Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa
Służby Publiczne Studia Zaoczne gr. VI
Grzegorz Sitarek
Temat: ZSRR w XX-leciu międzywojennym. Ustroje i instytucje
polityczne.
Legnica 2000
Powstanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Wojna domowa w Rosji wygasła 1921 r., wycofano z niej też wojska interwencyjne państw obcych. Ta wojna pochłonęła tu około 13 mln. ofiar. Po 9 latach wojny kraj był zniszczony. W całej Rosji władza pozostała w ręku partii bolszewickiej, stopniowo odchodzono od polityki tzw. komunizmu wojennego. W 1921 r. Lenin proklamował przejście do Nowej Polityki Ekonomicznej (NEP) likwidując ograniczenia wojenne, projekt został przyjęty na X Zjeździe RKP. Zezwolono na podjęcie różnych inicjatyw prywatnych oraz dopuszczano kapitał zagraniczny do Rosji. Podjęto też dyskusję nad charakterem państwa. Idea tworzenia Europejskiej Republiki Rad upadła, rewolucja została ograniczona do terytorium byłego imperium carskiego. Imperium miało wielonarodowościowy charakter, ruch odśrodkowy podbitych narodów odegrał wielką rolę w rozbiciu caratu. Na obrzeżach Rosji powstawały niepodległe państwa: Estonia, Łotwa, Finlandia, Litwa, Polska. Burżuazyjne państwo ukraińskie zostało rozbite. Gdyby wszystkie narody podbite przez carat odzyskały niepodległość, rewolucja w Rosji nie utrzymałaby się. Szansę przetrwania miała ona tylko na wielkim obszarze. Bolszewicy z Leninem na czele przeciwstawili się idei tworzenia nowych państw burżuazyjnych, popierali natomiast tworzenie nowych republik rad. Na terenie Rosji utworzono Rosyjską Federacyjną Republikę Rad (RFSRR), zaraz potem zaczęły powstawać: Ukraińska Socjalistyczna Republika Rad; Litewsko-Białoruska Socjalistyczna Republika Rad; Azerbejdżańska Republika Rad; Armeńska Republika Rad i Gruzińska Republika Rad. Planowano też utworzyć Polską Republikę Rad, ale klęska Armii Czerwonej pod Warszawą w sierpniu 1920 r. przekreśliła ten plan.
W 1922 r. republiki radzieckie obejmowały obszar 21,3 mln. km2 zamieszkany przez 132 mln. osób. Był to obszar bardzo zróżnicowany zarówno pod względem ekonomicznym, jak i etnicznym. Dominującą rolę spełniała republika rosyjska, z którą współpracę organizowała partia komunistyczna. W republikach działały samodzielne partie, ale wszystkie były kierowane przez bolszewików i uznawały przywództwo Lenina. 11 sierpnia 1922 r. Biuro Organizacyjne KC RKP powołało specjalną komisję do opracowania projektu koncepcji zjednoczenia z Iosefem W. Stalinem na czele. Komisja na wniosek Stalina, który pełnił funkcję komisarza republiki rosyjskiej do spraw narodowości i uchodził za znawcę kwestii narodowej, zaproponowała, by poszczególne republiki włączyć do republiki rosyjskiej. Lenin poddał ten projekt krytyce i zażądał, by republiki zjednoczyć na zasadach równości i utworzyć Związek Republik Radzieckich Europy i Azji. Komitet Centralny wniosek przyjął, modyfikując nazwę nowego państwa na Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W listopadzie 1922 r. przeprowadzono zjazd przedstawicieli wszystkich republik, który poparł tę koncepcję.
W Moskwie 30 grudnia 1922 r. zebrali się delegaci rad poszczególnych republik podjęli uchwałę o zjednoczeniu, uchwalono też deklarację o utworzeniu ZSRR. Ten zjazd przeszedł do historii jako pierwszy Wszechzwiązkowy Zjazd Rad. Wybrano Centralny Komitet Wykonawczy (CKW) ZSRR, z którego wyłoniono Prezydium, powołano Komisję Konstytucyjną, która przygotowała projekt konstytucji ZSRR. Sesja plenarna CKW latem 1923 r. projekt ten aprobowała, a konstytucję uchwalił II Wszechzwiązkowy Zjazd Rad w styczniu 1924 r. Ustalono, że ZSRR jest państwem związkowym. Mozaika narodowościowa spowodowała, że obok republik związkowych (samodzielnych) powołano republiki autonomiczne oraz obwody i okręgi narodowościowe. Liczba republik związkowych stopniowo rosła. Wszystkie republiki miały te same prawa, łącznie z prawem wystąpienia ze związku. Ustalono podział kompetencji między poszczególnymi republikami i Związkiem, powołano do życia liczącą 371 członków Radę Związku, która była powołana przez Zjazd Rad. Obok niej funkcjonowała Rada Narodowości, w jej skład wchodzili przedstawiciele republik (każda republika związkowa delegowała trzech, a obwody autonomiczne jednego przedstawiciela). Obie rady razem tworzyły CKW ZSRR, który wyłaniał dwu-dziesięcioosobowe Prezydium CKW, organem wykonawczym CKW była Rada Komisarzy Ludowych, czyli rząd. Przewodniczącym CKW ZSRR został Michaił Kalinin, natomiast przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (szef rządu) Lenin, który od 1922 r. jednak poważnie chorował i okresowo wyłączał się z pracy. Funkcję zastępcy przewodniczącego RKL pełnił Aleksiej Rykow, który po śmierci Lenina, w styczniu 1924 r., awansował na szefa rządu, a komisarzem spraw zagranicznych został Gieorgij Cziczerin. Komunistyczną Partię Rosji przemianowano na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików) - WKP.
ZSRR, podobnie jak poprzednio Republika Rosyjska, był izolowany na forum międzynarodowym. Wynikało to z faktu, iż stosował odmienne zasady polityczne od państw kapitalistycznych (nie uznawał burżuazyjnego prawa i wartości moralnych). Pomiędzy ZSRR i państwami ówczesnego świata występowała wielka nieufność (przywódcy ZSRR wspierali Międzynarodówkę Komunistyczną i zapowiadali obalenie systemu kapitalistycznego w świecie, a przywódcy państw burżuazyjnych nadal dążyli do obalenia komunizmu i przywrócenia stosunków burżuazyjnych w Rosji. Państwa te podejmowały z ZSRR współpracę ekonomiczną, natomiast wstrzymywały się od oficjalnej współpracy politycznej. Pierwszy układ międzynarodowy rewolucyjna Rosja podpisała z państwami centralnymi w Brześciu 3 marca 1918 r., ale układ ten anulowano w listopadzie 1918 r. W 1919 r. nawiązano stosunki polityczne z Afganistanem i Turcją, i podpisano kolejno układy z: Estonią, Litwą, Łotwą i Finlandią. W marcu 1921r. podpisano układ pokojowy z Polską, później z Turcją. Państwa zachodnioeuropejskie odmawiały uznania Rosji, a następnie ZSRR, podpisując z nią tylko układy handlowe. Dopiero w kwietniu 1922 r. w Rapallo podpisano układ z Niemcami.
Ani Rosja Radziecka, ani ZSRR nie były członkami Ligi Narodów. Dyplomacja radziecka zwalczała tę organizację wszelkimi dostępnymi środkami, uznając ją za głównego wroga ZSRR. 24 stycznia 1924 r. zmarł Lenin otwierając długi okres walki o przywództwo w ZSRR.
Budowa podstaw socjalizmu w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Rok 1921 można uznać za zakończenie wojny domowej w Rosji. Była to jedna z najkrwawszych wojen domowych w dziejach ludzkości (wg Szacunkowych danych w wyniku działań zbrojnych i głodu zginęło ok. 7mln osób). Tak wysoką ceną musiało społeczeństwo okupić nowy ustrój. Jednak zakończenie wojny nie oznaczało kresu udręki narodów zamieszkujących Rosję. W roku 1921 spadła na kraj klęska głodu pociągając kolejne tysiące ofiar (występowały przypadki kanibalizmu, o których wspominał Lenin). Miasta egzystowały tylko dzięki przymusowi kontyngentów wojennych ściąganych nieodpłatnie od chłopów. Wywołało to ich niezadowolenie, a w skrajnych przepadkach pchało do desperackich powstań, krwawo tłumionych przez Armię Czerwoną. W tej sytuacji władze musiały skończyć z polityką komunizmu wojennego i przejść do nowego kursu gospodarczego, który otrzymał nazwę Nowaja Ekonomiczeskaja Polityka (NEP). Pragnący wyjść z opresji bolszewicy, nie oglądając się na uwarunkowania ideologiczne, przystąpili do przywracania pewnych elementów gospodarki kapitalistycznej (dopuszczenie wolnego, reprywatyzacja średniej wielkości zakładów przemysłowych itp.). Doprowadziło to do poważnych tarć w partii. Wkrótce po śmierci Lenina, gdy tylko zażegnano widmo głodu przystąpiono do uspołecznienia gospodarki.
W ZSRR po śmierci Lenina rozgorzała walka o kierunek dalszego rozwoju państwa i władzę. Najpoważniejszym kandydatem do stanowiska następcy Lenina był Lew Trocki, dobrze wyszkolony teoretycznie, z dobrą znajomością świata i języków obcych, z wielkimi wpływami tak w ZSRR, jak i w Międzynarodówce Komunistycznej. Pełnił funkcję komisarza spraw wojskowych i floty oraz przewodniczącego Rewolucyjnej Rady Obrony. Trocki nie wierzył jednak w możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju, zwłaszcza tak zacofanym jak Rosja. Był zwolennikiem parlamentarnej rewolucji, nie miał wpływów w aparacie partyjnym, ponadto był rewolucjonistą pochodzenia żydowskiego, co budziło wobec niego niechęć wielu Rosjan. Jego przeciwnikiem był Iosif W. Dżugaszwili Stalin, zruszczony Gruzin, który mało znał świat, ale za to doskonale opanował metody walki mafijnej i rozgrywek personalnych.
Stalinizm w ZSRR.
U progu lat 30-tych podstawy socjalistycznych przeobrażeń były już dostatecznie ugruntowane. Decydujące o ustroju reformy społeczno-polityczne zostały dokonane jeszcze podczas trwania wojny domowej. Usankcjonowaniem przemian politycznych była konstytucja z 1924 r. W latach 20-tych proces socjalistycznych przeobrażeń uległ dalszemu pogłębieniu. Dyktatura proletariatu formalnie, a dyktatura partii w praktyce, nie podlegały dyskusji. Gwarantem istniejącego stanu rzeczy stała się policja CzK (Czerezwyczajna Komisja), a następnie GPU (Głównoje Politiczeskoje Usprawlienie).
W tym okresie wszystkie dziedziny życia zostały zdominowane przez ideologię nowych władz. Nauka, szkolnictwo, życie artystyczne rozwijały się w kierunkach nakreślonych przez kolejne zjazdy partii. Jednakże wspomniane wyżej przeobrażenia dokonywały się pod ustawicznym przymusem. Powstałe już w okresie wojny domowej obozy koncentracyjne, nie tylko ulegały likwidacji, lecz rosła ich liczebność. Wkrótce po Rewolucji Październikowej obozy koncentracyjne (tzw. łagry) zapełniły się nie tylko przeciwnikami rewolucji, lecz także tymi, w imię których rewolucja ta rzekomo została dokonana, tj. robotnikami i chłopami. Okazało się bowiem, że robotnicy, którzy teoretycznie stali się współwłaścicielami fabryk, bynajmniej nie byli zainteresowani w zwiększaniu wydajności pracy, co więcej wydajność ich katastrofalnie spadała.
Odpowiedzią władz były wzmożone represje i zaostrzenie dyscypliny pracy. Radzieccy twórcy obozów pracy nadawali im specyficzny charakter przekształcając je, jak określił to Feliks Dzierżyński w „szkoły pracy”. Wmyśl założeń twórców pierwsze obozy miały być jednocześnie zakładami karnymi i wychowawczymi. Jednakże szybko dostrzeżono, że dzięki niewolniczej eksploatacji więźniów obozy miały być jednocześnie zakładami karnymi i wychowawczymi. Jednakże szybko dostrzeżono, że dzięki niewolniczej eksploatacji więźniów obozy są nie tylko samowystarczalne, ale przysparzają też sporych dochodów. Tak narodziła się „cywilizacja więzienna”. Przemoc od samego początku związała się z nowym ustrojem. Mimo zakończenia wojny domowej organa bezpieczeństwa (CzK, później GPU) nadal się rozrastały. Wszystkie negatywne tendencje, które dały się zauważyć na samym początku rewolucji, nie tylko nie znikły, lecz rozwinęły się, ulegając przy tym zwyrodnieniu. Ustrój mający się opierać na dyktaturze proletariatu, opierał się ostatecznie na aparacie przymusu.
W latach 30-tych Kraj Rad wkroczył w nową fazę swojego rozwoju-okres dyktatury jednostki. Po śmierci Lenina na czele partii stanęło 3-osobowe kolegium: J. Stalin, L. Kamieniew, G. Zinowiew. Do stanowiska przywódcy pretendowało praktycznie dwóch działaczy: Stalin i Trocki. Na XIII Zjeździe RPK w maju 1924 r. sekretarzem generalnym został wybrany Stalin. Przed wyborami delegatom został odczytany „List do Zjazdu” Lenina, często określany jako jego testament. Zawarte w nim były charakterystyki czołowych działaczy. W charakterystyce Stalina znalazło się wiele krytycznych uwag pod jego adresem m.in. skłonności do despotyzmu i podejrzliwość. Stalin zobowiązał się wówczas przestrzegać wszelkich norm życia partyjnego, jednakże dążąc do jednowładztwa rozpoczął eliminowanie z życia politycznego swych byłych towarzyszy, mających równie jak on duże zasługi dla partii. Na początku 1925 r. L. Trocki pozbawiony został kluczowych stanowisk komisarza obrony i przewodniczącego Rady Wojskowo-Rewolucyjnej ZSRR (ostatecznie został wydalony z kraju w 1928 r.)
W latach 1928-29 zlikwidowano tzw. prawicową opozycję, na czele której stał W. Bucharin. W partii nastąpiły czystki, w wyniku których usunięto 10% członków sympatyzujących z opozycjonistami. Stanowisko wakujące po usunięciach Stalin obsadził swoimi ludźmi, do których należeli m.in. Mołotow, Kalinin, Kaganowicz, Szwernik.
Na początku lat 30-tych pozycja Stalina jako przywódcy partii i państwa była niekwestionowana, a jednak właśnie wówczas rozszalał się terror. Represjami kierował powołany 10 lipca 1934 r. Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych (NKWD), który zastąpił dawne CzK i GPU.
1 grudnia 1934 r. został zamordowany w tajemniczych okolicznościach sekretarz obwodowy partii w Leningradzie S. Kirow i dzień ten przyjęto jako początek kultu jednostki.
U schyłku lat trzydziestych Kraj Rad posiadał ustrój w pełni totalitarny. Struktura władzy odpowiadała jego wymogom, tzn. system był maksymalnie scentralizowany. Decyzje i rozkazy płynęły z góry i musiały być bezwzględnie wykonywane. Obowiązywała zasada, że organ zwierzchni zawsze ma rację. Pozwoliło to na szybkie zbiurokratyzowanie aparatu władzy, rodziło strach przed podejmowaniem samodzielnych decyzji i ewentualnym narażeniem się zwierzchnikowi. Wyrocznią we wszystkich sprawach był Stalin, a na straży sprawnej realizacji jego poleceń czuwały organa NKWD.
Po roku 1938 fala represji zaczęła powoli spadać, choć-zahamowana tylko okresowo przez II wojnę światową-nie miała nigdy ustać.
B i b l i o g r a f i a
Czubiński Antoni „Europa dwudziestego wieku” Poznań 1997 r.
Davies Norman „EUROPA rozprawa historyka z historią” Kraków 1998 r.
Heller Michał, Niekricz Aleksander „Utopia władzy. Historia ZSRR od 1917 do naszych dni” Londyn 1982 r.
Czubiński Antoni „Europa XX wieku” Poznań 2000 r.
A. C z u b i ń s k i, Europa Dwudziestego Wieku, Poznań 1997 r., s. 100; zob. też Europa XX wieku, tamże, Poznań 2000.
T a m ż e, s. 102
N. D a v i e s, EUROPA rozprawa historyka z historią, Kraków 1998 r. s. 347
M. H e l l e r, A. N i e k r i c z, Utopia u władzy. Historia ZSRR od 1917do naszych dni. Londyn 1982 r. s.23
T a m ż e, s.24