Nieudany eksperyment Michaiła Gorbaczowa

Michaił Gorbaczow obejmuje stanowisko I sekretarza KC KPZR 18 marca 1985 r. Już wówczas kraj zmaga się z wieloma problemami:

1. Problemy społeczne: brak wolności, cenzura, niszczenie elit politycznych, degradacja rodziny (15% społeczeństwa nie ma własnego mieszkania, wysoki odsetek rozwodów, ciężki los kobiety), niszczenie stosunków międzyludzkich, zobojętnienie społeczeństwa, degradacja obyczajów, dekapitalizacja (państwo nie jest w stanie utrzymać całej infrastruktury i budynków użyteczności publicznej), ogromna bieda, problemy ekologiczne i rozwój gangów

2. Problemy zdrowotne: obniżenie długości życia kobiet i mężczyzn, wzrost śmiertelności wśród dzieci i dorosłych, alkoholizm, narkomania i nikotynizm, złe sposoby odżywiania się, fatalny stan służby zdrowia

3. Degradacja kadry politycznej: oszustwa finansowe, łapówkarstwo, rozwój mafii, która była często chroniona przez lokalnych przywódców partyjnych, korupcja, samowola członków partii

4. Problemy gospodarcze: bezwzględne podporządkowanie przedsiębiorstw odgórnie narzuconym planom, przerwy w dostawach surowców, nadmierna centralizacja produkcji, nastawienie na produkcję maszyn i środków produkcji kosztem dóbr konsumpcyjnych, pustoszenie wsi, ogromny import produktów rolnych, przestarzałe metody produkcji i uprawy roli

W tym czasie na Zachodzie nastąpił rozwój technologii, rozwijać zaczęły się kraje Trzeciego Świata, zwalczono kryzys naftowy, a USA podniosło się po porażce w Wietnamie.

Początkowo wierzono, że problemy da się rozwiązać przy pomocy tradycyjnych, komunistycznych metod np. represji, jednak pogorszyło to tylko sytuację w kraju. Pierwszy zarys reform przedstawiono w kwietniu 1985 r. na posiedzeniu KC KPZR. Wówczas to Michaił Gorbaczow zapowiedział wprowadzenie „głasnosti”, czyli jawności życia politycznego, „uskorienije” – przyspieszenia procesu rozwoju ekonomicznego państwa oraz „pieriestrojki” – przekształcenia stosunków społeczno – politycznych.

Pieriestrojka, czyli przebudowa, to potoczna nazwa całego procesu przekształceń systemu komunistycznego w ZSRR w latach 1985 – 1991. Podstawowe zasady pieriestrojki Gorbaczow opublikował w książce „Przebudowa i nowe myślenie dla naszego kraju i dla całego świata”, wydanej w 1988 r. i przetłumaczonej na kilka języków. Pieriestrojkę możemy podzielić na dwa okresy. Pierwszy z nich to tzw. okres Andropowa, który charakteryzował się przywracaniem porządku i dyscypliny w państwie. Najważniejsze postanowienia to:

a) Ustawa o zakazie wydawania czasopism nieoficjalnych - jej celem było ponowne scentralizowanie gospodarki poprzez ściganie osób, które prowadzą niezarejestrowaną działalność zawodową oraz posiadają dochody, które nie pochodzą z miejsca ich oficjalnego zatrudnienia.

Efekt: Ustawa zamiast stać się narzędziem do walki z korupcją spowodowała spadek produkcji i zaopatrzenia sklepów, a co za tym idzie ubożenie sektora państwowego. Nastąpiła fala represji w handlu, pogorszyła się sytuacja mieszkaniowa ludności, wydłużyły się kolejki w już i tak źle zaopatrzonych sklepach.

b) Gospriomka – to niezależna od przedsiębiorstw komisja kontroli, której zadaniem było sprawdzanie jakości produkcji i odrzucanie tego, co nie spełniało wymogów jakości. Koszty ewentualnych strat ponoszą jednak przedsiębiorstwa. Skutek: biurokratyzacja i korupcje w komisji

c) Kampania antyalkoholowa – wiele punktów sprzedaży alkoholu zostało zamkniętych, wzrosły ceny alkoholu nawet do 25% oraz zanotowano spadek produkcji (68% w 1987 r.!), uproszczono procedurę przymusowego wysyłania alkoholików na kuracje odwykowe

Efekt: spadek przestępczości i wypadków przy pracy, spadek zgonów w wyniku chorób układu krążenia, spadek dochodów państwa ze sprzedaży alkoholu, zatrucia, bo ludzie pili np. wodę kolońską, rozkwit nielegalnego handlu

d) Gosagroprom – nowa struktura w rolnictwie, której zadaniem było połączenie w jedną całość kołchozów i przemysłu przetwórczego produktów rolnych

Efekt: pogorszenie stanu wyposażenia kołchozów, biurokracja, lepiej radzą sobie fabryki, które otrzymują premie kosztem kołchozów

e) inne reformy: wprowadzenie systemu trójzmianowego, zróżnicowanie zarobków, obowiązki przedstawiania zaświadczeń o zatrudnieniu, by wyeliminować nieróbstwo

Wymienione wyżej działania nie przyniosły na dłuższą metę spodziewanych rezultatów – opierały się bowiem w dalszym ciągu na komunistycznej zasadzie „zakazywać i sankcjonować”. W 1986 r. kryzys wyostrzył się. W lutym 1987 r. Gorbaczow mówi po raz pierwszy o „pieriestrojce systemu politycznego”. Rozpoczyna się drugi etap reform Gorbaczowa:

a) Ustawa o przedsiębiorstwach - bezpośredni producenci otrzymują samodzielność, w przedsiębiorstwach tworzono rady pracownicze, które zyskały znaczne uprawnienia oraz wprowadzono wybór dyrektorów przez załogi. Państwo nadal jednak ustanawiało ceny, a przedsiębiorstwa musiały się podporządkować i tak odgórnie narzuconym wskaźnikom. Wprowadzono zasadę hazroszczotu (samodzielnego finansowania)

Efekt: spadek produkcji dóbr konsumpcyjnych i dochodów przedsiębiorstw, wzrost cen i spadek wydajności przedsiębiorstw, hazroszczot nie poprawił sytuacji w handlu, spadek prestiżu dyrektorów

b) Dekrety o rolnictwie – zezwolenie na długoterminowe dzierżawy gruntów, ale władze lokalne ustalają limit gruntów; chłopi mają prawo posiadać konie lub woły, jeśli zwierzęta te będą wykorzystywane w sektorze państwowym; kołchozy i przemysł spożywczy musza przejść na system hazroszczotu (samodzielnego finansowania)

Efekt: chłopi dzierżawili ziemię od kołchozu (a nie państwa), więc byli od niego zależni; wzrost cen sprzętów rolniczych i nawozów sztucznych powoduje pogorszenie sytuacji kołchozów

c) Legalizacja indywidualnej działalności zawodowej – ruch spółdzielczy: cel to zaangażowanie w życie gospodarcze kraju kobiet, studentów, uczniów i emerytów, nienaruszalność własności spółdzielni, opracowanie pięcioletnich planów przez spółdzielnie i ich koordynacja z jednostkami lokalnymi.

d) Reforma „500 dni" – program ten przewidywał etapowe przeprowadzenie stabilizacji gospodarki, liberalizacji cen, reform strukturalnych i prywatyzacji. Zakładał także wzrost samodzielności przedsiębiorstw i stworzenie mechanizmu socjalnej ochrony najuboższych , podpisana miała być również suwerenna umowa o unii gospodarczej .

Poza reformami dochodzi do zmian wewnętrznych w partii rządzącej: usuwano byłych kontrkandydatów do najwyższych stanowisk, kluczowe funkcje pełnili rówieśnicy Gorbaczowa – N. Ryżkow, E. Szewardnadze, prof. A. Jakowlew, a zmiany kadrowe objęły średni szczebel drabiny rządzącego aparatu.

Największym sukcesem Gorbaczowa było wprowadzenie głasnosti, który był procesem starannie kontrolowanym przez ZSRR, z góry nakazanym i zorganizowanym. Wprowadzony został w:

1. Prasa – cel to pobudzenie społeczeństwa do uczestnictwa w rozwiązywaniu problemów, które je dotykają. Gwarantem głasnosti były czasopisma „Moskowskieje Nowosti” i „Ogoniok”.

2. Literatura – publikacje dzieł dotąd niewydawanych i zakazanych, ale rzadko spotykana prawdziwa krytyka literacka

3. Publicystyka ekonomiczna – prezentacja danych statystycznych prezentujących złą sytuację ZSRR, kryzys ekonomiczny, ekologiczny, moralny itp.

4. Radiostacje – swobodny przepływ informacji z zachodnich radiostacji, zaprzestanie zagłuszania komunikatów nadawanych przez Głos Ameryki, BBC, Swobodę.

Podjęte reformy okazały się niewystarczające dla uzdrowienia gospodarki krajowej. Rząd zrozumiał wówczas, że konieczne jest nawiązanie stosunków w Zachodem, by połączyć gospodarkę komunistyczną z gospodarką światową, w celu uzyskania m.in. nowych technologii od krajów bardziej rozwiniętych. Pierwszym krokiem w ociepleniu stosunków ze światem było porozumienie ZSRR ze Stanami Zjednoczonymi. W czasie spotkania Gorbaczowa z prezydentem Ronaldem Reganem ustalono, że głowy obu państw będą się ze sobą wzajemnie kontaktować, co stanowi swoisty ewenement, ponieważ do tej pory Rosjan uważano za rewolucjonistów i wrogów. Ponadto zaczęto traktować państwa zachodnie jako państwa partnerskie i sojuszników. Przestano zagłuszać niektóre stacje radiowe, w lutym 1987 r. przeprowadzono telemost między USA i ZSRR, w miastach rosyjskich pojawiły się zachodnie gazety. Polityka zagraniczna Gorbaczowa uzyskała duże uznanie na Zachodzie. W 1988 r. ZSRR wycofało swoje wojska z Afganistanu, ponieważ udział ZSRR w wojnie w tym kraju był ostro krytykowany za Zachodzie. Jej weterani mieli od tej pory stanowić trzon armii radzieckiej. Ponadto wprowadzono politykę narodowościową wewnątrz armii, poprzez powoływanie mniejszości etnicznych do korpusu oficerskiego. Zrezygnowano z doktryny Breżniewa, a programie z 15 stycznia 1986 r. Gorbaczow zaproponował całkowite zlikwidowanie broni nuklearnej. Natomiast na mocy tajnego porozumienia Gorbaczowa i Georga Busha 23 grudnia 1989 r. ustalono, że Gorbaczow zrezygnował z radzieckiej strefy bezpieczeństwa w Europie, czyli kontroli nad Czechosłowacją, Bułgarią, NRD, Rumunią, Polski i Węgier.

Rządy Chruszczowa

Śmierć Stalina doprowadziła do zaciekłej walki o władzę, z której tylko Chruszczow wyszedł zwycięsko. Początkowo awansowano go z szefa Obwodowego Komitetu KPZR w Moskwie do stanowiska sekretarza KC KPZR - jednego z pięciu równoprawnych szefów partii. Do zadań Chruszczowa należało koordynowanie ich pracy, jednak nie miał względem ich dodatkowych uprawnień. Wkrótce jednak doprowadził do zgładzenia najgroźniejszego rywala – Berii. Po odsunięciu Berii został jednym z trzech, obok Malenkowa i Bułganina, członków tzw. kolektywnego kierownictwa. Za przywódcę ZSRR uznawano wówczas Gieorgija Malenkowa, jednak jego władza systematycznie kurczyła się na rzecz Chruszczowa. Już 7 września 1953 r. objął nowo ustanowiony urząd pierwszego sekretarza KC KPZR, czyli przywrócone pod zmienioną nazwą stanowisko generalnego sekretarza, a w grudniu tegoż roku został wicepremierem i w lutym 1955 odsunął ze stanowiska premiera ZSRR Malenkowa na rzecz podległego sobie Bułganina. Proces ten sfinalizowało stanięcie na czele rządu w1958 r.

W 1956 roku na XX zjeździe KPZR Chruszczow wystąpił z referatem „O kulcie jednostki i jego następstwach”, w którym ujawnił część prawdy o krwawych aspektach rządów Stalina. Referat, początkowo tajny, wywołał szok wśród komunistów, zapoczątkowując dyskusję na temat przyczyn stalinizmu. XX zjazd stanowił kulminację nowej polityki Chruszczowa określanej jako "odwilż", na który składała się masowa rehabilitacja ofiar terroru oraz liberalizacja polityki kulturalnej i społecznej. Odwilż w ZSRR stymulowała wystąpienia antykomunistyczne na Węgrzech i w Polsce. Odwilż wywołała też reakcję stalinowców, którzy pod kierunkiem Mołotowa, Malenkowa, Kaganowicza oraz chwilowo Woroszyłowa (tzw. Grupa Antypartyjna) próbowali pozbawić Chruszczowa władzy na plenum KC w czerwcu 1957 r., ale ponieśli porażkę. W przeciwieństwie do Stalina, Chruszczow nie kazał wymordować przeciwników, zadowalając się jedynie pozbawieniem ich władzy. Kolejnym etapem odwilży był XXII Zjazd KPZR w 1961 r. Chruszczow ponownie oskarżył Stalina o spowodowanie stanu zacofania ZSRR względem krajów kapitalistycznych i rozpoczął kolejną falę destalinizacji. Podjęto wówczas decyzję o zmianie nazwy miasta Stalingrad na Wołgograd oraz usunięciu zwłok Stalina z mauzoleum Lenina na Placu Czerwonym. Kult Stalina próbowano odtąd zastępować kultem Chruszczowa.

Chruszczow głosił urzeczywistnienie się komunizmu w ciągu 20 lat i na XXII Zjeździe KPZR doprowadził do uchwalenia nowego programu partii komunistycznej. Próbował realizować doktrynę komunistyczną: ożywił walkę z religią, zmniejszał ogródki przyzagrodowe w kołchozach, ale twardo zwalczał wszelkie powstające w społeczeństwie ogniska opozycyjne. Jako jedną z form represji stosował przywrócone na masową skalę umieszczanie osób niewygodnych w szpitalach psychiatrycznych.

W polityce gospodarczej próbował różnych metod, mających uleczyć system gospodarki planowej bez zmiany jego istoty: przede wszystkim zastąpił branżowo-resortowy system zarządzania przemysłem systemem terytorialnym, który jednak okazał się jeszcze bardziej nieefektywny. Ponadto zniósł prawa ograniczające wolność pracy, podwyższał pensje oraz emerytury, zainicjował masową budowę domów mieszkalnych. Plany gospodarcze były jednak realizowane w coraz mniejszym stopniu, a wyścig zbrojeń dodatkowo powodował konieczność ograniczenia konsumpcji. Podwyżki cen w 1962 r. wywołały demonstrację w Nowoczerkasku, która została stłumiona przez wojsko.

W polityce zagranicznej Chruszczow balansował między ideą "pokojowego współistnienia", a próbami uzyskania przewagi w zimnej wojnie z USA. Jedną z takich prób był plan rozmieszczenia rakiet z ładunkami nuklearnymi na Kubie, ale ostra reakcja USA i groźba wybuchu wojny spowodowała wycofanie się Chruszczowa tzw. kryzys kubański. Za jego czasów powstał też mur berliński, doszło do strącenia przez obronę powietrzną amerykańskiego samolotu zwiadowczego U2 nad Swierdłowskiem pilotowanego przez Francisa Gary'ego Powersa. Incydent doprowadził do zerwania planowanego spotkania z amerykańskim prezydentem.

Jego rządy zakończył spisek najbliższych współpracowników: Breżniewa, Susłowa i Kosygina w 1964 r. – w wyniku głosowania został odwołany, a na jego następcę 14 października 1964 zarekomendowano Leonida Breżniewa.

Rządy Leonida Breżniewa

W 1964 r. stanął na czele pałacowego przewrotu, w wyniku którego Chruszczow został odsunięty od władzy. Breżniew objął wówczas urząd I sekretarza KC KPZR, który pełnił do śmierci w 1982 r. Współspiskowcy stanęli na czele rządu - Aleksiej Kosygin, dyplomacji - Andriej Gromyko i ideologii - Michaił Susłow.

W polityce wewnętrznej jego rządy charakteryzowało zatrzymanie destalinizacji, rezygnacja z eksperymentów gospodarczych i ustrojowych ery Chruszczowa, walka z antykomunistycznymi dysydentami z użyciem wszystkich środków - rygorystyczna cenzura, powszechna inwigilacja, skrytobójstwa, szpitale psychiatryczne dla opozycjonistów, ukrywanie niepowodzeń i narastających trudności poprzez propagandę. Nie zdecydowano się jednak przywrócić masowego terroru czasów Stalina. Ogromne znaczenie zyskała tzw. nomenklatura, którą tworzyli ludzie aparatu władzy państwowej. Dzięki uzyskiwanym przywilejom mieli stanowić posłuszne narzędzie w rękach sekretarza generalnego. Nomenklatura istniała na wszystkich szczeblach władzy i powiązana była między sobą złożonym systemem zależności. Zaczynała się już na poziomie komitetów partyjnych i obwodów, przez komitety każdej z republik, Komitet Centralny na osobie sekretarza generalnego kończąc. Warstwie tej przysługiwały liczne przywileje, które zapewniały jej min. wysoki standard życia codziennego, dostęp do powszechnie niedostępnych form rozrywki, wczasów. Najważniejszym kryterium, które upoważniało wejście do tej grupy, było całkowite oddanie się systemowi politycznemu. Przyjmowane tu osoby zazwyczaj nie posiadały konkretnych kompetencji i uzdolnień. W efekcie warstwa nomenklatury wiernie stała na straży porządku politycznego, zwalczając wszystkie oznaki, które mogłaby zakłócić jego funkcjonowanie a jej samej zagrozić uprzywilejowaną pozycję w państwie.

W epoce rządów L. Breżniewa, kryzys gospodarczy, zwłaszcza w rolnictwie jeszcze bardziej się pogłębił. Wdrożony program doinwestowania rolnictwa, który miał polegać zarówno na procesie melioracji gruntów jak i podniesieniu produkcji nawozów sztucznych i sprzętu rolniczego nie przyniósł jakiejkolwiek poprawy. Jedynym efektem przeznaczania ogromnych nakładów finansowych na sektor rolniczy była sytuacja, w której produkcja żywności systematycznie malała. W wyniku błędnej polityki rolnej, stale następował wzrost niezadowolenia zwykłego społeczeństwa. Od czasu do czasu powtarzały się robotnicze strajki, które były efektem złych warunków życia objawiających się min. nieustannym brakiem artykułów żywnościowych. Powtarzające się formy kryzysu zażegnywane były docelowym importem zboża i mięsa z zagranicy. ZSRR, prowadząc politykę, która polegała na korzystaniu z nadwyżek produkcji żywności na Zachodzie, jednoznacznie przyznawało się do porażki radzieckiej polityki rolnej. 

Ożywione kontakty handlowe z Zachodem, umożliwiły ZSRR rozbudowanie instytucji szpiegostwa gospodarczego. Jego celem stało się zdobycie najnowszych osiągnięć zachodniej technologii. Zdobyte informacje w pierwszej kolejności wykorzystano w rozbudowie potencjału militarnego ZSRR. Obok form szpiegostwa, przemysł zbrojeniowy unowocześniał się poprzez oficjalne zakupy sprzętu technicznego. Ponadto modernizacja tego sektora, dokonywana była poprzez oficjalny program wymiany naukowej z Zachodem. W efekcie, w dość krótkim czasie układ sił militarnych pomiędzy blokiem wschodnim a zachodnim przechylił się na korzyść Moskwy.

Sukcesy odniesione w rozbudowie przemysłu zbrojeniowego w dużym stopniu  zawdzięczał linii politycznej przyjętej przez państwa Europy Zachodniej, a w szczególności przez Stany Zjednoczone. W epoce Breżniewa rozwój gospodarczy tych państw przybrał niespotykane dotąd rozmiary. Był gwarantem dobrobytu i wysokiego standardu życia obywateli. Rodząca się obawa przed ewentualnym konfliktem militarnym z ZSRR oznaczać mogła diametralną zmianę sytuacji. W rezultacie opinia publiczna Zachodu zaczęła domagać się od ówczesnych polityków i rządów wcielenia w życie polityki ustępstw i unikania sytuacji konfliktowych zwłaszcza z ZSRR. Oficjalnie polityka nie drażnienia Moskwy określana była jako polityka odprężenia - detente.

Ta nowa polityka mocarstw zachodnich bardzo widoczna stała się już w 1968 r. Ich bierność w obliczu interwencji ZSRR w Czechosłowacji w 1968 r. choć wywołała ogólne zaniepokojenie, oficjalnie uznana została za wewnętrzną sprawę bloku państw radzieckich. Już wkrótce, w stosunku do nich zaczęła obowiązywać tzw. doktryna Breżniewa, która polegała na dalszym ograniczeniu suwerenności tych państw. Według Breżniewa, nadrzędnym celem politycznym miało stać się dobro całej wspólnoty państw komunistycznych jako całości.

Rozpoczęcie polityki odprężenia pomiędzy dwoma systemami politycznymi zaowocowało rokowaniami radziecko - amerykańskimi. Ich efektem było podpisanie w Moskwie układu SALT. Jego głównym postanowieniem było ograniczenie nuklearnych zbrojeń strategicznych obydwu mocarstw. Ponadto przyjęto zasadę odpowiedzialności USA i ZSRR za losy świata. W przypadku realnej groźby wybuchu nuklearnego konfliktu obydwa kraje wyrażały natychmiastowa gotowość do rokowań pokojowych, nawet jeśli konflikt miałby się odnosić do ich sojuszników a nawet państw trzecich. Podpisanie układów rozbrojeniowych dało przywódcy ZSRR ogromne narzędzie nacisku zarówno na USA jak i państwa zachodnioeuropejskie.

Rozszerzanie polityki detente poprzez min. zawieranie z ZSRR wielu umów o dwustronnej współpracy w różnych dziedzinach, jak przypuszczano, miało poprzez wspólne interesy zahamować ekspansjonistyczne zapędy Kremla. Jednak wbrew oczekiwaniom polityka ta zaczęła sprzyjać umacnianiu się militarnej potęgo ZSRR. Jednocześnie nastąpiło przesunięcie punktu ciężkości militarnej konfrontacji z terenu Europy na obszary Azji i Afryki.

W 1979 r. Breżniew rozpoczął interwencję w Afganistanie. Spowodowała ona powstanie antykomunistycznej partyzantki oraz doprowadziła do przebudzenia islamskiego i narodowego w wielu republikach radzieckich. Sponsorowanie proradzieckich reżimów (Wietnam, Kuba) oraz partii komunistycznych i ruchów lewicowych na całym świecie stało się wielkim obciążeniem dla słabnącej i nieefektywnej państwowej gospodarki planowej. Gospodarka wykazywała coraz niższą stopę wzrostu, coraz trudniej jej było udźwignąć koszty „wyścigu zbrojeń”, prestiżowych dokonań (loty kosmiczne, Olimpiada w roku 1980) oraz rozbudzonych apetytów konsumpcyjnych. Z czasami Breżniewa wiąże się także poczucie bezkarności skorumpowanych i niekompetentnych aparatczyków oraz KGB-istów, którzy patronowali różnym nielegalnym interesom.

Rozpad ZSRR

U podłoża tego procesu, formalnie rozpoczętego w 1988 roku, stał potężny kryzys gospodarczy państwa oraz paraliż jego struktur, na który nałożyła się niekorzystna sytuacja geopolityczna oraz tendencje odśrodkowe wewnątrz związku. Tendencje owe wynikały z jednej strony z aspiracji niepodległościowych niektórych narodów ZSRR, a z drugiej z przekonania, iż tylko uwolnienie się od prowadzonego przez Moskwę centralnego sterowania pozwoli wyprowadzić republikę z kryzysu. Przywódcy republik środkowoazjatyckich liczyli na wzmocnienie swoich dyktatur w warunkach samodzielnego państwa.

Proces zapoczątkowała Estonia, która w 1988 ogłosiła suwerenność, tj. pierwszeństwo prawa republikańskiego nad związkowym. W jej ślad do 1990 poszły wszystkie pozostałe republiki związkowe, stąd też okres ten nazywany jest "paradą suwerenności". Następnie niektóre republiki zaczęły – mimo sprzeciwu władz radzieckich – ogłaszać niepodległość i występować ze związku. Próby ich ponownego podporządkowania przez Moskwę nie przyniosły skutku.

Punktem zwrotnym w procesie rozpadu ZSRR było dokonanie 19 sierpnia 1991r. przez grupę "konserwatywnych" komunistów nieudanego zamachu stanu (tzw. pucz Janajewa), w czasie którego chcieli oni zatrzymać proces upadku systemu komunistycznego ZSRR i rozpadu państwa. Na skutek upadku puczu, faktyczną władzę nad republiką rosyjską przejął jej prezydent Borys Jelcyn, na którego wniosek 29 sierpnia parlament rosyjski zakazał działalności KPZR i skonfiskował jej majątek. Następnie podobne uchwały podjęły parlamenty innych republik. W kolejnych miesiącach istnienie Związku Radzieckiego było tylko formalnością i opierało się jedynie na uznaniu prezydentury Gorbaczowa przez zagranicę, bowiem na terenie całego państwa władze radzieckie straciły jakąkolwiek władzę wykonawczą.

6 września rząd rosyjski uznał niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii. Większość pozostałych republik prowadziła negocjacje na temat nowego traktatu związkowego, który przemieniłby ZSRR w luźną federację w pełni autonomicznych republik. Wobec ich niepowodzenia, a także jednoznacznie negatywnej postawy Ukrainy, wśród republikańskich przywódców zapadła decyzja o likwidacji ZSRR. 8 grudnia prezydenci Rosji, Ukrainy i Białorusi podpisali układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu w jego miejsce organizacji międzynarodowej w formie luźnej konfederacji - Wspólnoty Niepodległych Państw. Dwa tygodnie później w Ałma-Acie do paktu dołączyły się kolejne republiki. Zdecydowano się na podział państwa według granic dotychczasowych republik związkowych, zaś republice rosyjskiej przyznano następstwo prawne po byłym ZSRR.

25 grudnia 1991 do dymisji podał się całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR – Michaił Gorbaczow, a 26 grudnia akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa. ZSRR formalnie się rozwiązał 31 grudnia.

Wśród przyczyn rozpadu państwa wymienia się zwykle fiasko podjętego przez Michaiła Gorbaczowa programu umocnienia systemu politycznego ZSRR pod hasłami ustrojowej przebudowy (pieriestrojka), przyspieszenia rozwoju gospodarczego oraz jawności (głasnost) życia społecznego. Ważną rolę odegrała też nieustępliwa polityka prezydenta USA Ronalda Reagana względem ZSRR, czy kryzys systemu komunistycznego w państwach satelickich ZSRR, datowany od czasu powstania w Polsce "Solidarności".

Państwa powstałe w wyniku rozpadu ZSRR

Republika związkowa ZSRR	Suwerenność – ogłoszenie deklaracji	Niepodległość – ogłoszenie deklaracji	Uznanie niepodległości przez ZSRR
Armenia	23 sierpnia 1990^[1]	23 września 1991^[2]	26 grudnia 1991
Azerbejdżan	23 września 1990	30 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Białoruś	27 lipca 1990	25 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Estonia	16 listopada 1988	2 lutego 1990	6 września 1991
Gruzja	9 marca 1990^[3]	9 kwietnia 1991^[4]	26 grudnia 1991
Kazachstan	25 października 1990	16 grudnia 1991	26 grudnia 1991
Kirgistan	12 grudnia 1990	31 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Litwa	18 maja 1989	11 marca 1990	6 września 1991
Łotwa	28 lipca 1989	4 maja 1990	6 września 1991
Mołdawia	23 czerwca 1990	27 sierpnia 1991^[5]	26 grudnia 1991
Rosja	12 czerwca 1990	prawny sukcesor ZSRR	26 grudnia 1991
Tadżykistan	25 sierpnia 1990	9 września 1991	26 grudnia 1991
Turkmenistan	22 sierpnia 1990	27 października 1991	26 grudnia 1991
Ukraina	16 lipca 1990	24 sierpnia 1991	26 grudnia 1991
Uzbekistan	20 czerwca 1990	1 września 1991	26 grudnia 1991

Stalinizm i jego skutki w krajach demokracji ludowej oraz ZSRR

Stalinizm to system poglądów ideologicznych i sposób władania partią i państwem komunistycznym, ukształtowany w okresie, gdy WKP(b) i ZSRR rządził po dyktatorsku J. Stalin i jego zausznicy. Był narzucany jako wzorzec ustroju społeczno-politycznego i gospodarczego innym partiom i państwom komunistycznym do naśladowania.

Demoludy

To potoczne określenie państw demokracji ludowej. Pochodzi ono z tak zwanej nowomowy, czyli odmiany języka polskiego, którą posługiwali się urzędnicy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Pod pojęciem demoludów kryją się w zasadzie wszystkie państwa dawnego bloku wschodniego, tzn. w Europie ZSRR, PRL, NRD, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Bułgaria, Albania, a ponadto poza Europą Mongolia, Korea Północna, Wietnam, Chińska Republika Ludowa i Kuba. Zazwyczaj nie zaliczano do tej grupy Jugosławii, która pod rządami Josipa Broz Tito przyjęła nieco inny "kurs" w tzw. budowie socjalizmu. Uwaga. Pojęcie "demoludy", jako pojęcie potoczne, odnosiło się do krajów istniejących gdy istniało ZSRR. Nie jest zasadne używanie tego pojęcia w stosunku do byłych republik radzieckich, gdyż wtedy stanowiły one część ZSRR.

Stalinizm

Mianem stalinizmu określa się okres rządów Józefa Stalina w Związku Radzickim oraz czasy od zakończenia II wojny światowej do 1956r. w państwach, w których została wprowadzona demokracja ludowa. To określenie ustroju oraz metod jakie wprowadzi Stalin w ZSRR a potem w zależnych od Związku państwach. Sam termin zaczął funkcjonować w latach 30-tych XX w., chociaż wtedy nie był jeszcze powszechny. Dopiero po śmierci Stalina zyskał on negatywne zabarwienie. Pojęcie stalinizm przeciwstawiano pojęciu leninizm, a pod samym terminem kryło się po prostu hasło kult jednostki.

Trudno jest podać dokładne daty rozpoczęcia i końca stalinizmu. Przyjmuje się, że w ZSRR był to okres od 1926r., kiedy to Stalin objął pełnię władzy w państwie po rozprawieniu się z opozycyjnymi konkurentami (m.in. Zinowiewem i Kamieniewem) do 1956r. Właśnie w 1956r. w Związku Radzieckim odbył się XX Zjazd KPZR, na którym doszło do skrytykowania całej polityki prowadzonej przez towarzysza Stalina. Początek stalinizmu w ZSRR traktuje się jako odejście od realizacji Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP), której realizację w 1921r, rozpoczął Lenin. Pojawiła się wówczas również teoria Lwa Trockiego dotycząca permanentnej rewolucji. Władza Stalina byłą praktycznie niczym nieograniczona, a jego samego otoczono kultem. Stalin doprowadził do znacznej rozbudowy aparatu bezpieczeństwa (od 1934r. działało NKWD), który posługiwał się często zakazanymi w demokratycznym państwie środkami działania. NKWD uciekało się do przemocy fizycznej, tortur i psychicznej manipulacji. Ludobójstwo było wręcz cechą charakterystyczną dla Związku Radzieckiego w tamtych latach. W ten sposób eliminowano opozycję wewnątrzpartyjną, starych bolszewików, a także chłopów. Wyroki śmierci zapadały podczas pokazowych procesów, w których często oskarżano niewinnych ludzi, a dowody zbrodni były po prostu sfingowane.

Na początku lat 30-tych Stalin wprowadził politykę uprzemysłowienia kraju, która oznaczała, że cała gospodarka miała zostać podporządkowana przemysłowi ciężkiemu i zbrojeniowemu. Charakterystyczne dla całego systemu komunistycznego były kilkuletnie plany gospodarcze. Od 1928r. w ZSRR obowiązywały tzw. pięciolatki. U schyłku lat 20-tych doszło do kolektywizacji rolnictwa, a następnie zaczęto stosować prace przymusową, którą od 1930r. wykonywano w Gułagach. Powszechny był również wyścig w pracy, znany jako ruch stachanowski. Polegał on na tym, że robotnicy musieli wykonywać swoją pracę ponad przeciętną normę, ale niestety za taką samą pensję. W 1932r. ograniczono wolność poruszania się po obszarze kraju, a także utrudniono zmianę miejsca zamieszkania. Ograniczenia te były spowodowane wprowadzeniem tzw. wewnętrznych paszportów. To zaowocowało stworzeniem scentralizowanej administracji w Związku Radzieckim, która oparta była na rozbudowanej biurokracji. Oprócz ograniczeń w wewnętrznych podróżach, mieszkańcy ZSRR stracili również kontakt z mieszkańcami innych państw, gdyż granic były otwarte tylko dla wybranych.

Przez cały okres trwania stalinizmu władza zapewniała, że w ZSRR obywatele mają zapewnione prawa obywatelskie, które są respektowane. Także zasady demokracji były rzekomo przestrzegane. Formalną gwarancją realizacji powyższych praw miała być Konstytucja ZSRR z 1936r., która do 1956r. była określana oficjalnie mianem stalinowskiej. W treści tej ustawy zasadniczej znalazły się oczywiście zapisy przyznające obywatelom wolności obywatelskie, w tym wolność słowa ora zgromadzeń.

Stalinizm ukształtował się ostatecznie po okresie tzw. wielkiego terroru, który miał miejsce w latach 1936-39. W tym czasie Stalin przeprowadził wielkie czystki, w trakcie których zlikwidowano instytucje nie podlegające do tej pory dyktatorowi. Czystki dotknęły, partię i policję polityczną, w której życia pozbawiono kierownictwo NKWD i szefów- Jagodę i Jeżowa.

Pomiędzy 1936 a 1938r. odbyły się trzy pokazowe procesy - procesy moskiewskie, w których oskarżonymi byli członkowie bolszewickiej partii. Zarzuty wobec nich były wręcz nieprawdopodobne. Pierwszy z procesów odbył się w sierpniu 1936r., a skazano wówczas Zinowiewa i Kamieniewa. Drugi proces miał miejsce w styczniu1937, a na ławie oskarżonych zasiadł Piatakow. Ostatni proces odbył się w marcu 1938r., a skazano w nim Rykowa, Bucharina i Jagodę. Dzięki pozbyciu się wrogów politycznych do władzy doszło zupełnie nowe pokolenie, które nie zło rządów Lenina. Wśród nich był Chruszczow, Breżniew, Susłow i Gromyko.

Stalin dążył do rozszerzenia granic Związku i rozprzestrzeniania się jego wpływu na świecie. Co prawda po rewolucji bolszewickiej władze Związku zapowiedziały, że nie będą wikłać się w politykę prowadzoną przez państwa, które zwarły traktat wersalski, to w latach 30-tych odnotowano wzrost aktywności Stalina na arenie międzynarodowej. Po pierwsze w 1934r. ZSRR przystąpił do Ligii Narodów, a po drugi podpisał pakty o nieagresji z wieloma państwami (z Polską w 1932r.). Stalin chciał również zawrzeć sojusz z III Rzeszą i Hitlerem. W sierpniu 1939r. ZSRR i Niemcy zawarły pakt o nieagresji, do którego dołączony był również tajny protokół zawierający podział między oba kraje Europy Środkowo - Wschodniej. To właśnie na jego podstawie do terytorium ZSRR włączono wsch. obszary Polski, Litwę, Łotwę i Estonię, północną Bukowinę i część Besarabii. Po zakończeniu II wojny światowej zgodnie z postanowieniami konferencji jałtańskiej Związek Radziecki otrzymał wpływy w wielu wschodnioeuropejskich krajach (m.in. Polsce, Czechosłowacji i NRD). Stalin dążył podporządkowania sobie kolejnych krajów. Poparł m.in. komunistów w wojnie domowej, która miała miejsce w Grecji (1846-49r.) oraz w Korei (1950-53r.). Stalin otwarcie mówił o antysemityzmie, co znalazło przejaw w sprawie dotyczącej lekarzy kremlowskich i syjonistów, których oskarżono o zamiar otrucia wielkiego wodza. Również w partii ponownie przeprowadzono czystki, a wielu członków zostało rozstrzelanych.

Po zakończeniu wojny stalinizm dotarł również do krajów satelickich ZSRR, gdzie władzę przejęli komuniści. Rządzący tymi państwami tak jak Stalin zyskiwali wielkie uznanie wśród obywateli. Równocześnie rozpoczęły się czystki w krajach satelickich oraz procesy polityczne m.in. w Czechosłowacji (1952r. - Slanski) i na Węgrzech (1949r. Rajko). Władze wprowadziły także represje wobec opozycjonistów (prawdziwych lub tylko rzekomych) komunistycznego reżimu. Podobnie jak wcześniej w Związku Radzieckim wprowadzono kolektywizację w rolnictwie oraz przystąpiono do rozbudowy ciężkiego przemysłu. Władza starała się indoktrynować społeczeństwo i narzucać im ideologię komunistyczną. Jednocześnie zamknięte zostały granic, utrudniono przemieszczanie się wewnątrz kraju, co spowodował zamknięcie tych krajów na świat.

W 1956r. podczas XX Zjazdu KPZR i w 1961r. podczas XXII Zjazdu potępiono oficjalnie stalinizm. W 1964 r. władzę w ZSRR przejął Leonid Breżniew, który częściowo zrehabilitował Stalina. Podczas jego rządów powstało wiele filmów, który wychwalały talent dyktatora, który objawił się zwłaszcza w czasie trwającej wojny niemiecko-sowieckiej. Całkowita rehabilitacja miała miejsce w początkach lat 80-tych. Gdy władzę sprawował Czernienko, to w Moskwie została przywrócona dzielnica imienia Stalina.

W 1985r. gdy do władzy doszedł Michaił Gorbaczow system komunistyczny stopniowo zmierzał do upadku. Gorbaczow wprowadził pierestrojkę, a w Związku Radzieckim zaczęto przeprowadzać niewielkie reformy. ZSRR stopniowo odchodziło od stalinowskich standardów.

Powstanie krajów demokracji ludowej - Jugosławia, Bułgaria, Rumunia, Węgry, Czechosłowacja

Zgodnie z planami przywódcy Stalina wszystkie kraje Europy Środkowo - Wschodniej miały stanowić strefę bezpieczeństwa przed ewentualnym zagrożeniem niemieckim w przyszłości. Plan ten, akceptowany przez przywódców Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, stanowił podstawę do poparcia radzieckiej tezy, iż państwa tej części Europy powinny prowadzić politykę sojuszu i przyjaźni ze Związkiem Radzieckim.

Funkcję oficjalnej władzy państwowej w Jugosławii od 1943 r. pełniła założona w grudniu 1942 r. przez komunistów Antyfaszystowska Rada Wyzwolenia Narodowego Jugosławii (AVNOJ). W 1943 r. powołała do życia Komitet Wyzwolenia Narodowego, kierowany przez Josipa Broz Tito. Komitet Wyzwolenia Narodowego miał pełnić funkcję rządu tymczasowego. Nowe władze już na samym początku określiły emigracyjny rząd Jugosławii rezydujący w Londynie jako nielegalny. Królowi Jugosławii Piotrowi II zabroniono powrotu do kraju. Wielka Brytania zaniepokojona rozwojem wypadków i rosnącego poparcia Moskwy dla politycznych planów J. B. Tito, zaczęła naciskać na monarchę, by rząd Jugosławii w Londynie rozpoczął rozmowy w sprawie porozumienia się z nowymi władzami. Zawarty później przez dwa ośrodki kompromis został szybko przekreślony ustaleniami konferencji Wielkiej Trójki w Jałcie. Na ich podstawie w Jugosławii powstał rząd koalicyjny. W jego składzie przeważającą większość stanowili komuniści. J. B. Tito ignorując wskazówki Kremla, przystąpił jednocześnie do skupienia całej władzy w swoich rękach. Zwycięstwo Frontu Ludowego w mających charakter plebiscytu wyborach w listopadzie 1945 r. potwierdziły formalne oddanie władzy w ręce komunistów.

W styczniu 1946 r. ogłoszono tekst nowej republikańskiej federacyjnej konstytucji, która stanowiła wierną kopię konstytucji radzieckiej z 1936 r. Nowa ustawa zasadnicza, określała min. państwo jako Federacyjną Republikę Jugosławii, która złożona była z 6 republik: Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Macedonii, Słowenii, Chorwacji i Serbii. J. B. Tito zapewnił sobie szczególnie wyjątkowa pozycję. W nowym państwie pełnił zarówno urząd premiera, ministra obrony jak i najwyższe funkcje w partii komunistycznej. Ustalenie nowego systemu politycznego spowodowało stopniową delegalizację sił opozycyjnych. Do 1948 r. wszyscy przywódcy stronnictw opozycyjnych znaleźli się w więzieniach oskarżeni o współprace szpiegowską na rzecz zachodnich mocarstw. Pozostający wiernym radzieckim wzorcom J. B. Tito w swoich działaniach politycznych zaczął w szybkim czasie wykazywać dość daleką samodzielność. Spowodowało to w przyszłości otwarty konflikt komunistycznej partii Jugosławii z Moskwą.

Bułgaria w okresie II wojny światowej mimo współpracy z III Rzeszą, utrzymywała przez cały okres wojny stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Działająca tu partia komunistyczna już przed wybuchem wojny cieszyła się znaczną popularnością. W 1942 r. w Bułgarii powstał Front Ojczyźniany. Na czele nowej organizacji stanęli komuniści działający w Bułgarskiej Partii Robotniczej. Celem Frontu złożonego ze stronnictw antyfaszystowskich, było obalenie ówczesnego króla Bułgarii Borysa.

Diametralna zmiana sytuacji politycznej nastąpiła we wrześniu 1944 r., kiedy to ZSRR wypowiedział Bułgarii wojnę. Mimo prób rozpoczęcia tajnych negocjacji z aliantami przez rząd bułgarski, Front Ojczyźniany postanowił natychmiast przejąć władzę. W tym celu partyzanckie organizacje wkroczyły do Sofii, gdzie wzniecono powstanie zbrojne. W powołanym w 1945 r. rządzie koalicyjnym komuniści objęli m.in. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Niemal natychmiast partia komunistyczna podjęła działania zmierzające do usunięcia wszystkich konkurentów politycznych. W odbytych wyborach do Zgromadzenia Narodowego partia komunistyczna odniosła zdecydowane zwycięstwo.

W 1946 r. Front Ojczyźniany przeprowadził referendum, w którym opowiedziano się za likwidacją monarchii. W ten sposób w październiku 1946 r. Bułgaria proklamowana została republiką ludową. Premierem nowego rządu został przybyły z Moskwy Georgi Dymitrow, były przewodniczący Kominternu. W ciągu 1947 r. władze komunistycznie brutalnie rozprawiły się z wszystkimi organizacjami opozycji, które nie przystąpiły do Frontu Ojczyźnianego. W pierwszej kolejności rozprawiono się z mającą poparcie opinii publicznej partią chłopską. Jej przywódca Nikoła Petkow, mimo nacisków aliantów po sfingowanym procesie został stracony pod zarzutem współpracy z zachodnimi wywiadami wojskowymi.

Rumunia pozostająca od 1940 r. w sojuszu z III Rzeszą najbardziej obawiała się skutków radzieckiej polityki. W 1944 r. w obliczu zbliżającej się do Rumunii Armii Czerwonej król Michał I pod naciskiem przybyłego z Moskwy wiceministra spraw zagranicznych ZSRR Andreja Wyszyńskiego powołał rząd w całości opanowany przez komunistów. Na jego czele stanął Petru Grozy, działacz Frontu Chłopskiego. W celu pozyskania społecznej akceptacji, w pierwszej kolejności zwrócono się do ludności wiejskiej. Starano się ją pozyskać zarządzoną już w marcu 1945 r. reformą rolną. Reforma ta zmieniająca półfeudalne stosunki na wsi stwarzała korzystne perspektywy dla bezrolnych jaki i małorolnych chłopów.

Ponadto nowe władze w celu poparcia, starannie wykorzystywały głosy opinii publicznej, domagające się ukarania polityków rumuńskich odpowiedzialnych za współpracę Rumunii z III Rzeszą. Aby nie dopuścić do powstania legalnej opozycji władze komunistyczne przystąpiły do aresztowań działaczy partii prawicowych, ludowych jak i liberalnych. Ich los podzielili również rumuńscy socjaldemokraci, którzy tworzyli razem z komunistami wspólny blok wyborczy w okresie poprzedzającym wybory do parlamentu.

W listopadzie 1947 r. została powołana Rumuńska Partia Robotnicza, w której komuniści stanowili przeważająca większość. W 30 grudnia 1947 r. do abdykacji został zmuszony będący poza granicami kraju, król Michał I, który 1948 r. udał się na emigrację. Rumunia proklamowana została republiką ludową.

Komuniści węgierscy musieli przebyć trudną drogę aby sięgnąć po władzę na Węgrzech. Powszechnie znane powiązania węgierskich komunistów z Moskwą przekreślały ich nadzieje na pozyskanie poparcia opinii publicznej. Jednak niemiecka okupacja Węgier w marcu 1944 r. ponownie zaktywizowała ten ruch do działania.

W listopadzie 1945 r. w wyborach do parlamentu węgierskiego, komuniści pod przewodnictwem Matyasa Rakosiego, przybyłego z ZSRR odnieśli zdecydowana porażkę uzyskując zaledwie 17% oddanych głosów. Największy sukces w tych wyborach (57% głosów) odniosła Partia Drobnych Posiadaczy, która była odpowiednikiem polskiego PSL. W styczniu 1946 r. Węgry proklamowano republiką. Na czele nowego rządu stanął Ferenc Nagy, działacz Partii Drobnych Rolników.

Komuniści rozpoczęli ponownie zaciekłą walkę polityczną. Podjęto decyzję o wcieleniu na terenie Węgier wariantu rumuńskiego, czyli rozprawy w wojennymi przestępcami. Określenie to było w praktyce bardzo szeroko interpretowane. Pozyskując działaczy wśród partii socjaldemokratycznej jak i Narodowej Partii Rolników, partia komunistyczna zmusiła premiera Ferenca Nagyego do rezygnacji. Jednocześnie doprowadzono do zmiany ordynacji wyborczej. W ponownie przeprowadzonych w sierpniu 1947 r. wyborach do parlamentu partia komunistyczna Matyasa Rakosiego zdobyła 60% głosów. Zwycięski obóz niemal natychmiast zlikwidował wszystkie stronnictwa opozycyjne, które opowiadały się przeciw władzy komunistów jak i radzieckim wpływom na Węgrzech. W 1949 r. przyjęto wzorowaną na radzieckiej, nową konstytucję.

Okolicznością sprzyjającą dojściu do władzy partii komunistycznej w Czechosłowacji były warunki, w jakich w 1938 r. utracono część terytorium (Konferencja w Monachium), a w 1939 r. niepodległość. Ponadto działająca legalnie w Komunistyczna Partia Czechosłowacji nie została obciążona za uległość wobec politycznych żądań III Rzeszy.

Przebywający na emigracji w Londynie czechosłowacki rząd prowadził politykę daleko idących ustępstw wobec Kremla. W 1941 r. emigracyjny rząd Edwarda Benesza zawarł z ZSRR umowę o współpracy. Na jej podstawie utworzono w ZSRR m.in. Korpus Czechosłowacki. Ponadto w 1943 r. prezydent E. Benesz podpisał z ZSRR układ o przyjaźni i współpracy. Równocześnie prowadzono rozmowy z kierownictwem Komunistycznej Partii Czechosłowacji, na której czele stał Klement Gottwald.

Po wyzwoleniu Czechosłowacji przez Armię Czerwoną Józef Stalin wyraził zgodę na udział E. Benesza w powojennym życiu politycznym Czechosłowacji. E. Benesz po powrocie do kraju ponownie został prezydentem. Jednocześnie zdawał sobie sprawę z przyszłych ustępstw na rzecz komunistów, którzy stali się dominująca siłą na scenie politycznej. Pierwszym znakiem tych działań było oddanie ZSRR Ukrainy Zakarpackiej.

W kwietniu 1945 r. w Koszycach utworzono koalicyjny Rząd Frontu Narodowego Czechów i Słowaków. W swoim programie nowe władze zapowiadały min. równouprawnienie obydwu grup, federacyjny ustrój państwa, a także zasadnicze reformy społeczno - gospodarcze. W 1946 r. odbyły się pierwsze wolne wybory do Zgromadzenia Narodowego. Partia Komunistyczna uzyskała 38% głosów, stając się drugą siłą na scenie politycznej. E. Benesz dopuścił komunistów do udziału w rządzie. Ich przywódca Klement Gottwald został powołany na urząd premiera, natomiast inny członek partii komunistycznej Vaclaw Nostek otrzymał tekę ministra spraw wewnętrznych. W celu uzyskania poparcia, komuniści rozpoczęli umacnianie swoich wpływów min. w policji, armii a także centralnej radzie związków zawodowych.

W 1947 r. kryzys polityczny Czechosłowacji wyrażanie w się pogłębił. Zaostrzył się spór o przyjęcie lub odrzucenie Planu Marshalla, który toczono w warunkach ogromnych trudności aprowizacyjnych. Ponadto dokonano aresztowań wśród członków opozycyjnej Słowackiej Partii Demokratycznej, jaki i wśród uczestników antyniemieckiego powstania słowackiego w 1944 r. którym zarzucono antypaństwową działalność. Nieprawdopodobność wysuwanych zarzutów spowodował nacisk opinii publicznej na prezydenta Benesza, by ten usunął ministrów odpowiedzialnych za przygotowanie całej akcji. Niezdecydowana postawa Benesza, doprowadziła do ustąpienia niekomunistycznych ministrów z rządu. Fakt ten wykorzystali komuniści, wywołując zamieszki na ulicach Pragi, doprowadzając do sytuacji kryzysowej. 25 lutego 1948 r. do prezydenta E. Benesza zwrócił się premier K. Gottwald prośbą o powołanie nowego, zrekonstruowanego rządu. W jego skład weszli wyłącznie komuniści. E. Benesz zaakceptował nowy gabinet.

9 maja 1948 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, której E. Benesz odmówił podpisania. 7 czerwca 1948 r. podał się do dymisji, wycofując się jednocześnie z życia politycznego. W jesiennych wyborach nowym prezydentem został K. Gottwald.

Radziecki system totalitarny stworzony przez Lenina i Stalina. Główne założenia polityki wewnętrznej i zagranicznej ZSRR w latach 1917-1939.

Rewolucja bolszewicka z listopada 1917 r. była początkiem budowania nowego modelu państwa i nowego ustroju społeczno – gospodarczo - politycznego. Utrzymanie się bolszewików przy władzy było możliwe między innymi dzięki: terrorowi państwowemu, któremu podporządkowana była organizacja policyjna Czeka, sprawnie zorganizowanemu wojsku-Armii Czerwonej.

3 marca 1918 roku w Brześciu nad Bugiem Rosja radziecka zawarła pokój z państwami centralnymi. W latach 1918-1921 w Rosji radzieckiej toczyła się wojna domowa połączona z kontrrewolucją (biali), walka z interweniującymi państwami zachodnimi (Wielka Brytania, USA, Francja) i wojna polsko-radziecka lat 1919-1921. W tych trudnych dla bolszewików chwilach gospodarka nowego państwa pracowała dla potrzeb wojny, a władze zastosowały tzw. komunizm wojenny - upaństwowienie gospodarki, obowiązkowe dostawy (rekwizycje) żywności dla potrzeb Armii Czerwonej, przymusowa praca. Działania podejmowane w atmosferze terroru rewolucyjnego przyniosły dziesiątki tysięcy ofiar. Na wsi, po pięknie brzmiących zapowiedziach przekazania chłopom ziemi, władze radzieckie przystąpiły do kolektywizacji i nacjonalizacji ziemi. Opór dławiony był represjami. Rozpoczynało się budowanie bezklasowego społeczeństwa radzieckiego i pierwszego państwa robotników i chłopów-państwa radzieckiego.

W warunkach zrujnowanej wojną gospodarki i rolnictwa, wobec oporu społeczeństwa zachodziła konieczność zaopatrzenia miast w żywność. Na X Zjeździe Robotniczej Partii Komunistycznej (bolszewików, RKPb) w marcu 1921 roku, z inicjatywy Lenina, przyjęto program Nowej Ekonomicznej Polityki (NEP): na wsi dotychczasowe konfiskaty żywności zastąpiono podatkiem gruntowym, chłopi otrzymali możliwość sprzedawania zbiorów; powstał rynek lokalny, dzięki ograniczonej działalności przywróconego prywatnego handlu w mieście zlikwidowano widmo głodu; ludzie z inicjatywą, przedsiębiorczy szybko się bogacili. Okres NEP-u był krótki-w 1925 roku rozpoczęto aresztowania i nagonkę na ,,spekulantów'', wzbogaconych chłopów, tzw. kułaków, a rolników zaczęto zmuszać do wstępowania do kolektywów, oddawania ziemi do spółdzielni -rozpoczął się okres kolektywizacji rolnictwa.

Na terenach dawnej carskiej Rosji w wyniku rewolucji bolszewickiej powstały republiki socjalistyczne posiadające status prawie samodzielnych państw. W grudniu 1922 roku powstał Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich - państwo federacyjne, związkowe, składające się początkowo z dwóch republik federacyjnych (Rosyjskiej i Zakaukaskiej), dwóch republik związkowych (Ukraińskiej i Białoruskiej) i 10 republik autonomicznych. W styczniu 1924 roku II Zjazd Rad uchwalił konstytucję ZSRR, która gwarantowała związkowy charakter państwa, pozbawiała praw obywatelskich ludzi zaliczonych do tzw. klasy wyzyskiwaczy. W praktyce władza opierała się na systemie rządów jednej partii - dyktaturze partii komunistycznej. Biuro Polityczne KPZR opanowało wszystkie dziedziny życia społecznego, kulturalnego, i politycznego. Instytucje pochodzące z wyboru (np. Zjazd Rad) miały jedynie stanowić fasadę dla dyktatorskich rządów nomenklatury partyjnej bolszewików. ZSRR było państwem totalitarnym rządzonym przez wąską grupę towarzyszy partyjnych, którzy narzucali prawa, ingerowali we wszystkie dziedziny życia, posiadali pełną kontrolę nad wojskiem i aparatem porządku, stosując terror wobec osób sprzeciwiających się władzy ,,robotników i chłopów''.

21 stycznia 1924 roku zmarł Lenin. Rozpoczęła się rywalizacja i walka o władzę. Nowym przywódcą partii bolszewickiej i szefem rządu radzieckiego został Józef Stalin - rozpoczął się nowy rozdział w dziejach ZSRR: budowanie kultu jedności. W walce z opozycją Stalin nie cofał się przed żadnymi środkami: w pokazowych procesach skazywano na śmierć dawnych towarzyszy walk rewolucyjnych, wszelkie działania były podejmowane w myśl hasła cel uświęca środki realizowanego w okresie wzmożonej walki z kontrrewolucją. Stalin dzięki terrorowi Czeka, a następnie NKWD rozprawił się z przeciwnikami. Pretekstem do dalszej brutalizacji i terroru były zarówno sukcesy jak i porażki gospodarcze. W latach 30. ugruntował się kult Stalina porównywalny z zasadą wodzostwa w krajach faszystowskich, a czystki przeprowadzane w partii nie ominęły również radzieckiego wojska-zginęło bądź trafiło do więzień, łagrów prawie 30 tysięcy oficerów - zamordowany został marszałek Michaił Tuchaczewski.

Przypieczętowaniem zmienionego prawa, zmian społecznych i politycznych w ZSRR było uchwalenie nowej konstytucji 5 grudnia 1936 roku, która (państwo socjalistyczne robotników i chłopów) gwarantowała (teoretycznie) wszelkie swobody i prawa obywatelskie. Najwyższą (teoretycznie) władzą państwową była Rada Najwyższa składająca się z Rady Związku i Rady Narodowości. Obowiązkiem obywateli było przestrzeganie prawa i obrona ojczyzny. W sferze ekonomicznej konstytucja opuszczała jedynie socjalistyczną formę własności (państwową) i socjalistyczny system gospodarowania oparty o gospodarkę scentralizowaną, wykorzystujący system nakazowo-rozdzielczy (centralne dysponowanie środkami) i planowość.

W gospodarce nowego państwa radzieckiego od początków jego istnienia próbowano wprowadzić planowość: w 1920 roku specjalna Państwowa Komisja do Elektryfikacji Rosji podjęła prace nad długofalowym planem elektryfikacji wsi. W grudniu 1925 roku zjazd WKPb podjął uchwałę o uniezależnieniu się radzieckiej produkcji gospodarczej opartej na przemyśle i rolnictwie, szybkiej industrializacji (uprzemysłowieniu) kraju. W grudniu 1927 roku na kolejnym zjeździe przyjęto uchwałę o konieczności opracowania długofalowego planu rozbudowy przemysłu i podniesienia obronności kraju, elektryfikacji, rozbudowy hutnictwa żelaza i metali kolorowych, zwiększenia wydobycia węgla i ropy naftowej, rozbudowy przemysłu okrętowego, elektrotechnicznego, zwiększenia wydobycia złota i platyny. Na lata 1928-1932 przypadła realizacja I planu pięcioletniego, na lata 1933-1937 II planu pięcioletniego (zwiększenie konsumpcji, dalsza rozbudowa hutnictwa żelaza i metali-wielkie budowy na Dalekim Wschodzie, w Azji Środkowej, zakończenie kolektywizacji, zlikwidowanie resztek gospodarki kapitalistycznej, zwiększenie obronności kraju, zakończenie przebudowy gospodarki w duchu państwa socjalistycznego). Realizacja kolejnych planów została przerwana przez wybuch wojny.

Cechą charakterystyczną gospodarki planowanej były ciągłe korekty, realizacja zadań odbywała sie kosztem wielkich wyrzeczeń społeczeństwa, niewolniczej pracy i ogromnych nakładów finansowych. Państwo stosowało system nakazowo-rozdzielczy. Na lata realizacji I planu pięcioletniego przypadła polityka kolektywizacji wsi. Chłopi byli zmuszano do wstępowania do wielkich gospodarstw rolnych-kołchozów, opornych zmuszano siłą, piętnując ich przy tym mianem kułaków i wrogów ludu i państwa radzieckiego. Zapełniły się więzienia i gułagi. Wraz z wprowadzeniem kolektywizacji pojawiły się na powrót bieda i głód. Kolektywizacja pochłonęła miliony ofiar.

Geneza powstania III (nazistowskiej) Rzeszy; jej polityka zagraniczna; działania militarne; ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej:

III Rzesza to nieoficjalna nazwa państwa niemieckiego pod rządami NSDAP w latach 1933–1945. Oficjalnie państwo nosiło nazwę Rzesza Niemiecka, a od 12.03.1938, po Anschlussie Austrii , używano także nazwy Rzesza Wielkoniemiecka.

Cechą charakterystyczną wielu państw Europy po I Wojnie Światowej było pojawienie się dyktatury jako formy rządów. Na fakt ten złożyło się wiele przyczyn, należy wymienić przede wszystkim kryzys gospodarczy, polityczny i społeczny, jak również wyodrębnienie się komunistycznego nurtu w ruchu robotniczym. Również traktat wersalski charakteryzowała się wieloma tymczasowymi rozwiązaniami i stworzył sytuacje powszechnego niezadowolenia. Oczywiście nastroje takie panowały w państwach, które przegrały wojnę i musiały płacić rachunek za klęski, a więc w Niemczech, w Austrii, w Bułgarii i na Węgrzech. Wszystkie one czuły się pokrzywdzone i wznosiły roszczenia terytorialne. Zjawiska te wpłynęły na kryzys w państwach i stworzenie gruntu do powstania ruchu zwanego faszystowskim. Zyskiwała on popularność dzięki głoszonym, demagogicznym na ogół hasłom, postulującym walkę o jedność i wspólnotę interesów w ramach rozwoju państwa.

Szczególne dogodne warunki faszyzm znalazł w Niemczech. Istniejąca od 1919 r Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników (NSDAP) nie odgrywała początkowo wielkiej roli politycznej, choć udało się jej zdobyć pewien rozgłos z powodu nieudanego puczu w Monachium w roku 1923. program NSDAP został szczególnie wyłożony przez przywódcę partii Adolfa Hitlera w książce pod tytułem „Moja walka” (Mein Kampf) Zakładał on bezwzględna walkę „dyktatem wersalskim”, jak dziełem „światowego żydostwa” zmierzającym rzekomo do unicestwienia Niemiec. Nigdzie pierwiastek rasistowski a ściślej antysemicki nie wystąpił tak silnie jak właśnie w faszyzmie niemieckim. Zdaniem hitlerowców cała kultura europejska była dziełem rasy nordyckiej, której najwybitniejszym przedstawicielem są właśnie Niemcy, wytypowani przez naturę do sprawowania władzy jako „rasa panów”. Aby stworzyć właściwe do tej ideologii proporcje, Hitler nawoływał nie tylko do eliminacji żydostwa we wszystkich jego przejawach, ale także do zdobycia przestrzeni życiowej – czyli obszar dla niemieckiej kolonizacji rolniczej. Mimo swego prymitywizmu, program ten napotkał na żywy oddźwięk w społeczeństwa niemieckiego, które w ten sposób znajdowało pseudowyjaśnienie złożonych trudności wewnętrznych i zagranicznych. Istotnym elementem nacjonalistycznej świadomości Niemców było poczucie, że są najsilniejszym narodem europejskim, pozbawionym mimo to możliwości panowania i eksploatacji obcych narodów. To przekonanie o własnej sile i poczucie upośledzenia, prowadziło do ugruntowania się nacjonalistycznej pychy i podłożem sukcesu hitlerowców. Według Hitlera narzędziem Żydów były nie tylko partie skupiające liberałów, ale także socjaldemokracja i marksizm, czyli tzw. „żydokomuna”.

Istotnym czynnikiem siły ruchu hitlerowskiego była, poza partią, organizacja paramilitarna –S.A. do której masowo wstępowali zdemobilizowani żołnierze. Kombatantów próbowali także przyciągnąć komuniści, tworząc bojówki Roter Frontkampferbund. Na czele S.A. stanął w 1923 roku kapitan Herman Goring.

Po rozbiciu partii w następstwie puczu monachijskiego, poszczególni przywódcy próbowali odbudować organizacje. Udało się to już w roku 1925. NSDAP coraz szybciej rosło liczebnie, rozszerzając swoją działalność z Bawarii na całe Niemcy. O wzroście wpływów świadczyły wybory w 1930 roku do parlamentu, ale także wybory w poszczególnych krajach niemieckich. Już w styczni 1930 roku pierwszy hitlerowiec został ministrem w Turyngii. W tym czasie nastąpił tez gwałtowny rozwój S.A. i wyodrębnienie z tej organizacji oddziałów pobocznych tzw. SCHUTZSTAFFELNE-SS. Istotne znaczenie dla dalszego rozwoju wydarzeń miło spotkanie zorganizowane w styczniu 1932 roku w Dusseldorfie z 300 przemysłowcami niemieckimi, przerażonymi wzmożoną aktywnością komunistów. Na spotkaniu stwierdzono, że „tylko ruch narodowosocjalistyczny i duch jego przywódcy mogą zmienić losy kraju”. Hitlerowi przyrzeczno poważną pomoc finansową, dzięki które mógł zdynamizować kampanię propagandową i dobrze przygotować się do zbliżających wyborów. W pierwszej turze wyborów prezydenckich 13 marca 1932 roku najpoważniejszym kontrkandydatem dotychczasowego prezydenta okazał się właśnie Adolf Hitler.

Na czele rządu stanął w tym czasie katolicki arystokrata z Westfalii, Franz von Papen, reprezentujący skrajne prawicowe skrzydło Centrum. Zewsząd atakowany i pozbawiony jakiejkolwiek większości w parlamencie, aż dwukrotnie musiał odwołać się do wyborów. W rezultacie narodowi socjaliści podwoili swój stan posiadani, uzyskując w Reichstagu największą liczbę mandatów. Tym niemniej w drugich wyborach, w listopadzie 1932 roku, hitlerowcy stracili pewien procent wyborców na rzecz komunistów. Zagrożony na stanowisku kanclerza von Papen, który w następstwie listopadowych wyborów musiał ustąpić miejsca gen. Schleicherowi, postanowił pozyskać sobie Hitlera, proponując mu urząd kanclerza we wspólnym rządzie. Próby Schleichera ratowania sytuacji przez rozwiązanie parlamentu i zakaz działania obu dążących do dyktatury partii :komunistycznej i narodowo-socjalistycznej, nie znalazł posłuchu u prezydenta Hindenburga, który powierzył Hitlerowi misje utworzenia nowego rządu. 30 stycznia 1933 roku Hitler został Kanclerzem Rzeszy.
Pierwszą decyzją Hitlera na nowy stanowisku było rozwiązanie parlamentu. Nowe wybory wyznaczona na 2 marca 1933 roku. Przygotowaniom do nich towarzyszyły nadzwyczajne zarządzenia ograniczające wolność prasy i działalność związków zawodowych. Dla wprowadzenia tych zarządzeń wykorzystano pożar gmachu Reichstagu. O podłożenia ognia oskarżona komunistów. Nie chodziło jednak o znalezienie czy ukaranie winnych lecz o pretekst do wprowadzenia nadzwyczajnych zarządzeń „ o ochronie narodu i państwa” co uczyniono już nazajutrz po pożarze. Profilaktycznie aresztowano też tysiące osób z opozycji , zwłaszcza wśród komunistów i socjalistów. Wyniki wyborów, które odbyły się 5 marca 1933 roku okazały się dla nazistów bardzo korzystne, choć zapewne ich nie zadowoliły. Uzyskali oni 44 % głosów , czyli o 11 % więcej niż w listopadzie poprzedniego roku. Już po pierwszym posiedzeniu nowego Reichstagu Hitler zażądał nadzwyczajnego pełnomocnictwa dla rządu. Udzielając swej zgody na to żądanie, parlament niemiecki popełnił polityczne samobójstwo. Na mocy tych pełnomocnictw zlikwidowano niebawem wszystkie, poza NSDAP, partie polityczne począwszy od komunistów, skończywszy na niemiecko-narodowej. W wyniku kolejnych wyborów do Reichstagu z listopada 1933 roku wszystkie 661 miejsc w parlamencie zajęli hitlerowcy. W niecałe rok później w sierpniu 1934 roku. Zmarł prezydent Hindenburg. Na podstawie jego testamentu, Hitler przyjął władzę prezydenta jako „wódz(Fuhrer) i kanclerz Rzeszy”, potem jako „wódz i najwyższy dowódca sił zbrojnych”. Mógł więc proklamować zakończenie narodowosocjalistycznej rewolucji. W wykładni nowego ustroju stał ponad państwem, a jego wola stanowiła „najwyższe prawo”.

W tym samym czasie rozprawił się jeszcze z opozycją wśród własnych zwolenników, zwłaszcza wśród przejawiających nadmierną ambicją przywódców S.A. W ciągu jednej nocy 30 czerwca 1934 roku (zwanej później ”nocą długich noży”),SS i ściśle związane i nimi policja dokonała masowego mordu na około 300 niczego nie spodziewających się osikach, oskarżonych o przygotowanie rzekomego zamachu stanu. Zginął szef S.A. Rohm i niemal cała stara gwardia tej organizacji. Po tym wydarzeni ruch SA już nie odgrywał większej roli , zaczęła się wielka kariera SS.

W 1935 roku została wydana ustawa norymberska, pozbawiająca Żydów praw politycznych i zakazująca niemiecko-żydowskiego małżeństwa. W listopadzie 1938 roku zorganizowano w całych Niemczech pogrom żydów, podpalono synagogi, niszczono domy należące do żydów. Pogrom ten nazwano od tłuczenia szyb „kryształową nocą”.

Duża cześć społeczeństwa wyraźnie akceptowała nowy ustrój. Osiągnięcia ekonomiczne , rosnąca potęga militarna i polityczna Niemiec, rekompensująca przegraną w I wojnie światowej wzmocniła poparcie dla nazistów wśród społeczeństwa niemieckiego.

Polityka zagraniczna Rzeszy i działania militarne:

Lebensraum:

Polityka zagraniczna zakładała pierwotnie rozszerzenie terytorium Rzeszy na całą Europę, zaś później także podbój Rosji i Afryki Północnej. Miała być ona zrealizowana z myślą o zdobyciu tzw. Lebensraum, czyli "przestrzeni życiowej" dla narodu niemieckiego. Pierwszym zyskiem terytorialnym był obszar Saary, który powrócił do Niemiec w wyniku referendum i był legitymizowany decyzją ludności. Uznaje się, że politykę agresywnej ekspansji zapoczątkował Anschluss Austrii w 1938. Przyłączenie Austrii i dalsze terytoria zaanektowane przez III Rzeszę zostały przejęte w wyniku politycznego wymuszenia, gróźb militarnych oraz wojennej okupacji. Polityka podbojów wymagała rozpoczęcia zbrojenia się. Państwo niemieckie właściwie od 1935 stało się państwem totalnym, przygotowywanym tylko pod kątem wojny (niemal cały przemysł kontrolowany przez państwo i ukierunkowany na zbrojenie). Ustawy z 1935 o odbudowie sił zbrojnych, powołaniu Wehrmachtu były sprzeczne z traktatem wersalskim, podobnie jak późniejsza remilitaryzacja Nadrenii.

Anschluss Austrii:

Wcielenie Austrii do III Rzeszy, dokonane w dniu 12 marca 1938. Do połączenia obu krajów dążyły różne siły polityczne po obu stronach granicy już po I wojnie światowej, jednak zwycięskie mocarstwa, obawiając się wzmocnienia Niemiec, zakazały tego w narzuconych obu państwom traktatach pokojowych (traktat wersalski, traktat pokojowy z Austrią). Do idei Anschlussu wrócił Adolf Hitler, po objęciu władzy w Niemczech. W początku 1938 rząd i prezydent Austrii stawili opór przejęciu władzy przez miejscowych hitlerowców. W tej sytuacji na polecenie Hitlera 12 marca 1938 Wehrmacht wkroczył do Austrii. Urząd kanclerza objął Arthur Seyss-Inquart. 13 marca ogłoszono podpisaną przez Hitlera ustawę, która włączała Austrię do Wielkiej Rzeszy jako Marchię Wschodnią (Ostmark). Przyłączenie Austrii do Wielkich Niemiec zostało poparte w referendum przez przygniatającą większość 99.73% Austriaków.

Podporządkowanie Czechosłowacji:

Pierwotnie żądaniem Hitlera było przejęcie Kraju Sudeckiego, zamieszkiwanego przez Niemców Sudeckich, a będącego częścią państwa Czechosłowacja. Sudeckoniemiecka Partia (SDP) miała stawiać żądania nie do przyjęcia dla Czechosłowacji i nieustannie podtrzymywać atmosferę konfliktu i napięcia. W rzeczywistości celem nie było tylko "wyzwolenie" Niemców sudeckich, lecz całkowite rozbicie Czechosłowacji. W tym zakresie opracowano tzw. Fall Grün (Plan Zielony). W toku mediacji Wielkiej Brytanii i Francji oraz dalszej presji i gróźb Hitlera, podpisano Układ monachijski - porozumienie zawarte w dniach 29-30 września 1938, w Monachium pomiędzy Niemcami, Włochami, Wielką Brytanią i Francją , będący faktycznie oddaniem Czechosłowacji pod rządy nazistów. Utworzony został Protektorat Czech i Moraw.

Wsparcie Hiszpanii:

Legion Condor – niemiecki korpus wspierał siły gen. Francisco Franco podczas hiszpańskiej wojny domowej (1936–1938). Udział sił niemieckich stanowił próbę generalną przed II wojną światową. W skład legionu Condor wchodziły wojska lotnicze (dowódca Hugo Sperrle) oraz pancerno-zmechanizowane (dowódca Viktor von Thoma). Pierwsze oddziały Legionu Condor przybyły do Hiszpanii na początku sierpnia 1936. Pomimo że oficjalnie Hitler popierał politykę nieinterwencji, usprawiedliwiał funkcjonowanie Legionu jako część "walki przeciwko bolszewizmowi".

Formalnie Legion Condor został utworzony 7 listopada 1936 roku jako odpowiedź na prośbę generała Francisco Franco, głównodowodzącego wojsk nacjonalistycznych walczących z siłami republikańskimi w Hiszpanii. Nazwa "Condor", która przylgnęła dość przypadkowo do formacji w Hiszpanii, stała się później oficjalnym emblematem korpusu.

Legion walczył do ostatnich dni wojny, brał udział w największych bitwach (Madryt, Bilbao, Teruel, nad Ebro), wsławiając się bombardowaniami miast i miasteczek z których najsłynniejsza Guernica została zbombardowana 26 kwietnia 1937 roku, a ofiarą nalotu padli wyłącznie cywile. Stał się kuźnią niemieckich kadr wojskowych, głównie lotniczych.

Aneksja Kłajpedy:

W 1939 przyłączono okręg Kłajpedy, należący do Litwy. Na mocy umowy między Rzeszą Niemiecką a Litwą z dnia 22 marca 1939 r.

Pakty międzynarodowe:

Rzesza zawarła porozumienie z faszystowskimi Włochami i Japonią tworząc tzw. oś Berlin-Rzym-Tokio. Układ podpisany został 25 listopada 1936 r. w Berlinie, przez przedstawicieli rządów Niemiec i Japonii, w celu koordynowania działań przeciwko Kominternowi - III Międzynarodówce Komunistycznej - organizacji utworzonej w Moskwie w 1919 r. z zadaniem kierowania działalnością partii komunistycznych i podporządkowania ich partii radzieckiej. Tajny protokół dołączony do układu zobowiązywał sygnatariuszy do zachowania neutralności, gdyby jedna ze stron znalazła się w stanie wojny z ZSRR. 6 listopada 1937 r. do paktu dołączyły Włochy. Pakt ten był podstawą późniejszych umów wojskowych zawieranych między Niemcami, Włochami oraz Japonią, których celem było uzyskanie światowej hegemonii i przeciwstawienie się państwom alianckim.

Pakt stalowy – umowa sojusznicza zawarta między Włochami a III Rzeszą 22 maja 1939 r. w Berlinie, wymierzona przeciw państwom zachodnim. Pakt został podpisany przez Galleazo Ciano w imieniu strony włoskiej i Joachima von Ribbentropa w imieniu hitlerowskich Niemiec i był rozszerzeniem porozumienia tzw. Osi Berlin-Rzym z dnia 25 października 1936. Pakt został podpisany na 10 lat:

- uznanie przez Niemcy wpływów włoskich w basenie Morza Śródziemnego

- Włochy popierają politykę Niemiec bez zastrzeżeń i przystępują do wojny po ich stronie

- niezawieranie porozumień z innymi państwami bez zgody Niemiec.

Włochy przystąpiły do wojny 10 czerwca 1940 po faktycznym rozstrzygnięciu na korzyść Wehrmachtu kampanii francuskiej. Pakt stalowy poprzez przystąpienie w dniu 27 września 1940 Cesarstwa Japonii i rozszerzenie merytoryczne został przekształcony w Pakt trzech.

Pakt trzech - porozumienie podpisane przez rządy Niemiec, Włoch i Japonii 27 września 1940 r. w Berlinie, które określiło wzajemne zobowiązania militarne stron, a w szczególności zasady udzielania pomocy sojusznikom prowadzącym wojnę z innymi państwami. Pakt określił podział stref wpływów. Strefą wpływów Niemiec i Włoch, ze szczególnym uwzględnieniem tych pierwszych, pozostawała Europa, a Japonii - Azja. Do paktu przystąpili również europejscy sojusznicy Niemiec: Węgry, Rumunia, Słowacja, Bułgaria, Jugosławia i Chorwacja.

Sojusz z ZSRR:

Pakt Ribbentrop-Mołotow – umowa międzynarodowa z 23 sierpnia 1939 roku, będąca formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą Niemiecką i ZSRR dotyczyła rozbioru terytoriów lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski, Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii i Rumunii:

- kraje bałtyckie (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR

- północna granica Litwy (z Łotwą) granicą między strefami wpływów

- podział strefy wpływów w Polsce wzdłuż linii rzek Narwi, Wisły i Sanu

- ZSRR interesuje się Besarabią

Podczas pobytu w Berlinie delegacji radzieckiej obie strony podpisały także radziecko-niemiecką umowę handlową - 1939, którą przedłużono w roku 1940 kolejną radziecko-niemiecką umowę handlową - 1940: wymiana radzieckich surowców na niemiecką technologię wojskową i cywilną.

Ponadto:

- wzajemna współpraca służb specjalnych obu krajów

- współpraca gestapo i NKWD w zwalczaniu polskich organizacji niepodległościowych

II Wojna Światowa:

Wojna wybuchła 1 września 1939 po ataku III Rzeszy niemieckiej w porozumieniu ze Słowacją i ZSRR na Polskę. Pierwszy etap wojny, nazywany wojną obronną Polski lub tradycyjnie w piśmiennictwie kampanią wrześniową, prawdopodobnie rozpoczął nalot na Wieluń, a zaraz po nim ostrzał Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte przez pancernik Schleswig-Holstein i agresja wzdłuż całej granicy niemiecko-polskiej zgodnie z dyrektywami "Fall Weiss". Na terenach okupowanych żołnierze na rozkaz najwyższych dowódców dokonywali zbrodni ludobójstwa, głównie na ludności żydowskiej, ale także Cyganach, Słowianach, członkach ruchu oporu i innych.

Aby zabezpieczyć dostawy szwedzkich rud żelaza i uprzedzić spodziewane zajęcie norweskich portów przez aliantów, 9 kwietnia 1940 r. III Rzesza zaatakowała Danię i Norwegię. Pomimo utraty najważniejszych miast słaba 50-tysięczna armia norweska stworzyła ogniska oporu w głębi kraju, a król Haakon VII uniknął pojmania i wraz z rządem ewakuował się do Wielkiej Brytanii. Brytyjczycy i Francuzi wysadzili desanty w rejonie Åndalsnes i Namsos. Po zaciętych walkach został opanowany też Narwik. Sukces ten nie miał jednak już większego znaczenia w obliczu ataku III Rzeszy na Francję i kraje Beneluksu. W rezultacie w czerwcu alianci wycofali się. Norweskie porty i lotniska stały się odtąd dla Niemców dogodnymi bazami do ataków na Wielką Brytanię i północny Atlantyk. Dania i Norwegia pozostały pod okupacją do ostatnich dni wojny.

8 sierpnia 1940 atakiem Luftwaffe na lotniska RAF rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Celem Niemców było osiągnięcie dominacji w powietrzu oraz osłabienie potencjału militarnego wroga, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja Lew Morski). Oprócz ataków na cele czysto wojskowe, Luftwaffe podjęła także szeroko zakrojoną kampanię nalotów wymierzonych przeciwko ludności cywilnej, mających złamać morale brytyjskiego społeczeństwa. Bitwa zakończyła się jednak porażką Niemiec. Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy okrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i USA. Bitwa o Atlantyk przybrała na sile.

W latach 1939-1941 ZSRR prowadził intensywną współpracę gospodarczą z Niemcami na podstawie paktu Ribbentrop-Mołotow, a stosunki pomiędzy obydwoma krajami pozostawały przyjazne. W rzeczywistości jednak Adolf Hitler przygotowywał w tym czasie plan inwazji na ZSRR pod kryptonimem "Barbarossa".

22 czerwca 1941 r. III Rzesza dokonała zbrojnej agresji na ZSRR, co otworzyło po raz pierwszy od października 1939 front wschodni II wojny światowej. W pierwszych miesiącach wojny Armia Czerwona ponosiła olbrzymie straty w ludziach i sprzęcie, a wojska niemieckie zajęły rozległe obszary Ukrainy, Białorusi i republik nadbałtyckich, docierając aż pod Leningrad i Moskwę. Grudniowa kontrofensywa sowiecka pod Moskwą odrzuciła jednak Niemców spod bram miasta. Zakrojone na dużą skalę działania zaczepne Sowieci kontynuowali na początku 1942 roku, jednak zakończyły się one niepowodzeniem. Umożliwiło to odzyskanie inicjatywy strategicznej przez wojska niemieckie. Wiosną 1942 roku Niemcy doszli do Stalingradu, jednak bitwa skończyła się klęską armii niemieckiej. Sowieci wyparli Niemców aż na wschodnią Ukrainę. Ich dalsze postępy powstrzymała dopiero marcowa porażka pod Charkowem, która spowodowała tymczasową stabilizację frontu. Pragnąc po raz kolejny odzyskać inicjatywę na froncie. Tak zwana bitwa na Łuku Kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich, skończyła się przegraną atakujących i ostatecznym przejęciem przez Armię Czerwoną inicjatywy strategicznej, której nie oddała ona już do końca wojny. Istotnym wydarzeniem, zmieniającym całkowicie układ sił, było przystąpienie do wojny po stronie koalicji antyhitlerowskiej Stanów Zjednoczonych, w następstwie japońskiego ataku na amerykańską bazę na Hawajach – Pearl Harbor (7 grudnia 1941).

Bezwarunkowa kapitulacja III Rzeszy, która nastąpiła 8 maja 1945. 7 maja Niemcy skapitulowały na Froncie Zachodnim przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej. W imieniu aliantów pod aktem kapitulacji podpisał się ze strony aliantów gen. Walter Bedell Smith oraz generał artylerii Iwan Susłoparow reprezentujący ZSRR. Kapitulującą armię niemiecką reprezentował tam Alfred Jodl, lotnictwo Wilhelm Oxenius, a marynarkę Hans-Georg von Friedeburg. Na kategoryczne żądanie Stalina 8 maja powtórzono podpisanie bezwarunkowej kapitulacji, tym razem całych Niemiec przed przedstawicielami trzech mocarstw sojuszniczych – ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii. Oprócz Keitela, głównodowodzącego Wehrmachtu kapitulację podpisali dowódca niemieckiej marynarki wojennej admirał Hans-Georg von Friedeburg i generał pułkownik lotnictwa Hans-Jürgen Stumpff.

Kwestia żydowska:

Hitler po dojściu do władzy stworzył teorię narodowego socjalizmu (nazizm),według którego Niemcy jako ,,naród panów,,(nadludzi)powinien panować nad ,,małowartościowymi,, narodami (podludzi),których należy podbić i obrócić w niewolników. Z tego względu wszyscy Żydzi jako rasa niższa powinni ulec zagładzie. W 1935 roku w Norymberdze wydano ustawy ,które odbierały Żydom obywatelstwo i umożliwiały ich prześladowania. Celem polityki niemieckiej była eksterminacja Żydów. Wszystkie akcje podejmowane przeciwko nim były nasilane. Od początku wojny zakładano getta żydowskie, gdzie Żydzi byli zamykani. 20 stycznia 1942 r. Hitler podjął decyzję o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej. Rozpoczęły się wywozy Żydów do obozów zagłady, gdzie ginęli zagazowani, a ich ciała palono w krematoriach.

Noc kryształowa:

Pogrom Żydów w hitlerowskich Niemczech, który miał miejsce w nocy z 9 na 10 listopada 1938. Ulice niemieckich miast zostały zasypane odłamkami szkła i kryształów ze zniszczonych żydowskich mieszkań i sklepów, stąd też nazwa pogromu. Druga teoria co do nazwy mówi o "krystalizacji", czyli oczyszczeniu narodu niemieckiego z innych narodów, a przede wszystkim Żydów. Naziści nie tylko przyzwolili na prześladowania ludności żydowskiej, ale również nadali im zorganizowany charakter.

Do 1938 III Rzeszę Niemiecką opuściło około 170 tys. z 565 tys. zamieszkujących Niemcy i Austrię Żydów. Pozostałych obywateli niemieckich narodowości żydowskiej dotykały nieustanne prześladowania wynikające z tzw. ustaw norymberskich z 15 września 1935, których istotą był podział obywateli Niemiec na "Aryjczyków" i ludność niearyjską.

Propagandziści z NSDAP wykorzystali noc kryształową do wzniecenia kampanii antysemickiej. Zastrzelony Ernst von Rath zyskał miano politycznego męczennika – pierwszej "ofiary krwi" w walce ze "światowym żydostwem". Akty terroru miały konkretny cel – obrzydzić ludności żydowskiej pobyt w Niemczech i zmusić ją do emigracji, lecz z pozostawieniem majątku na terenie III Rzeszy. 12 listopada Herman Göring oświadczył, że problem żydowski odtąd będzie rozpatrywany kompleksowo i ostatecznie zostanie doprowadzony do końca. Zaistniał nowy etap w siłowym rozwiązaniu programu antysemickiego przyjętego przez NSDAP, tzw. ostatecznego rozwiązania sprawy żydowskiej:

- wywłaszczenia

- zakaz przebywania w kinach, teatrach, spotkaniach publicznych

- wyznaczenie obszarów do przebywania (getta)

- zabranie prawa jazdy

- zakaz wykonywania zawodów dla lekarzy i adwokatów

- 1941 – obowiązek noszenia gwiazdy Dawida

W styczniu 1942 podczas konferencji w Wannsee podjęto program radykalnego rozwiązania kwestii żydowskiej tożsamej z Holocaustem setek tysięcy Żydów, którzy znaleźli swój koniec w obozach zagłady.

Holocaust:

Pierwotnie termin religijny oznaczający ofiarę całopalną, obecnie najpowszechniejszym znaczeniem tego słowa są prześladowania i zagłada prawie 6 milionów Żydów przez władze III Rzeszy oraz jej sojuszników w okresie II wojny światowej.

Część zamordowanych była arbitralnie uznana za Żydów przez nazistów – byli to np. chrześcijanie lub bezwyznaniowcy, całkowicie zasymilowani i niemający nieraz od pokoleń żadnego kontaktu z religią i kulturą żydowską. Naziści uznawali za Żyda osobę, w której rodzinie do trzeciego pokolenia wstecz była przynajmniej jedna osoba pochodzenia żydowskiego. Było to więc kryterium rasowe, a nie religijne lub kulturowe.

Polityka masowej zagłady, rozpętana już w połowie 1941, trwała ok. 40 miesięcy. Poprzedzała ją akcja T4, obejmująca zagładę osób psychicznie chorych, w czasie której opracowano technologię masowych mordów. Holocaust stanowił, obok Zagłady Romów, bezprecedensową próbę zagłady całego narodu przy użyciu metod przemysłowych, która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali.

Żydów oskarżano o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Spisek ten miał mieć charakter międzynarodowy; obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów i inne organizacje społeczno-polityczne przeciwstawiające się ideom nazizmu. Zakazywano małżeństw kobiet niemieckich z Żydami oraz wprowadzono sankcje karne za łamanie postanowień układów norymberskich, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego.

Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową – odrzucali zatem religijną konwersję albo asymilację jako rozwiązanie „problemu żydowskiego”. Ich zdaniem Żydzi stanowili rasę, czy raczej mieszankę rasową, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych. Propaganda szerzyła te poglądy, podpierając się rzekomymi wynikami badań naukowych, sfałszowanej wiedzy historycznej lub antropologicznej.

Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych krajach europejskich w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Przybierało to z reguły formy rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do noszenia na ubraniach niebieskiej gwiazdy Dawida, wprowadzania różnych zakazów i posunięć dyskryminujących, w krajach z liczną ludnością żydowską izolację w dzielnicach zamkniętych. Wobec Żydów łamiących przepisy dyskryminacyjne albo opuszczających zamknięte dzielnice wprowadzano kary śmierci. Również surowe kary wprowadzano wobec osób pomagających Żydom. Koncentracja dużych mas ludzi w niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności – częstą śmierć głodową.

Problemy niemieckie po II wojnie światowej, sprawa zjednoczenia Niemiec, problem wypędzonych

USA przystąpiły do włączenia stref okupacyjnych Niemiec do planu. Francja skapitulowała i wyraziła zgodę na przyłączenie do strefy Bizonii. Od 1 stycznia 1948 r. trzy strefy występowały razem jako Trizonia.

23 lutego w Londynie 1948 r. rozpoczęła obrady konferencja przedstawicieli trzech mocarstw zachodnich (Anglia, Francja, USA) z państwami Beneluksu (Belgia, Holandia, Luksemburg), trwająca z przerwami do 1 czerwca 1948r. Podczas niej 17 marca 1948 r. powołano do życia Unię Zachodnią. W drugiej części konferencji ustalono, że należy stworzyć odrębne państwo zachodnioniemieckie o ustroju federacyjnym i włączyć je do Unii Zachodniej. Jednocześnie w Trizonii trwały prace nad strukturami odrębnego państwa. Warunkiem, od którego uzależniono włączenie do Trizonii do planu Marshalla, było wprowadzenie nowej waluty Trizonii - Deutsche Mark, co nastąpiło 18 czerwca 1948r.

Przywódcy ZSRR uznali to za naruszenie wspólnej polityki i zaprotestowali. W czasie posiedzenia Sojuszniczej Rady Kontroli w Berlinie 20 czerwca 1948r, Wasilij D. Sokołowski założył protest przeciw tej polityce i opuścił posiedzenie. ZSRR postanowiło usunąć dawnych sojuszników z Berlina i rozpoczął blokadę Berlina Zachodniego. 24 czerwca zamknięto dojazd do miasta. Państwa zachodnie przełamały blokadę organizując most powietrzny, by w ten sposób zaopatrywać Berlin Zachodni. Blokada trwała do 10 maja 1949 r. Ten kryzys berliński wzmocnił pozycję USA na świecie, ZSRR nie potrafił obronić swej linii. Państwa Zachodnie uznały przywództwo polityczne USA.

Finalizowano pracę nad utworzeniem państwa niemieckiego. W Koblencji 8 lipca 1948 r. powołano Radę Parlamentarną Trizonii, która przygotowała projekt ustawy zasadniczej(konstytucji). 8 maja 1949 r., projekt został uchwalony. W tym samym czasie został ratyfikowany przez 9 spośród 10 krajów mających wejść w skład nowego państwa, a następnie został zatwierdzony przez 3 mocarstwa okupacyjne. W dniu 14 sierpnia 1949 r. przeprowadzono wyboru do parlamentu (Bundestagu), a 7 września 1949 parlament proklamował powstanie RFN. Składa się ona z 10 państw związkowych z prawem dokoptowywania innych państw, stolicą republiki zostało miasto prowincjonalne w Nadrenii - Bonn. Pierwszym prezydentem RFN został Teodor Hess a pierwszym kanclerzem Konrad Adenauer.

Na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej 7 października 1949 r. proklamowano powstanie NRD. Prezydentem został Wilhelm Pieck a szefem rządu Otto Grotewohl. Berlin ograniczony do sektora kontrolowanego przez ZSRR został stolicą.

Kwestia Niemiecka w latach 1949-1953.

Z jeden strony obawiano sie odbudowy silnych i zjednoczonych Niemiec, a z drugiej oba obozy walczyły o pozyskanie Niemiec. RFN składał się z 10 krajów, wiązał się z nią Berlin Zachodni. Był on kontrolowany przez 4 mocarstwa. W ustawie zasadniczej społeczeństwo niemieckie wzywało do walki o przekreślenie skutków wojny i ponowne zjednoczenie Niemiec. Rząd RFN, utożsamiał się z dawną III Rzeszą, wziął na Siebie realizację zobowiązań tego państwa, a więc spłacenie długów, wypłacenie rent, odszkodowań itp. RFN została uznana przez państwa zachodnie, nie nawiązał natomiast stosunków z ZSRR i państwami demokracji ludowej. Nie uznała nowych granic zachodnich Polski i ZSRR, z Czechosłowacją kontynuowała spór o Sudety i układ monachijski z 1938 roku. 10 października 1949 r. weszła w skład Organizacji Europejskiej Współpracy(OECC), a w 19151 r. przyjęto ją do Rady Europejskiej. 9 grudnia 1951r, mocarstwa zachodnie uznały jednostronnie koniec wojny z Niemcami. W tym samym roku RFN uzyskała suwerenność a państwa zachodnie zawarły z nimi sojusze. Na terenie RFN pzostały nadal wojska trzech dawnych państw okupacyjnych, ale w charakterze sojuszników. W Paryżu 27 maja 1952 r. podpsiano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej.

NRD - objęła tereny niedoinwestowane, ubogich obszarów dawnych środkowych Niemiec. Prezydentem w 1960 r. został Walter Ulbricht. NRD została uznana przez ZSRR i inne państwa demokracji ludowej, nie uznały jej natomiast państwa zachodnie. Była całkowicie uzależniona od ZSRR. Już w 1949 r. ogłosiła deklarację, w której uznała linię Odra - Nysa za nową granicę wschodnią Niemiec, a w 1950 r. rząd NRD podpisał z Polską układ w tej sprawie.

8 września 1960 r. zakazano przebywania osób z Berlina Zachodniego po wschodniej części miasta bez zezwolenia. Uszczelniano granicę w mieście, a do osób chcących ją nielegalnie przekroczyć nie wahano się strzelać. 1 sierpnia 1961 r.zaczął powstawać mur berliński, mający stać się symbolem podziału Europy. Powstrzymanie wypływu ludności na zachód pośrednio spowodowało umiarkowany rozwój gospodarczy krajuJednak by "umocnić" chęć pozostania Niemców w NRD rząd - niemiecki wprowadził obowiązek służby wojskowej dla każdego mężczyzny (18 – 50) W ten sposób powstała Armia Ludowa NRD, która w latach sześćdziesiątych liczyła sobie 140 tys. żołnierzy.

Stosunki między oboma państwami niemieckimi z biegiem czasu zaczęły układać się poprawnie. Mimo to, że uznały wzajemnie swoje istnienie dopiero po 20 latach od powstania, to już wcześniej trzeba było uregulować w jakiś sposób kwestie, które normalnie wiążą się z istnieniem odrębnych państw. Przykładowo w umowach między RFN i NRD uregulowano sprawy ruchu granicznego. Otworzono 5 przejść granicznych dla samochodów, 8 kolejowych i 2 wodne. W 1949 (umowa frankfurcka) i 1951 r. (porozumienie berlińskie) ustalono kwestie dotyczące handlu, usług i przepływu towarów między oboma państwami niemieckimi. Na początku lat 70-tych uregulowano przepływ poczty i kwestie telekomunikacyjne. Także wtedy doszło do podpisania w Berlinie umowy międzynarodowej, którą oficjalnie państwa wzajemnie uznały swoje istnienie (21 grudnia 1972 r.). Potwierdzono przebieg granicy, zobowiązano się do rozwijania dobrosąsiedzkich stosunków i poszanowania niezależności każdego z państw na arenie międzynarodowej. Każde państwo mogło otworzyć ambasadę na terenie drugiego. Na uregulowaniu stosunków z RFN najbardziej skorzystały Niemcy Wschodnie: czerpały zyski z wymiany waluty na granicy, dostały środki na rozwój komunikacji, telefonii. Mogły także liczyć na kredyty u swego zachodniego partnera. To otwarcie się na RFN wywołało także negatywne dla komunistów skutki. Ludzie po wschodniej stronie mogli teraz z łatwością zaobserwować jak duża jest różnica w poziomie życia, rozwoju gospodarczym, poziomie nauki w obu państwach. NRD przeżywała kryzys wewnętrzny, stagnację w rozwoju, w dużym stopniu wywołaną brakiem zmian wśród ekipy rządzącej.

Pierwsze zmiany mające doprowadzić do zjednoczenia Niemiec wiązały się ze zgodą Gorbaczowa na wizytę I sekretarza niemieckiej partii komunistycznej Ericha Honeckera w Niemczech Zachodnich we wrześniu 1987 r. Sam Gorbaczow swój brak poparcia dla polityki władz NRD zasygnalizował podczas przemowy wygłoszonej 7 października 1989 r. w Berlinie Następnego dnia odbyły się liczne demonstracje ludzi opowiadających się za reformami. Zmusiły one Honeckera do ustąpienia ze stanowiska I sekretarza. Jego następcą, a zarazem ostatnim I sekretarzem został Egon Krenz. Jednym z jego pierwszych posunięć było umożliwienie przekraczania granicy niemieckiej jedynie na podstawie dowodu osobistego, a od 9 listopada zniesiono wszelkie wymogi formalne przy przekraczaniu granicy. Mur berliński był niszczony przez Niemców z obu jego stron. Tysiące osób znalazło się po zachodniej stronie.

Nowo wybrany premier NRD Hans Modrow (13 listopada 1989 r.) złożył obietnicę demokratyzacji życia politycznego w państwie i wprowadzenie reform gospodarczych. Co do Niemiec Zachodnich, proponował im jedynie wspólnotę traktatową. Z kolei politycy z RNF myśleli o całkowitym zjednoczeniu obu państw - kanclerz Helmut Kohl. 28 listopada przedstawił on Bundestagowi własny projekt jak osiągnąć ostateczne zjednoczenie. Jego plan znalazł ostatecznie poparcie po obu stronach. Uzgodniono powołanie wspólnych komisji rządów i parlamentów do rozpatrzenia kwestii przyszłości państw niemieckich. Zaowocowało to podpisaniem 19 grudnia 1989 roku wspólnej deklaracji, w której oba państwa wyrażały chęć zjednoczenia. Sekretarz Gorbaczow nie miał nic przeciwko zjednoczeniu Niemiec - widział on, że ustrój komunistyczny musi za niedługo upaść, a poza tym był bardziej zajęty przeprowadzaniem pierestrojki we własnym państwie. Kanclerz Kohl 10 lutego złożył wizytę w Moskwie, a jej efektem była ostateczna zgoda Kremla na zjednoczenie. Konferencja zjednoczeniowa, która miała wkrótce się odbyć, miała zostać przeprowadzona według systemu 2+4 (tzn. mieli w niej wziąć udział, poza przedstawicielami obu państw niemieckich, przedstawiciele Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji). Konferencja rozpoczęła się w Bonn dnia 5 maja 1990 roku. Była ona kontynuowana w Berlinie (II runda - od 22 czerwca) i w Paryżu (III runda - od 17 marca). Podczas konferencji ustalono szczegółowe kalendarium zjednoczeniowego i potwierdzono niezależność mającego powstać państwa. Jej dokument końcowy podpisano 12 września w Moskwie. Granice między państwami niemieckimi pozostawały otwarte. 18 marca odbyły się w NRD wybory, już całkowicie wolne, które wygrali chadecy z CDU. Utworzyli oni z innymi partiami koalicyjny rząd, którego głównym zadaniem było zjednoczenie. 18 czerwca zawarto traktat o unii walutowej. Od 1 lipca walutą obowiązującą na terenie NRD miała stać się marka niemiecka. Parlament NRD, Izba Ludowa, w dniu 23 sierpnia 1990 roku przyjął uchwałę, która głosiła przystąpienie NRD do RFN. Ostatecznie Układ o jedności Niemiec został podpisany w Berlinie 31 sierpnia 1990 roku. Pozostawało go tylko ratyfikować by wprowadzić jego postanowienia w życie. Nastąpiło to 20 września 1990 roku. Ostatecznie Niemiecka Republika znikła z mapy świata 3 października 1990 roku. Na wschodnich ziemiach utworzono 5 nowych landów, gwarantując im, tak jak na zachodzie, ograniczoną suwerenność, m.in. w kwestii polityki zagranicznej w pewnym zakresie (oświata, ochrona zdrowia itd.). Ostatecznie Niemcy miały składać się z 16 landów. Nowe landy stały się oczywiście także częścią Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Wraz ze zjednoczeniem Niemiec zaczęła się operacja wycofywania obcych wojsk z ich terytorium, zarówno radzieckich (co zakończyło się dopiero po 4 latach, 31 sierpnia 1994 roku), jak i tych z państw zachodnich, a stacjonujących w Berlinie Zachodnim.