Aksjologiczne podstawy procesów demograficznych
Reguła wolności
Racjonalizm nowożytny domagał się ustanowienia jedności nauk. Jest ona łatwa do osiągnięcia. Humanistyka uznana za nie zdolną do utrzymania chłodnej niezależności opisowej, ustawicznie podlega trywialnym subiektywizmem i relatywizmom kulturowym, ideologicznym i historycznym.
Ś wiat przyrody ma swoje reguły, pozbawione podstaw ocennych, zwłaszcza etycznych. Nauki o człowieku zawierają nie tylko prawdy o zjawiskach podległych determinizmowi natury, lecz kierują się nowymi kanonami, wskazując na ontologicznie uzasadnioną regułę wolności - człowiek ma szansę czynić to, co chce, w pewnym zakresie i regułę wartości - może wybierać to, co wartościowe.
Świat przyrody podlega sam jakimś swoistym wartościowaniom (teleologizacja).
Istota demografii
Demografia zajmuje pozycję specyficzną. Ma naturę dwoistą:
Stara się spełnić rolę dyscypliny czysto opisowej, kwantytatywnej, indykacyjnej, stwierdzającej fakty opisane uogólnionymi wskaźnikami liczbowymi i budującej ostrożne prognozy wedle zasady prawdopodobieństwa unikając determinacji praw koniecznych.
Fakty, które stanowią jakościową podstawę kwantyfikowanych twierdzeń ogólnych, zdają się należeć do czysto obiektywnej, przyrodniczej rzeczywistości, mianowicie do ludzkiego świata swobodnych wyborów, podległości zmiennym hierarchiom wartości, kulturowym ograniczeniom.
W obrębie demografii aksjologicznie subiektywnej ludzie kierują się w pewnych wspólnie przeżywanych warunkach tymi samymi warunkami, zakodowanymi uprzednio w ich wewnętrznej substancji podmiotowej. Demografia aksjologicznie subiektywna odwołuje się do teorii nacisku tych samych wartości istniejących poza ludźmi.
Demografia należy do nauk wysoce rzetelnych. Jej celem jest odkrywanie i formułowanie prawidłowości rozwoju ludności poszczególnych krajów i ich części oraz całego gatunku zamieszkującego ziemię.
Demografia podkreśla swą samodzielność metodologiczną, a zwłaszcza utylitarną, jest też świadoma swej służebności. Dotyczy bezpośredniej przydatności dla wielkiej i małej polityki, ale również współuczestnictwa w tworzeniu fundamentów dla solidnych badań socjologicznych, ekonomicznych, psychologicznych, medycznych, ekologicznych, etnologiczno-kulturoznawczych.
Dostrzegalne związki między demografią a aksjologią, stanowiąca dyscyplinę par exellence filozoficzną. Demografia ma szansę dostarczyć interesujących danych dla teorii wartości, dla wybranych dziedzin aksjosfery. Aksjologia może pomóc głębszemu zrozumieniu sensu demograficznych procesów, problemów i teorii.
Demografia jest uwikłana w rozmaite wartościowania opisywane i w wartościowania własne.
Stan optymalny, anomalie, zagrożenia
Demografia nie posiada zadowalającej teorii ludnościowego optimum (model demograficznego ideału). Posługuje się nim jednak w sposób niejawny, przybliżony lub intuicyjny. Myśl Platona odwoływała się do aksjologicznego wzorca szczęścia, rozumności i cnoty. Państwo jest po to, by zapewnić pomyślność całości, a przez te całość wszystkim jednostkom.
Klasyczna problematyka demograficzna uwikłana była ówcześnie w takie wartościowanie, które sprzyjały ogólnym tendencjom równolegle w obrębie obu skal aksjologicznych: makrospołecznej i indywidualnej.
Aksjologiczne uzasadnienie dążeń rozwojowych temperowane było przez myślicieli nastawionych krytycznie i profetycznie przez utopistów. Dominuje ostrzeżenie przed złudną a zgubna świadomością i dążeniem do nieograniczonego rozwoju. W koncepcjach wprost lub pośrednio występuje inny zestaw wartości nadrzędnych, ich dobór jakościowy i wartość harmonii wewnętrznej. Przestaje chodzić o to, by ludzi przybywało, ale by ich liczba była rozsądna, zależna od możliwości gospodarczych i potrzeb całości.
T.R.Malthus stwierdził, że ludności przybywa w postępie geometrycznym, zaproponował stosowanie aktywnej polityki antyprzyrostowej poprzez stawianie barier represyjnych i zapobiegawczych. Malthus stał się faktycznym i symbolicznym wyrazicielem generalnej zmiany w metodzie wartościowania procesów demograficznych. Życie ludzkie ma być reprezentowane przez maksymalne wielkości liczbowe, ale przez jakościowo określone zespoły wartości dodatnich: moralnych, estetycznych, zdrowotnych, utylitarnych, ekonomicznych, politycznych, technologicznych. Lęki wyrażone przez Malthusa, a także rodząca się stopniowo, przewartościowana, nowoczesna odpowiedzialność za gatunek wyzwoliły dyskusję nad kwestiami, które można by śmiało nazywać globalnymi.
Małe aksjologiczne wybory a wielkie procesy społeczne
Za interesujące z punktu widzenia aksjologii należy uznać problemy związane z:
Kwestią stosunku do rozrodczości (płodność, ochrona życia niemowląt i dzieci, bezpieczeństwo i komfort życia)
Kwestią egzystencjalnej kontynuacji życia (ochrona zdrowia, stosunek do starości, przedłużanie życia)
Zagadnieniem ruchliwości społecznej, przede wszystkim migracyjnej
Każda grupa problemów wymaga w istocie wnikliwej analizy niesionego ich sensu, na pewno zaś ukrytych w nich wartościowań.
Problematyka tworzenia i przedłużania życia ma 3 strony:
- indywidualną
-społeczną
-gatunkową
Demografia może prognozować względnie łatwo w zakresie przyrostu ludności. Zależny jest on od maksymalnego pędu rozrodczego, pomniejszonego o liczbę zgonów osobników niedorastających do dorosłości.
W zależności od rozwiązań aksjologicznych kształtują się zarówno małe, konkretne wybory ludzkie, jak i demograficzne losy narodów, regionów świata i całej globalnej populacji.
Dezalienacyjne procesy porenesansowego rozwoju nauk i przyjęcie wartości kulturowego doświadczenia w ramach programu antyjuwenilistycznego pozwoliły w konsekwencji na ogromne zmiany w strukturze populacji.
Nowa humanistyczna:
Aksjologia wyzwoliła człowieka z rzekomo nieprzekraczalnego poddaństwa złym, miejscowym warunkom, dając mu nadzieję na samodzielne decydowanie o swych losach.
Obok wolności podmiotowego wyboru, ukazała im szanse o urzeczywistnienia
Złamała tabu wyższości wartości lokalnych nad uniwersalnymi oraz wartości symbolicznych nad ekonomicznymi.
Wprowadziła zasadę otuchy dla indywidualnej i grupowej dzielności etycznej.
Głosi prymat tolerancji nad izolacją i ksenofobią
Emigrował człowiek, który nie był zdesperowanym obiektem miejscowych nacisków przez zło nękających go antywartości, lecz wolny podmiot, umiejący tę wartość wolności przekuć w czyn. Wielkie migracje okazały się nie tylko produktem obiektywnych determinacji, ale niezwykle spektakularnym efektem przeobrażeń aksjosfery.