Radziecko-niemiecki układ w Rapallo
- przed konferencją genueńską delegacja radziecka w Berlinie - rozmowy z Wirthem i Rathenauem nawiązany kontakt będzie podtrzymywany
16 kwietnia 1992 r. w nadmorskiej miejscowości Rapallo k.Genui, gdzie zamieszkała delegacja radziecka Cziczerin i Rathenau podpisała układ radziecko-niemiecki:
- wzmocnił pozycję międzynarodową obu państw
- zerwał krąg izolacji tworzony wokół nich przez mocarstwa zachodnie
- oba rządy uznały się wzajemnie i postanowiły nawiązać normalne stosunki dyplomatyczne i konsularne
- zrezygnowały wzajemnie z wszelkich roszczeń finansowych z okresów wojny 1914-1918 i powojennego
- ustaliły zasadę absolutnego równouprawnienia we wzajemnych stosunkach gospodarczych, które przyobiecano sobie intensywnie rozwijać
Układ w Rapallo wywołał wielkie niezadowolenie w rządach mocarstw zachodnich, spowodował z ich strony ostre protesty wobec Niemiec - zostały wykluczone z komisji politycznej konferencji genueńskiej;
Niezadowolenie w Warszawie- obawiano się, iż następstwem układu może być wspólna polityka radziecko-niemiecka wobec Polski( od lata 1922 między obu państwami zawarte zostały różne techniczne porozumienia wojskowe ściśle tajne, przewidujące pomoc w szkoleniu i doskonaleniu obu armii, a pozwalające Niemcom obchodzić postanowienia rozbrojeniowe narzucone przez traktat wersalski)
5 listopada 1922 do układu dołączyły się pozostałe republiki radzieckie, a po utworzeniu 30 grudnia t.r. Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich układ w Rapallo przybrał charakter porozumienia między Niemcami a ZSRR
- został potwierdzony cztery lata później w nowym traktacie wzajemnej neutralności i współpracy, podpisanym w Berlinie 24 kwietnia 1926 r.
- w kołach nacjonalistycznych w Niemczech układ w Rapallo spotkał się z ostrą krytyką, której ofiarą padł Rathenau, zamordowany w czerwcu 1922 r. przez skrytobójców oficerów
- aż do zawarcia układu rząd Rosji Radzieckiej został formalnie uznany tylko przez swych sąsiadów, z wyjątkiem Rumunii(trwał spór o Besarabię), i przez niektóre państwa azjatyckie- Turcja, Iran, Afganistan, Mongolia.
Locarno
- początek 1924 Niemcy - Londyn i rada brytyjska- Paryż z propozycją zawarcia układu stabilizującego zachodnie granice Rzeszy, tj. od strony Francji i Belgii, na podstawie dobrowolnego uznania nienaruszalności tej granicy przez wszystkie trzy wchodzące w grę państwa,
- Berlin wykluczał zarazem udzielenie takiego uznania dla granicy wschodniej,
- układ miałby otrzymać gwarancję ze strony Wielkiej Brytanii i Włoch, działającą w obu kierunkach : na wypadek agresji zarówno niemieckiej przeciw Francji jak i wystąpienia francuskiego przeciw Niemcom = Rzesza domagała się przyznania jej pozycji równej z Francją
- narady w Londynie i Paryżu przez większą część r. 1924 i 1925
- omawiano też sprawę wstąpienia Niemiec do Ligi Narodów- Berlin domagał się przyznania stałego miejsca w Radzie Ligi, podkreślenia w ten sposób pozycji Niemiec jako mocarstwa równorzędnego z pozostałymi,
- rząd niemiecki chciał uchylić się od obowiązkow wynikających z paktu Ligi w sprawie zbiorowych akcji przewidzianych przeciw ewentualnym agresorom (Niemcy nie chcieli występować przeciwko ZSRR gdyby to uczyniły mocarstwa zachodnie- woleli prowadzić własną politykę w tym zakresie)
- o planach nowego układu dowiedziały się rządy polski i czechosłowacki- w ich interesie zagwarantowanie nienaruszalności granicy wschodniej
- Polska powinna również uzyskać stałe miejsce w Radzie Ligi na równi z Niemcami
- polski minister spraw zagranicznych Aleksander Skrzyński i czechosłowacki Edvard Benes rozpoczęli pewne działania w Paryżu i Londynie dla zabezpieczenia interesów swoich krajów
- akcja Skrzyńskiego dynamiczna, Benes nie widział spraw spornych z Niemcami wolał nie podkreślać wspólnych interesów Czechosłowacji i Polski
- Skrzyński nie znalazł zrozumienia dla swych argumentów w Paryżu ale znalazł je u brytyjskiego ministra spraw zagranicznych Austina Chamberlaina
- Stresemann kategorycznie stwierdzał, że Rzesza w żadnym wypadku nie udzeli gwarancji dla granicy niemiecko-polskiej i nie zgodzi się na przyznanie Polsce stałego miejsca w Radzie Ligi,tj. równorzędnej pozycji z Niemcami
- szantaż, że Niemcy mogą wystąpić z Ligi
- Stresemann zgadzał się jedynie na zawarcie z Polską i Czechosłowacją układów arbitrażowych, mających zapewnić rozstrzyganie spornych kwestii wyłącznie drogą pokojową bez odnoszenia się do spraw terytorialnych
- ministrowie spraw zagranicznych: Francji- Brand, Wielkiej Brytanii- Chamberlain, Włoch- Mussolini i Belgii- Vandervelde zjechali się 5 października 1925 r. w Locarno, w południowej Szwajcarii
- przybyli: Stresemann i ówczesny kanclerz Rzeszy Hans Luther, później Skrzyński i Benes ale nie brali udziału w obradach przy głównym stole
- obrady do 16 października, parafowano wiele układów podważających traktat wersalski:
* Francja, Belgia, Wielka Brytania i Włochy podpisały z Niemcami tzw. Pakt reński gwarantujący nienaruszalność granicy między Rzeszą a Francją i Belgią, przy czym Wielka Brytania i Włochy miały w razie agresji ze strony bądź Niemiec, bądź Francji udzielić pomocy stronie napadniętej; uczestnicy paktu zobowiązali się do wyrzeczenia się agresji wzajemnie wobec siebie, udział Belgii oznaczał, że państwo to swego dawnego statusu neutralności(co potwierdzał osobny układ)
* podpisano cztery układy arbitrażowe, które Niemcy zawarły z: Francją, Belgią, Polską i Czechosłowacją oraz dwa układy gwarancji wzajemnej między Francją z jednej a Polską i Czechosłowacją z drugiej strony = podtrzymywały ważność sojuszów francusko-polskiego i francusko-czechosłowackiego na wypadek dokonania agresji przez Niemcy, podporządkowały udzielanie pomocy stronie napadniętej mechanizmowi Ligi Narodów
* Niemcy nie zgodziły się by wzmianka o tych układach gwarancyjnych znalazła się w tekście paktu reńskiego
* układy lokarneńskie podpisano definitywnie w Londynie 1 grudnia 1925 r. a po ich ratyfikacji w roku następnym weszły one w życie na lat dziesięć,gdyż Niemcy wypowiedziały je w 1936 r.
Pakt Brianda -Kellogga
Briand w 1927 r. zaproponował Stanom Zjednoczonym zawarcie dwustronnego traktatu potępiającego wojnę
- ówczesny(od 1925 r.) amerykański sekretarz stanu Frank B.Kellogg podjął tę inicjatywę i zaproponował rozszerzenie jej na wielostronny układ, podpisany przez możliwie najwiekszą liczbę państw
- myśl ta spodobała się Brandowi, rozważał projekty systemu bezpieczeństwa zbiorowego mogącego wzmocnić Ligę Narodów
- pierwsza poł. 1928 r. pertraktacje, do których Francja wciągnęła sygnatariuszy układów lokarneńskich i Japonię
- wszystkie te państwa w zasadzie wyraziły zgodę na zawarcie układu, który nie kolidowałby ze statutem Ligi Narodów i nie wykluczał prowadzenia wojny domowej,
- Polska nastawiona bardzo pozytywnie
- ostateczna inicjatywa wyszła od Stanów Zjednoczonych, wyraziły chęć działania w duchu przez Ligę reprezentowanym
- dla Stresemanna pakt ten winien osłabić system sojuszy francuskich w Europie i dlatego postanowił udać się osobiście(choć był już ciężko chory) do Paryża na uroczystość podpisania paktu po jego ostatecznym uzgodnieniu przez Brianda i Kellogga
* uroczystość - 27 sierpnia 1928 r., na razie podpisy złożyli przedstawiciele 15 państw: Belgii, Czechosłowacji, Francji, Japonii, Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii (i wszystkich dominiów), Włoch oraz Stanów Zjednoczonych; później przystępowały dalsze państwa, najpierw pozostali członkowie Ligi Narodów, ale i państwa nie będące jej członkami, wśród nich Związek Radziecki i Turcja; do roku 1939 pod tekstem paktu widniały podpisy 63 państw
- wartość dokumentu deklaratywna, treść: „ Wysokie Strony Umawiające się oświadczają uroczyście imieniem swoich ludów, że potępiają uciekanie się do wojny celem załatwiania sporów międzynarodowych i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki narodowej w swych wzajemnych stosunkach”, art.2: „ Wysokie Strony Umawiające się uznają, że załawianie i rozstrzyganie wszystkich sporów i konfliktów bez względu na ich naturę i pochodzenie, które mogłoby powstać między nimi, nie powinno być osiągane nigdy inaczej jak tylko za pomocą środków pokojowych”
- traktat wszedł w życie 25 lipca 1929 r. i nie został nigdy formalnie przekreślony, ale był naruszany przez faszystowskie Włochy i hitlerowskie Niemcy, gdy te kraje rozpoczynały swe wojny napastnicze
Następstwa paktu:
* inicjatywa ZSRR by postanowienia paktu mogły wejść w życie szybciej, bez czekania na ratyfikację przez wszystkich sygnatariuszy;
* ówczesny radziecki komisarz spraw zagranicznych (następca Cziczerina) Maksym Litwinow zaproponował wszystkim sąsiadom ZSRR podpisanie specjalnego protokołu wprowadzającego w życie postanowienia paktu Kellogga niezwłocznie - adresaci wyrazili zgodę i akt zwany protokołem moskiewskim = protokołem Litwinowa został podpisany w Moskwie 9 lutego 1929 r. przez ZSRR, Polskę, Estonię, Łotwę i Rumunię; następnie podpisały go jeszcze Litwa, Turcja i Persja (Iran)
- manifestacja pokojowego charakteru polityki zagranicznej ZSRR
Pakt czterech
- szansa wzmocnienia pozycji międzynarodowej Niemiec łączyła się z projektem utworzenia „dyrektoriatu” czterech mocarstw europejskich: Wielkiej Brytanii, Francji, Włoch i Niemiec
- projekt wysunął w marcu 1933 r. Mussolini nie bez pewnej inspiracji brytyjskiej
- łączy się to z jego przemówieniem wygłoszonym w październiku 1932 r. w Turynie, stwierdził, że Liga Narodów z powodu swego rozrostu nie może jakoby działać skutecznie na rzecz ochrony pokoju i że jest niezbędne utworzenie ciała sprawniejszego w postaci bloku złożonego ze wspom. Czterech mocarstw europejskich - bloku, który mógłby kierować losami Europy
- Mussolini wyrażał obawę, że może dojść do wybuchu wojny między Niemcami a Francją ale głównie chodziło o trwałe zapewnienie równorzędności Włoch z Wielką Brytanią i Francją;
- Mussolini pragnął pełnić rolę arbitra w razie wystąpienia różnic między pozostałymi członkami bloku
- Włochy (które od początku ery faszystowskiej popierały interesy Węgier i Bułgarii przecie Czechosłowacji i Jugosławii) teraz chcą otworzyć oficjalną drogę do zasady rewizji traktatów pokojowych - przede wszystkim klauzul terytorialnych
- rewizja ta miała się opierać na art.19 Ligi Narodów - dopuszczał rewizję na określonych warunków
- zamiarem Mussoliniego by cztery zblokowane mocarstwa mogły o tej sprawie decydować nadrzędnie i w danym razie postanowić przeprowadzenie rewizji bez względu na stanowisko zainteresowanych krajów
- Hitler powiadomiony drogą dyplomatyczną zaakceptował propozycję
- Mussolini liczył na zgodę Anglików; wizyta premiera MacDonalda i ministra spraw zagranicznych Simona w Rzymie 18 marca 1933 r. - zgoda ale i wystąpienie z własną koncepcją
- projekt Mussoliniego w 6 pkt. - cztery mocarstwa z powołaniem na pakt Kelloga będą działać „w obronie pokoju”; miałyby „w rzazie konieczności działać na rzecz przyjęcia tej polityki pokojowej także przez inne państwa”
- art. 2 „cztery mocarstwa potwierdzają zasadę rewizji traktatów pokojowych, dalsze o uznaniu równouprawnienia w zakresie zbrojeń dla Niemiec, Austrii, Węgier i Bułgarii oraz o współpracy czterech mocarstw przy rozwiązywaniu problemów kolonialnych; pakt miałby zostać zawarty na okres 10 lat
- projekt podważał rolę Ligi Narodów - powstałby organ decydujący o losach Europy niezależny od Ligi
- ze strony polskiej kategoryczny sprzeciw + sprzeciw państw Małej Ententy: Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii(związały się one 16 marca 1933 r. paktem organizacyjnym Małej Ententy przewidującym trwałą i ścisłą współpracę w polityce zagranicznej; podpisany w Genewie)
- plan połączenia działań ww. paktu z rządem polskim - minister spraw zagranicznych od listopada 1932 r. Józef Beck zapowiedział wizyty w stolicach tych państw
- ZSRR negatywny stosunek do paktu czterech
- Anglicy aprobowali użyteczność współpracy czterech mocarstw ale mieli zastrzeżenia do szczegółów
- Niemcy obawiały się 10-letnich krępujących ich zobowiązań - Hitler zgodził się na projekt wbrew zastrzeżeniom dyplomatów
- przychylne stanowisko premiera Francji Daladiera i ministra spraw zagranicznych Paul-Boncoura ale pod wpływem protestów opinii publicznej, Polski i Małej Ententy zaproponowali poważne zmiany
- Quai d'Orsay własny kontrprojekt zaaprobowany w Londynie: współpraca czterech mocarstw podporządkowana Lidze z odrzuceniem zgody na możność narzucania rewizji traktatów pokojowych
- kwiecień/maj wymiana zdań między Paryżem, Warszawą i stolicami państw Małej Ententy ostatecznie wycofały sprzeciw
- nowy tekst bez wzmianek o narzucaniu przez 4 państwa swej woli,o potrzebie rewizji i równouprawnieniu w zbrojeniu został parafowany w Rzymie 7 czerwca 1933 r.; podpisano w Rzymie 15 lipca 1933 r., nie wszedł w życie bo ratyfikowały g tylko dwa państwa Włochy i Wielka Brytania
Definicja agresora
- zasługa dyplomacji radzieckiej, która żywo brała udział w pracach genewskiej Konferencji Rozbrojeniowej; radziecki komisarz spraw zagranicznych Litwinow wysunął propozycję zawarcia układu dot. Zapewnienia zwiększonej normy zabezpieczenia ograniczny tylko do sąsiadów ZSRR i państw z nimi powiązanymi
- podczas prac KR zajęto się sprawą zapobieżenia wojnom, problem określenia winy na naruszenie pokoju - sprecyzowanie terminów „agresja” i „winowajca”
- jesienią 1932 r. projekt Litwinowa układu szczegółowego precyzującego pojęcie „agresja”, Konferencja wyłoniła specjalną komisję do zajęcia się tą sprawą; jako ekspert występował wybitny grecki dyplomata Colitis -akceptował ze zmianami projekt Litwinowa ale plenum Konferencji podjęło 24 maja 1933 r. uchwałę zalecającą przyjęcie zmodyfikowanego projektu przez wszystkich uczestników - do tego jednak nie doszło
- zgoda dla Litwinowa na podpisanie proponowanego układu przez państwa sąsiadujące z ZSRR
- 3 lipca 1933 r. w Londynie układ podpisały następujące państwa: Afganistan, Estonia, Iran, Łotwa, Polska, Rumunia, Turcja i Związek Radziecki; następnego dnia przystąpiły Czechosłowacja i Jugosławia, 5 lipca podpisany układ między ZSRR i Litwą, 31 stycznia 1934 r. dołączyła Finlandia
- główne postanowienia - jako akt agresji zostały wymienione:
* wypowiedzenie wojny innemu państwu
* wtargnięcie zbrojne armii regularnej na terytorium innego państwa bez wypowiedzenia wojny
* atak na wybrzeże, siły morskie lub lotnicze innego państwa
* blokada morska wybrzeży lub portów innego państwa
* poparcie oddziałów partyzanckich itp. Atakujących terytorium innego państwa oraz odmowa zapobieżenia temu faktowi pomimo żądania zaatakowanego państwa
- układy z 3 i 5 lipca ratyfikowane jeszcze przed końcem 1933 r. a z 4 lipca na początku następnego roku po przystąpieniu i ratyfikacji przez Finlandię
Pakt wschodni
- w interesie Francji i ZSRR wytworzenie na wschód od Niemiec takiej sytuacji, która nie groziłaby żadnymi niespodziankami
- drogą utworzenie systemu zbiorowego powiązania się państw położonych na tym obszarze, co utrudniłoby ewentualne naruszenie pokoju przez którekolwiek z nich
- ostatecznie projekt uzgodniony między Barthou-minister spraw zagranicznych Francji a Litwinowem nazwany: Pacte oriental
- ambasadorowie i posłowie francuscy w stolicach zainteresowanych zaczęli wręczać tamtejszym ministrom spraw zagranicznych w przeciągu lipca i sierpnia 1934 r. ,w grę wchodziły: Czechosłowacja, Finlandia, Litwa, Łotwa, Niemcy, Polska i Związek Radziecki
- projekt składał się z 3 części: układ o pomocy regionalnej (Traite d'assistance regionalne), układ między Francją a ZSRR oraz układ nazwany Acte general, wiążący i Francję, i Związek Radziecki z obu poprzednimi traktatami
- część I przewidywała konsultacje oraz udzielenie sobie pomocy zbrojnej przez wszystkie państwa objęte paktem pomocy regionalnej w wypadku zagrożenia jednego z nich lub napadnięcia na jedno z nich bądź przez innego uczestnika systemu, bądź przez jakieś inne jeszcze państwo
- część II przewidywała zawarcie układu o pomocy wzajemnej między Francją a ZSRR; Francja gwarantowałaby działanie systemu opisanego w części I a Związek Radziecki miałby się dołączyć do układów lokarneńskich z prawami i obowiązkami, jakie w r.1925 przyjęły na siebie Wielka Brytania i Włochy
- część III przewidywała bezpośredni udział Francji we wschodnioeuropejskim systemie bezpieczeństwa.
- całość miałaby wejść w życie po przystąpieniu ZSRR do Ligi Narodów
- Polska i Niemcy wyraziły sprzeciw; Beck także wysunął zastrzeżenia - P i N we wrześniu przedstawiły francuskiemu MSZ memoranda uzasadniające odmowny stosunek do projektu
Pakt dunajski
- koncepcja, której zwolennikiem był Barthou i jego następca Pierre Laval; miał obejmować: Austrię, Czechosłowację, Jugosławię, Rumunię i Węgry, miał on gwarantować niepodległość Austrii oraz miał być układem o nieagresji między wszystkimi sygnatariuszami - gwarantować istniejące między nimi granice
- styczeń 1935 r. rozmowy francusko-włoskie - Włochy w zasadzie wyraziły zgodę zależało im na wzmocnieniu pozycji Austrii wobec niemieckich planów aneksyjnych; Austria skłonna była uznać projekt natychmiastowo, państwa Małej Ententy nie wyrażały sprzeciwu, sprzeciwiły się Węgry i Niemcy, aprobata brytyjska, projekt nie wyszedł poza stadium rozmów.
Pakt antykominternowski
- 25 listopada 1936 r. podpisano w Berlinie układ „o zwalczaniu Kominternu”, wraz z japońskim ambasadorem Mushakoji podpisał go w imieniu Niemiec nie Neurath, ale partyjny kolega Hitlera do spraw zagranicznych - Ribbentrop; pod maską ideologicznego porozumienia krył się układ polityczny skierowany przeciw ZSRR - ściśle tajny protokół dodatkowy przewidujący wprawdzie nie zbrojny, ale dyplomatyczne współdziałanie w razie konfliktu wojennego jednego z partnerów ze Związkiem Radzieckim; Niemcy i Japonia zobowiązały się do niezawierania z ZSRR żadnych układów politycznych bez uprzedniego uzgodnienia; układ zawarto na 5 lat
Pakt stalowy
- zawarty między Niemcami a Włochami - Włochy zobowiązały się do udzielania pomocy wojskowej w razie gdyby te znalazły się w stanie wojny - 22 maja 1939 r. Ciano - minister spraw zagranicznych Włoch
- początkowo miał to być sojusz trójstronny z Japonią ale upadł wskutek wahań japońskich
- Mussolini potrzebował demonstratywnego aktu dlatego polecił swemu zięciowi Dy zadeklarował chęć zawarcia sojuszu dwustronnego niezwłocznie
- 12 maja nota do Becka - w razie wybuchu wojny Włochy staną po stronie Niemiec
- podpisano w Berlinie: drobiazgowa współpraca polityczna i gospodarcza, niezwłoczne udzielenie pomocy zbrojnej wszystkimi swymi siłami gdyby jeden z kontrahentów znalazł się w stanie wojny bez względu na to z czyjej inicjatywy doszłoby do konfliktu; nie był to typowy sojusz wyłącznie obronny ale zaczepno-obronny, zawarty na 10 lat
- we wstępie Niemcy uroczyście uznawały istniejącą granicę między obu państwami w Tyrolu jako nienaruszalną - wyrzekły się roszczeń do obszaru zamieszkanego przez ludność mówiącą po niemiecku
Pakt Ribbentrop-Mołotow
- Hitler nie rozpocząłby wojny w 1939 r. gdyby sojusz ZSRR z mocarstwami zachodnimi stał się faktem realnym , propozycje zawarcia porozumienia dwustronnego w stronę ZSRR
- ZSRR obawiał się, że ciężar ewentualnej wojny z Niemcami zostanie przerzucony na nich przez państwa zachodnie
- koła wojskowe zdawały sobie sprawę, że to Niemcy stanowią potencjał militarny a Rosja wobec konieczności oddzielenia części swych sił dla frontu azjatyckiego nie była przygotowana do stawienia czoła takiemu potencjałowi
- rozważają dwie możliwości - tajne pertraktacje wojskowe w Moskwie 12-20 sierpnia między ZSRR a delegacjami francuskimi i brytyjskimi -bez rezultatu
- 15 sierpnia ambasador Schulenburg po rozmowie z Mokotowem wysłał zapytanie: czy Niemcy byłyby skłonne zawrzeć ze Związkiem Radzieckim pakt o nieagresji i wpłynąć na Japonię w duchu wygładzenia stosunków między tym krajem a ZSRR
- wymiana telegrafów każdego dnia
- Mołotow wyraził zgodę na przyjazd Ribbentropa do Moskwy tydzień po podpisaniu owego układu - 19 sierpnia w Berlinie układ gospodarczy podpisany - czyli przyjazd 26-27, ale decyzją Hitlera agresja na Polskę na 26 i zależy mu na wcześniejszym terminie - 22 najdalej 23 t.m. - projekt układu o nieagresji został tymczasem ustalony
- układ podpisany na 10 lat - zachowają ścisłą neutralność w razie znalezienia się jednego z nich w wojnie z innym państwie oraz nie będą brać udziału w żadnych blokach kierujących się przeciw jednemu z sygnatariuszy, układ miał nabrać mocy obowiązującej niezwłocznie, bez względu na mającą nastąpić później ratyfikację
- w tajnym porozumieniu ustalono najdalszy zasięg interesów niemieckich w Europie Wschodniej a ZSRR zastrzegł sobie prawo do zabezpieczenia swoich interesów strategicznych na obszarach położonych na zachód od dotychczasowych granic zachodnich Związku Radzieckiego.
1