HENRYK IBSEN Dom lalki (nora)
O Heniu słów kilka
Henryk Johan Ibsen był najwybitniejszym norweskim dramaturgiem i poetą. Urodził się w Skien 20 marca 1828 roku. Był najmłodszym z czterech synów państwa Ibsen, lecz był starszy niż ich jedyna córka. Od najmłodszych lat uważany był za bardzo obiecujące dziecko. Ponieważ interes jego ojca upadł, dzieciństwo Henryka upłynęło w biedzie. W 1844 roku opuścił Skien, ponieważ dostał pracę asystenta aptekarza w małym prowincjonalnym miasteczku Grimstad. Szczytem jego marzeń było dostanie się na studia medyczne. Jednak w Grimstad zetknął się literaturą, ponieważ miał sporo wolnego czasu i poświęcał go głównie czytaniu książek. Z czasem poświęcił się temu bez pamięci, a przy okazji zaczął stawiać pierwsze kroki jako dramaturg. Zainspirowany starożytnym Rzymem i Cyceronem napisał swoją pierwszą sztukę - Katylina, w wieku dwudziestu dwóch lat. Jako osiemnastolatek wdał się w romans ze służącą i wkrótce po tym został ojcem, lecz nigdy nie utrzymywał kontaktów ze swoim nieślubnym synem.
Gdy miał lat dwadzieścia trzy wstąpił do grupy teatralnej i zaczął pisać zawodowo sztuki, niektóre z nich nawet reżyserował. Projektował również kostiumy dla aktorów. Po sześciu latach spędzonych w Grimstad zaoszczędził wystarczająco dużo pieniędzy by przeprowadzić się do stolicy Norwegii - Kristianii (czyli do dzisiejszego Oslo). W 1850 roku na deskach teatru Christiania Theater wystawiono Kjæmpehøien (Grób Hunów) - sceniczny debiut Ibsena.
W owych czasach Norwegia doświadczała swoistego przebudzenia. W 1818 roku wyzwoliła się po ponad czterystu latach spod duńskiej dominacji, a wielu młodych poetów zaczęło odwoływać się do wartości i dziedzictwa znanych za czasów norweskiej świetności. Teatr Det Norske powstał w 1851 roku w Bergen, jednym z jego założycieli był właśnie Ibsen. Po przenosinach do nowego miasta dramaturg miał zamiar współtworzyć scenę, gdzie będą wystawiane nie tylko jego sztuki, ale i innych młodych twórców, którym tak jak jemu zależało na odbudowie norweskiego dziedzictwa kulturowego. Na deskach Det Norske odbyło się wiele premier sztuk Ibsena. W 1857 roku zaproponowano mu posadę szefa teatru Christiania Norske, którą przyjął i powrócił do stolicy Norwegii.
W 1858 roku ożenił się z poznaną rok wcześniej Zuzanną Thoresen. Z ich związku narodził się syn - Sigurd. Okres 1857-1864 uważa się za najtrudniejszy w życiu Ibsena, ponieważ ponownie musiał zetknąć się z biedą. Jego kolejne sztuki nie odnosiły sukcesów, a z czasem teatr Christiania Norske, którym kierował, zbankrutował. Dzięki sztuce Pretendenci do tronu (1863 rok) udało mu się uzyskać rządowe stypendium, dzięki któremu mógł wyemigrować na południe Europy. Poza przyczynami ekonomicznymi decyzja dramaturga o opuszczeniu ojczyzny podyktowana była również względami politycznymi. Ibsen był rozczarowany brakiem reakcji Norwegii wobec napaści Prus na Danię. Ibsen wraz z rodziną zamieszkał początkowo w Rzymie, gdzie napisał dwa dzieła, które przyniosły mu europejski rozgłos - Brand (luźno oparty na wydarzeniach wojny prusko-duńskiej) oraz Peer Gynt (krytycznie odnoszący się do mentalności norweskiej). W 1869 roku ukazało się kolejne wielkie dzieło Ibsena - Związek młodzieży. Dramaturg mieszkał wówczas w Niemczech. Okres spędzony w tym państwie obrodził w kolejne sztuki, które ugruntowały silną pozycję Norwega na europejskiej scenie literackiej.
W 1877 roku napisał Podpory społeczeństwa, sztuka ta uczyniła go sławnym w Niemczech i szybko została przetłumaczona na język angielski. Wkrótce stała się pierwszym dramatem Ibsena wystawianym w Londynie. W 1878 roku powrócił do Rzymu, gdzie ukończył Dom lalki. Wróg ludu (1882), Dzika kaczka (1884), Rosmersholm (1886) czy Oblubienica morska (1888) to niektóre z najsłynniejszych dramatów Ibsena napisanych na emigracji. Takie sztuki jak Hedda Gabler (1890), Budowniczy Solness (1892), Mały Eyolf (1894), Jan Gabriel Borkman (1896) oraz Gdy się zbudzimy spośród zmarłych (1899) zostały napisane już w Norwegii, gdzie Ibsen powrócił na stałe w 1891 roku.
Po powrocie do ojczyzny uchodził za jednego z najznamienitszych mieszkańców Kristianii. W rocznicę jego siedemdziesiątych urodzin norweski Teatr Narodowy został nazwany jego imieniem. W 1901 roku doznał paraliżującego wylewu, w wyniku którego zmarł 23 maja 1906 roku, w wieku siedemdziesięciu ośmiu lat.
Pierwszy okres twórczości Ibsena można nazwać narodowym romantyzmem (od Grobu Hunów po Branda i Peer Gynta), drugi - społeczno-obyczajowym, skierowanym na ukazywanie zakłamania świata mieszczańskiego (od Podpór społeczeństwa do Wroga ludu), trzeci zaś - symbolicznym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na portrety psychologiczne bohaterów. To właśnie człowiek był zawsze dla Ibsena najważniejszym, wokół niego zbudowane są wszystkie dzieła Norwega.
George Bernard Shaw napisał o Ibsenie:
Szekspir wprowadził na scenę nas samych, ale nie nasze sytuacje (…) Ibsen wypełnia lukę pozostawioną przez Szekspira. Nie tylko pokazuje nas samych, ale pokazuje nas w prawdziwych sytuacjach (…) I dlatego sztuki jego (…) znacznie głębiej potrafią nas ranić, ale też napełniać gorącą nadzieją wyzwolenia się spod tyranii ideałów, wywołać wizję bogatszego życia w przyszłości.
Twórczość Ibsena [przegląd utworów, żeby umieć wymienić):
Dramaty
1850 - Katylina (Catillina)
1850 - Grób Hunów (Kjæmpehøien)
1852 - Noc świętojańska (Sancthansnatten)
1854 - Pani zamku Östrot (Fru Inger til Østeraad)
1856 - Uroczystość na Solhaugu (Gildet paa Solhaug)
1856 - Olaf Liljekrans
1858 - Rycerze Północy (Hærmændene paa Helgeland)
1862 - Komedia miłości (Kærlighedens komedie)
1863 - Pretendenci do tronu (Kongs-Emnerne)
1866 - Brand
1867 - Peer Gynt
1869 - Związek młodzieży (De unges Forbund)
1873 - Cesarz i Galijejczyk (Kejser og Galilæer)
1877 - Podpory społeczeństwa (Samfundets Støtter)
1879 - Nora czyli dom lalki (Et Dukkehjem)
1881 - Upiory (Gengangere)
1882 - Wróg ludu (En folkefiende)
1884 - Dzika kaczka (Vilanden)
1886 - Rosmersholm
1888 - Oblubienica morza (Fruen fra havet)
1890 - Hedda Gabler
1892 - Budowniczy Solness (Bygmester Solness)
1894 - Mały Eyolf (Lille Eyolf)
1896 - Jan Gabriel Borkman (John Gabriel Borkman)
1899 - Gdy się zbudzimy spośród zmarłych (Når vi døde vågner)
Poematy epickie
1859 - Na szczytach gór (Paa Vidderne)
1861 - Terje Wiegen (Terje Vigen)
Poezja
1871 - Diete
Nora
Dom lalki to utwór, który ze znanego już autora uczynił pisarza o sławie europejskiej. Zdecydowały o tym nie tylko walory ideowe i artystyczne dramatu, ale towarzyszący mu przy wystawieniu posmak sensacji, a nawet skandalu. Widzów bulwersowało zakończenie sztuki, w którym Głowna bohaterka, żona i matka trójki dzieci opuszcza ich, porzuca ognisko domowe bez powodu. Pod wpływem aktorek grających główną role Hedwigi Niemann-Raabe, a później Eleonory Duse Ibsen dopisał kilka kwestii, w którym małżonkowie godzą się w imię dzieci. Zakończenie to nie utrwaliło się ani w teatrze, ani w wydaniach drukiem.
Utwór zaanektowały ugrupowania podejmujące walkę o emancypację kobiet. Jednak w tych zawirowaniach: z jednej oburzenia, z drugiej strony entuzjazmu, ginęła właściwa wymowa dzieła. Ibsena interesował żywo problem sytuacji kobiet, czemu dał wyraz już we wcześniejszych utworach: Związek młodzieży (Jedna z postaci skarży się, że nie pozwalają jej uczestniczyć w poważnych sprawach traktując ją jak lalkę) czy Podpora społeczeństwa (poprzedza DL, Diana Dorf oświadcza narzeczonemu, że musi pracować, by stać się kimś, nie być rzeczą, którą się po prostu bierze).
DL jest utworem upominającym się o prawa kobiety, ale nie wyczerpuje to jego treści. Inaczej nie byłaby to sztuka grana wciąż w teatrze. Punktem wyjścia stała się sprawa losu kobiety. Sztukę wzbogacił problematykę ogólniejszej natury i pokazał jaką drogą można osiągnąć emancypację kobiet: poprzez pielęgnowanie i rozwijanie człowieczeństwa zarówno kobiet, jak i mężczyzn, poprzez dążenie do wykształcenia harmonijnych osobowości, indywidualności, które jedynie potrafią zagwarantować słuszne prawa jednostki, mężczyzny i kobiety.
Sztukę zaczął pisać w Rzymie, a ukończył w Amalfi w roku 1879. DL ukazał się drukiem w grudniu 1879 w nakładzie 8000 egzemplarzy. W pierwszych miesiącach następnego roku wyszło już drugie i trzecie wydanie.
Ibsen zmieścił całość w trzech aktach, rozgrywających się w ciągu niespełna dwóch dni, w jednej scenerii, którą jest pokój bawialny w mieszkaniu pary głównych bohaterów w stolicy Norwegii. Także niewielka liczba postaci dramatu (jest ich pięć, nie licząc służby)sprzyja zwartości i przejrzystości sztuki o znakomitych walorach scenicznych.
Premiera DL odbyła się 21 grudnia 1879 roku w Teatrze Dworskim w Kopenhadze. Rozgłos przyniosło mu tłumaczenie dramatu na niemiecki i wystawienie sztuki w Niemczech. Tytuł na Nora zmienił tłumacz Wilhelm Lange w 1879 roku, sam Ibsen używał tytułu DL. W Polsce dramat Ibsena znany był od 1882 roku, wprowadzony na scenę przez Helenę Modrzejewską, która, podobnie jak Gabriela Zapolska przez wiele lat grała rolę Nory. Wcześniej dokonany przekład, a raczej opracowanie Cyryla Danielewskiego, gotowe już w r.1880 (jak wskazuje data cenzury), ukazało się w Warszawie w r.1882 pt. Nora.
Dramat Ibsena uznano za rewolucyjny i potrzebny.
[streszczenie]
Główną bohaterkę poznajemy na początku pierwszego aktu jako śliczną młodą, pogodną żonę adwokata Torwalda Helmera (który właśnie został dyrektorem banku) i szczęśliwą matkę trojga udanych dzieci. Co zmusza ją w końcu do podjęcia trudnej decyzji i niezwykłego kroku? Jest Wigilia i Nora przygotowuje choinkę i prezenty dla swoich bliskich. Nic nie zapowiada burzliwych konfliktów w tym domu. Atmosfera rodzinna u Helmerów może budzić uczucie zazdrości Krystyny Linde, koleżanki szkolnej Nory, która po śmierci męża, pozostawiona bez środków do życia, przybyła właśnie do stolicy w poszukiwaniu pracy i odnowiła dawną znajomość, żywiąc nadzieję, że Nora jej pomoże.
W miarę postępu akcji dramatycznej okazuje się że ta harmonia rodzinna ma kruche podstawy. Wychodzi na jaw, że Nora prowadzi od wielu lat podwójną egzystencję: dla swych najbliższych jest wesoła, trochę lekkomyślną trzpiotką, zajętą wyłącznie troską o męża i dzieci, ale po kryjomu ciężko pracuje, by zarobić trochę pieniędzy. Potrzebuje ich na spłacenie długu, który w pierwszych miesiącach małżeństwa zaciągnęła w tajemnicy przed mężem, by umożliwić ciężko wówczas choremu Helmerowi kosztowną kurację. Pożyczyła potrzebną sumę od podupadłego adwokata Krogstada, który zażądał poręczenia weksla przez ojca Nory. Ponieważ ojciec był wówczas umierający Nora bez wahania sfałszowała jego podpis. Mężowi wmówiła, że pieniądze otrzymała od ojca. Nigdy nie uważała, że popełniła coś złego; przeciwnie - jest z siebie dumna. Niewiele obchodzą ją prawa ustanowione przez społeczeństwo. Ona sięgnęła po prostu po jedyny dostępny dla niej sposób, by uratować zdrowie kochanego człowieka. Zachowując na zewnątrz pogodną twarz, ciężko pracowała nocami, odmawiała sobie wielu rzeczy, na które mąż dawał pieniądze, byle móc punktualnie spłacić kolejne raty długu wraz z procentami. jest już bliska uwolnienia się od ciążącego jej zobowiązania, zwłaszcza że nowa posada męża zapewni jej dostatniejsze życie, a to umożliwi jej zaoszczędzenie większych sum i szybkie spłacenie reszty długu.
Tymczasem niespodziewanie zjawia się Krogstad, prosząc Norę o protekcję. Udało mu się przed kilku laty otrzymać skromne stanowisko w banku, a tym samym podnieść swój nadwątlony niegdyś prestiż społeczny, lecz nowy dyrektor, Helmer, zamierza go zwolnić. Krogstad grozi, że jeśli Nora nie wyjedna wstrzymania wymówienia, wyjawi jej tajemnicę Helmerowi (K. od początku wie, że data śmierci ojca Nory jest wcześniejsza, niż data złożenia „jego” podpisu na wekslu).
Dalszą akcję wypełniają podejmowane przez Norę próby niedopuszczenia do tego, by do męża doszły informacje Krogstada (np. Nora, dla odwrócenia uwagi, ćwiczy tarantelę, którą zatańczyć ma na świątecznym przyjęciu u sąsiadów). Wysiłki jej okazują się daremne. Helmer upiera się przy zwolnieniu Krogstada z pracy, ten zaś wysyła zapowiedziany list. Po przeczytaniu go Helmer znajduje jedynie słowa gniewu i oburzenia pod adresem Nory. Wyrzuca żonie, że go przez lata okłamywała, że dopuściła się przestępstwa oddającego go w moc człowieka bez skrupułów, który nie zawaha się przed wywołaniem skandalu. Oświadcza, że postara się ułagodzić Krogstada, by rewelacje o fałszerstwie żony nie zniszczyły jego dotąd nieposzlakowanej reputacji; że żonie pozwoli wprawdzie - ze względu na opinię otoczenia - pozostać w jego domu, ale odbierze jej prawo wychowywania dzieci (Rozwiewają się nadzieje Nory, ze mąż zrozumie jej intencje i osłoni ją przed odpowiedzialnością.)
Tyradę Helmera o konieczności ukrycia przed światem gruzów ich małżeństwa i zachowania pozorów przerywa nadejście kolejnego listu od Krogstada, który z uwagi na pewne wydarzenia oznaczające szczęśliwą odmianę w jego życiu (kochana przez niego kiedyś z wzajemnością Krystyna Linde pragnie zostać teraz towarzyszką jego życia), odsyła fatalny rewers i pisze, że rezygnuje z jakichkolwiek kroków przeciw Helmerom. List ten wywołuje natychmiastową metamorfozę Helmera. Wykrzykuje, że jest uratowany, niszczy „dowody winy” i oświadcza Norze, że jej przebacza, rozumie bowiem, iż postąpiła lekkomyślnie z miłości do niego. Nie musi się już obawiać skandalu, jego świat wrócił do normy.
Prawdziwym szokiem jest dla Helmera fakt, że Nora zamiast docenić jego wielkoduszność i z wdzięcznością przyjąć jego przebaczenie, wszczyna z nim poważną rozmowę o ich małżeństwie. Wreszcie oznajmia, że opuszcza jego dom.
W całej sztuce z niezwykłą subtelnością przedstawione zostały odcienie uczuć i doznań Nory i tok jej myśli zmieniających się pod wpływem doświadczeń w życiu domowym: myśli o samobójstwie, błysk nadziei, końcowa decyzja. Nora widzi, że porozumienie miedzy nią, a mężem jest niemożliwe. W końcowej scenie dokonuje obrachunku ze swoim dotychczasowym życiem, najpierw pod opieką ojca, później męża. Obaj ją kochali, byli dobrzy, ale nie była dla nich człowiekiem. W domu ojca była małą laleczką, a męża dużą, dzieci były jej własnymi lalkami. Chce sama podjąć dzieło swojej edukacji, mąż nie potrafi jej w tym pomóc i dlatego go opuszcza. Chce zostać sama, „by zorientować się w sobie i w tym, co ją otacza”. Gdy Helmer przypomina jej święte obowiązki wobec męża i dzieci, Nora mówi o obowiązkach wobec samej siebie. Odchodzi, by wrócić do domu, w którym się urodziła i podjąć jakąś pracę. Nie ma na razie jasnego obrazu swej przyszłości. Nie wyklucza nawet powrotu, ale musiałby się zdarzyć cud, a ona w cuda nie już wierzy.
Nora nie jest bynajmniej postacią, która mogłaby być patronką sufrażystek. najchętniej nie zmieniłaby swojego statusu matki i żony.
DL jest utworem zawierającym postulaty Ibsena wychodzące poza uwarunkowania schyłku XIX wieku. Niezależnie od epoki, od ram formalnych, aktualne są wszystkie stwierdzenia autora o związku dwojga ludzi jako o związku partnerskim. W wytyczonym przez niego kierunku rozwija się współczesne pojmowanie małżeństwa w badaniach socjologicznych, psychologicznych i samych zainteresowanych.
[Krystyna Linde] Bardziej związane z epoką jest inne małżeństwo, o którym mowa w dramacie: małżeństwo Krystyny Linde, należące już do przeszłości (bo jej mąż nie żyje). Małżeństwo to było zawarte bez uczucia pod presją okoliczności. Krystyna nie mogła pójść za głosem serca i poślubić swego wielbiciela Krogstada, wówczas człowieka bez stanowiska i pieniędzy, musiała zapewnić egzystencję chorej matce i małym braciom, przyjęła więc oświadczyny zamożnego człowieka. Ibsen w tej częstej w jego czasach sytuacji dostrzega poważny problem społeczny.
Krystyna reprezentuje, nawet w większym stopniu typ kobiety próbującej świadomie kształtować swój los. Podjęła pracę i potrafiła samodzielnie utrzymać się na powierzchni, wyznała prawdę odrzuconemu ukochanemu i zaproponowała mu połączenie ich losów (by znów mieć dla kogo pracować). Krystyna zna przeszłość Krogstada i wierzy w jego szlachetność. To ona jest w sztuce rzeczniczką prawdy, tej sprawy, która jest osią całej twórczości Ibsena. To ona namawia Norę, by wyznała mężowi prawdę. Jest także wyrazicielką znamiennej dla twórczości Ibsena idei pracy. Należy do postaci, które w aktywnej działalności widzą sens życia.
[Rank] Osobne miejsce zajmuje przyjaciel Helmera, doktor Rank, wnoszący element „naturalistyczny” (jest to człowiek obciążony dziedzicznie i dotknięty chorobą, które swe źródło ma w hulaszczym trybie życia ojca, skazany na powolne, ale nieuchronne umieranie). Stanowi on stały składnik domowego życia głównych postaci, jako nieomal codzienny gość. Ukrywa swe uczucie do Nory, które ona dostrzega, ale jest dla obojga tematem tabu (gdy Rank jest bliski wyznania Nora gwałtownie mu przerywa). Nora znajduje w nim człowieka, w którego obecności może być sobą, a nie „czyżykiem” lub „wiewióreczką” (może mu wyznać, że znowu jadła zabronione przez męża ciasteczka lub że ma ochotę zakląć). Jego bezinteresowne oddanie, poważny stosunek do jej kłopotów jest tym, czego brakuje w jej małżeństwie. Rank odchodzi w kulminacyjnym punkcie jej zmartwień: czarny krzyż na wizytówce wrzuconej do skrzynki Helmera jest jakby znakiem, sygnałem jej dotychczasowego życia (Helmer wyjmuje go razem z feralnym listem od Krogstada). Odejście to prawdopodobnie wypływa na nią i uświadamia jej, ze bez Ranka dom jej jest tylko „domem lalki” i to zaważa na końcowej decyzji.
Zdaniem Helmera rank stanowił ponure tło dla ich szczęścia. Rank zapewnia sztuce charakterystyczny dla ibsenowskich dramatów „ponury” element śmierci. Jego nieuleczalna choroba i śmierć jest poza główną akcją. Dostarcza ona wraz z myślami samobójczymi Nory rysów, które zbliżają ja do innych utworów Ibsena: Upiorów (żywy trup na końcu), Dzikiej kaczki (samobójstwo jednej z głównych osób), Rosmersholmu (para protagonistów wybiera śmierć) czy Heddy Gabler (tytułowa bohaterka odbiera sobie życie).
[Jak motywować tytuł?] Nora dominuje w sztuce od początku do końca. Imię to nabrało znaczenia symbolicznego, wyraża określoną postawę życiową i kierunek działania. Niektórzy krytycy uważali, ze tytuł Dom lalki więcej mówi o głównym problemie dzieła.
W sztuce najbardziej liczy się przełom w świadomości bohaterki, jej chęć przeobrażenia się z lalki w prawdziwego człowieka, jej niezgoda na życie w atmosferze kompromisu moralnego, na zachowanie pozorów, za którymi niewiele się kryje.
DL stał się kamieniem obrazy dla filistrów, a drogowskazem dla rzeczników odrodzenia moralnego.
BIBLIOGRAFIA:
http://dzika-kaczka.klp.pl
Olga Dobijanka-Witczakowa, Wstęp, w: H. Ibsen, Wybór dramatów, przeł. Jacek Fruhling, Józef Giebułtowicz, oprac. O. Dobijanka-Witczakowa, cz. 1-2, Ossolineum, Wrocław 1984, BN II, 210
Henryk Ibsen, Dom lalki (Nora) - 5 stron
5