r - to okres podziału na:

1. Kryzys systemu- 1980.

2. Okres dwuwładzy- 1980-1981.

1.Pojawienie się masowej legalnej opozycji naruszyło podstawy systemu autorytarnego. Polska odeszła od totalitaryzmu i autorytaryzmu- bo w ich ramach fenomen „Solidarności” byłby niemożliwy.

2. 16 miesięcy legalnego istnienia „Solidarności” było czasem swoistego kompromisu między autorytarną, ale ogromnie osłabioną władzą państwową, a potężną opozycją, której trzon stanowił wielomilionowy Związek Zawodowy „Solidarność”.

3. PZPR przeżywała kryzys, pozostawała politycznie zdemoralizowana i wewnętrznie rozbita. Tym samym PRL była państwem partyjnym bardziej z nazwy niż w rzeczywistości. Władza państwowa funkcjonowała głównie w oparciu o biurokrację państwową, aparat bezpieczeństwa, a przede wszystkim wojsko.

4. Okres dwuwładzy PZPR i legalnie działającej „Solidarności” wynikała z sytuacji geopolitycznej państwa.

Ze względu na zagrożenie interwencją radziecką władze, nawet gdyby chciały, nie mogły zaakceptować coraz dalej idących postulatów ekonomicznych, a zwłaszcza politycznych „Solidarności”.

5. Wprowadzenie stanu wojennego było defakto przekazaniem władzy państwowej kierownictwu wojska.

Stąd też rzeczywistość polityczną kształtowały następujące okoliczności:

a) wojsko stało się jedyną siła stabilizującą państwo,

b) w tej roli miało silne poparcie społeczne

c) najważniejsze decyzje państwowe znalazły się w rękach generała Jaruzelskiego. Był on:

- premierem,

- 1 sekretarzem PZPR,

- ministrem obrony narodowej i

- przewodniczącym WRON.

V OKRES: 1981-1989- tzw. reżim wojskowo-biurokratyczny.

1. System władzy przybrał postać fasady rządów partyjnych- w istocie była to autorytarna władza wojska, odwołująca się do interesu narodowego i racji stanu, nie do ideologii komunistycznej.

2.Represyjność systemu malała z upływem czasu.

3.Podejmowanie przez władzę inicjatyw reformatorskich- zwiększenie roli mechanizmów rynkowych.

4. Wprowadzenie instytucji mających stanowić podstawę państwa prawnego- wprowadzenie Trybunału Stanu, Trybunału Konstytucyjnego, oraz w 1987 roku instytucji Rzecznika Praw Obywatelskich.

5. Reformy wprowadzane przez władze do 1989r. nie wynikały z kompromisu z opozycją.

6. Rok 1988 staję się momentem przyjęcia przez władze państwowe nowej strategii: poszukiwanie kompromisu z demokratyczną opozycją- okrągły stół.

7.Obrady okrągłego stołu kończą wojskową fazę systemu komunistycznego w Polsce. Jednocześnie okres kwiecień - czerwiec `89 są etapem przejściowym od dyktatury partyjnej do demokracji.

8. Okrągły stół i jego postanowienia były wydarzeniem przełomowym. W Polsce system komunistyczny został zdemontowany nie w drodze wybuchu rewolucyjnego, lecz wynegocjowanego kompromisu. Upadł nie w wyniku działania anonimowych sił społecznych, lecz dzięki współdziałaniu czterech podstawowych podmiotów zbiorowych:

- demokratycznej opozycji,

- kościoła katolickiego,

- reformatorskiego skrzydła w PZPR

- wojska.

Były to negocjacje elit.

Opozycja postsolidarnościowa- wielu polityków mówiło, iż działało w opozycji politycznej, a w rzeczywistości nigdy tego nie robili (np. J. Kaczyński)

Opór- spontaniczny, niezorganizowany i niekierowany sprzeciw wobec narzuconego porządku politycznego, ideologicznego, często połączony z obroną tradycyjnych wartości.

Opozycja polityczna- świadome, zaplanowane, oparte na pewnym programie działanie organizacyjne lub intelektualne na rzecz obalenia systemu lub jego reformy w kierunku ograniczenia monopolu władzy, i przywracania podmiotowości społeczeństwa.

Aby pewne stanowisko lub osobę uznać za przedstawicieli opozycji, ich działalność musi być przez władzę oceniana negatywnie i zagrożona represjami lub co najmniej szykanami i ograniczeniem wpływu na społeczeństwo.

Wraz z formułowaniem się opozycji politycznej szczególnie pod koniec lat '70-tych i '80-tych funkcjonował dychotomiczny podział biało-czarny na:

MY- opozycja, społeczeństwo, naród

ONI- PZPR, władza, aparat przymusu

Periodyzacja działalności opozycyjnej w Polsce:

I lata: 1956- `76- od przełomu październikowego do społecznych protestów przeciwko zmianie konstytucji.

II lata: 1976- `80 od Powstania KOR do strajków poprzedzających utworzenie NZZ ( niezależne związki zawodowe)

III lata: 1980- `81 okres legalnego działania „Solidarności”

IV lata: 1981-1989 od wprowadzenia stanu wojennego do okrągłego stołu

AD I 1956- `76- od przełomu październikowego do społecznych protestów przeciwko zmianie konstytucji:

W latach 1956-1976 wyróżniamy 3 najważniejsze nurty:

1. Nurt rewizjonistyczny związany z PZPR.

Były to grupowe lub środowiskowe wystąpienia członków PZPR, głównie intelektualistów kwestionujących niektóre ideologiczne dogmaty, bądź podstawy teorii realnego socjalizmu.

Rewizjoniści opowiadali się za:

- odrzuceniem pozostałości Stalinizmu i dyrektywno-centralistycznych metod sprawowania władzy,

- uspołecznieniem procesów decyzyjnych,

- swobodnym dostępem do informacji,

- rozwojem samorządności,

- poszerzeniem praw i wolności,

- przede wszystkim domagali się wewnętrznych zmian w PZPR, umożliwiających pełnienie przez nią funkcji demokratycznej siły politycznej, inspiratorskiej i reformatorskiej.

Dążyli do przeobrażenia partii od wewnątrz w założeniach doktrynalnych i w działaniach.

Najbardziej znani w tym nurcie to:

- Władysław Bieńkowski,

- Edward Lipiński,

- Leszek Kołakowski,

- Adam Szach,

- Karol Modzelewski,

- Zygmunt Bauman,

- Jerzy Szacki.

2. Nurt neopozytywistyczny katolików świeckich.

Środowiska te łączyło wspólne przekonanie o celowości legalnej działalności publicznej w istniejących warunkach, by przyczynić się do ewolucyjnych przemian demokratycznych.

Nurt ten tworzyły zróżnicowane środowiska katolików świeckich związane z ruchem „Znak” oraz Kluby Inteligencji Katolickiej (KiK), a także „Tygodnikiem Powszednim” i redakcją miesięcznika „Więź”.

Wszyscy oni wykazywali nieskrywany krytycyzm wobec marksistowskiej legitymizacji ideologicznej PRL. Opowiadali się za poszanowaniem i poszerzeniem pola suwerenności państwowej, ale ze zrozumieniem jej ograniczeń geopolitycznych oraz uznaniem strategicznych interesów radzieckich w Europie Środkowej.

Była to pragmatyczna opcja na reformy poprzez wzmocnienie pluralizmu gospodarczego i politycznego. Nurt ten czerpał inspirację z personalizmu chrześcijańskiego i katolickiej nauki społecznej. Dużą wagę przywiązywał do kultywowania narodowych wartości, nowocześnie pojmowanego patriotyzmu i kościoła katolickiego odnawianego w duchu „drugiego soboru watykańskiego”.

Najbardziej znani:

- Józefa Henelowa,

- Stefan Kisielewski,

- Stanisław Stomma,

- Jerzy Turowicz,

- Jacek Woźniakowski,

- Tadeusz Mazowiecki,

- Andrzej Nicewski,

- Andrzej Wielowiejski,

- Jan Józef Lipski

- Antoni Słonimski.

3. Nurt niepodległościowy

Zapoczątkowany został przez konspiracyjny „Ruch” powstały w 1966 roku, nawiązujący do tradycji piłsudczykowskich i konspiracji AK. Był radykalnie antykomunistyczny i prawicowy. Opowiadał się za obaleniem władzy PZPR, zastąpieniem totalitarnej PRL jako niesuwerennej i wasalnej wobec ZSRR przez państwo niepodległe i demokratyczne. Planował akcje dywersyjno-terrorystyczne w celu pobudzenia społecznego oporu.

Zlikwidowany został w połowie 1970r. w czasie przygotowania akcji zniszczenia pomnika i muzeum Lenina w Poroninie.

„Ruch” tworzyli:

- Andrzej i Benedykt Czuma,

- Marian Gołębiewski,

- Emil Morgiewicz,

- Stefan Niesiołowski,

- Jacek Bieriezin,

- Joanna Szczęsna.

Wiosną 1976r. Zdzisław Najder powołał Polskie Porozumienie Niepodległościowe.

Głównym celem było odzyskanie suwerenności państwowej i usunięcie systemu PRL traktowanego jako obcego i totalitarnego.

AD. II 1976- `80 od Powstania KOR do strajków poprzedzających utworzenie NZZ ( niezależne związki zawodowe):

W latach 1976-1980 wyodrębniamy następujące dwa nurty opozycyjne:

1.Nurt demokratyczny związany z działalnością KOR i KSS KOR

2. Nurt niepodległościowo- nacjonalistyczny związany z działalnością ROPCIO i KPN

AD.1. Nurt demokratyczny związany z działalnością KOR i KSS KOR

Komitet obrony robotników (KOR)- 09.1976r.

Jako główny cel swojego działania przyjęto pomoc osobom poszkodowanym i represjonowanym oraz ich rodzinom w wyniku strajku w Radomiu i Ursusie w czerwcu 1976r. KOR łączył w sobie formy działalności jawnej i utajnionej. Został powołany tylko w określonym celu.

Jego twórcami byli:

- Jan Józef Lipski, - Jacek Kuroń,

- Konrad Bieliński, - Seweryn Blumstein,

- Bogdan Borusewicz, - Mirosław Chojecki,

- Anka Kowalska, - Edward Lipiński,

- Jan Lityński, - Antoni Maciarewicz,

- Adam Michnik, - Halina Mikołajska,

- Ksiądz Jan Zieja, - Piotr Naimski,

- Zbigniew Romaszewski, - Aniela Steinsbergowa,

- Henryk Wujec.

W lipcu `77r. w wyniku przekształcenia powstaje KSS KOR, który postawił sobie następujące zadania:

1. Walka z represjami stosowanymi z powodów politycznych, światopoglądowych, wyznaniowych, rasowych i udzielenie pomocy ludziom z tych powodów prześladowanych.

2. Walka z łamaniem praworządności i pomoc pokrzywdzonym

3. Walka o instytucjonalne zabezpieczenie praw i wolności obywateli.

4. Popieranie i obrona wszelkich inicjatyw społecznych zmierzających do realizacji praw człowieka i obywatela.

KSS KOR wyrażał przekonanie iż system realnego socjalizmu w Polsce jest systemem totalitarnym narzuconym z zewnątrz, kryzysogennym i niereformowalnym. Zmierzano do:

- ograniczeń cenzury i jej zniesienia

- wprowadzenia pluralizmu związkowego,

- zaniechania wszelkich form dyskryminacji także ze względów ideowych i politycznych,

- rozwoju samorządności.

Perspektywę stanowiło wprowadzenie demokracji parlamentarnej i przywrócenie suwerenności państwowej.

AD 2. Nurt niepodległościowo- nacjonalistyczny związany z działalnością ROPCIO i KPN

Powstanie w 1977r. z inicjatywy Andrzeja Czumy i Leszka Moczulskiego i Aleksandra Hala Ruchu Praw Człowieka I Obywatela (ROPCIO).

Był to ruch społeczno-polityczny nastawiony na obronę praw człowieka wynikającej z podpisanych przez Polskę umów międzynarodowych.

ROPCIO był niesformalizowanym ruchem społeczno-politycznym. Domagał się suwerenności narodu i państwa bez geopolitycznych ograniczeń, podkreślał prawo narodu do samostanowienia rozumianego jako możność rozwoju i decydowania o własnym losie samodzielnie, bez czynników zewnętrznych.

1 września 1979r. w wyniku odejścia Leszka Moczulskiego z ROPCIO powstaje KPN (Konfederacja Polski Niepodległej).

Jest to pierwsza opozycyjna partia polityczna, radykalnie niepodległościowa i nacjonalistyczna dążąca do przejęcia władzy w Polsce przez obalenie PZPR.

W wyniku podjętych przez nią działań zakładano, że w ostateczności dojdzie do przywrócenia suwerenności państwa Polskiego, przeprowadzenia demokratycznych wyborów i ustanowienia nowego systemu politycznego.

W sierpniu 1979r. powstaje Ruch Młodej Polski z inicjatywy Aleksandra Hala, Jacka Bartyzela oraz Marka Jurka.

Nawiązywał on do myśli politycznej narodowej demokracji oraz katolickiej nauki społecznej. Podkreślał rodziny, narodu i państwa.

Kościół katolicki zmienia swoje nastawienie do opozycji w 2 momentach:

1. Śmierć kardynała Wyszyńskiego

2. Wprowadzenie stanu wojennego.

AD III. 1980- `81 okres legalnego działania „Solidarności”:

Do opozycji politycznej zaliczamy także powstanie NSZZ „Solidarność”.

Jego żądania o znaczeniu politycznym zawarte zostały w 21 postulatach sierpniowych.

Dotyczyły one:

- prawa do strajku,

- ograniczenia cenzury,

- pluralizacjii środków przekazu,

- zwolnienia więźniów politycznych,

- rozszerzenia obecności kościoła katolickiego w życiu publicznym.

Związek kwestionował prawomocność systemu i przewodnią rolę PZPR. Domagał się głębokich zmian pod kontrolą związku. Najpierw w odniesieniu do polityki społecznej i gospodarczej, a później gruntownej reformy państwa. Podstawą jego działania i programu był szeroko rozumiany pluralizm, samorządność i praworządność.

Oprócz funkcjonowania NSZZ „Solidarność” na bazie jego działalności powstał masowy ruch związkowo- społeczny zwany „Solidarność”. W wyniku działań ani ruch ani Związek Zawodowy „Solidarność” nie dążyły do utworzenia partii politycznej.

AD IV 1981-1989 od wprowadzenia stanu wojennego do okrągłego stołu:

Od wprowadzenia stanu wojennego w Polsce do początku 1989r. opozycja w zasadzie ograniczała się do „Solidarności”. Była ona jej dominującym nurtem i osłoną dla innych organizacji, które początkowo zwłaszcza w okresie stanu wojennego nie podejmowały szerszej działalności z powodu nasilonych represji władz. W tym czasie działalność była konspiracyjna o charakterze kadrowym. Na bazie różnych metod działania w tym czasie powstała „Solidarność Walcząca”. Niewątpliwym wsparciem dla działalności opozycji była pomoc kościoła katolickiego. Po zniesieniu stanu wojennego wyraźnie nastąpił podział na nurt niepodległościowy radykalny i umiarkowany.

W połowie 1988r. czynnikiem ważnym dla opozycji politycznej stają się czynniki i mechanizmy rynkowe.

Pojawiają się nowe struktury: liberałowie i Unia Polityki Realnej. Najważniejszym jednak było pojawienie się w ówczesnej opozycji politycznej nowego młodego pokolenia, które w pewien sposób zmusiło władzę do ustępstw.

Z poważaniem

Prof. Dr hab. Mgr inż. Maciej Wołowski

---