KATOLICKA NAUKA SPOŁECZNA
Żartobliwie można by stwierdzić, że kwestia społeczna jest tak stara jak świat. Już na pierwszych kartach Księgi Rodzaju spotykamy słowa „Nie jest dobrze aby mężczyzna był sam” i nieco dalej „czyńcie sobie ziemie poddaną”. Kwestia społeczna jest osadzona mocno w Ewangelii (np. „Oddajcie co Boskie Bogu a co cesarskie cesarzowi” i myśli teologicznej Kościoła na przestrzeni wieków (np. problem niewolnictwa (Ga 3,28, sprawa Onezyma z Flm 8-18) a także kwestia prawa wszystkich ludzi do korzystania z dóbr (Didache, Św. Klemens Aleksandryjski, Św. Bazyli Wielki, Św. Jan Chryzostom, Św. Hieronim, Św. Augustyn, Św. Tomasz). Przyjmuje się jednak, że jako odrębna nauka teologiczna, nauka społeczna Kościoła ukształtowała się w XIX wieku na skutek prac katolickich działaczy społecznych, odpowiadających na zachodzące w tym czasie przemiany społeczne i pojawiające się ateistyczne koncepcje organizacji życia społecznego. Swój pełny wymiar uzyskało nauczanie społeczne Kościoła w dokumentach papieskich począwszy od fundamentalnej encykliki „Rerum novarum” opublikowanej przez Leona XIII w 1891 roku.
Na katolicką naukę społeczną składają się następujące działy:
filozofia społeczna - naświetla i określa zjawiska społeczne przy pomocy filozofii i teologii katolickiej. Dotyczy to takich zjawisk jak człowiek jako istota społeczna, społeczność, więzi społeczne, różne społeczności - rodzina, państwo itd. - Nauka ta nie zawiera elementów normatywnych, daje definicje, ustala pojęcia,
etyka społeczna - zawiera zasady ogólne, normy moralności społecznej
etyka społeczna stosowana - ma charakter praktyczny i aplikacyjny (por. Cz. Strzeszewski - KNS, s. 159; tytuły podręczników Ks. Majki: Filozofia społeczna, Etyka społeczna i polityczna, Etyka gospodarcza))
ZAGADNIENIA WSTĘPNE
Filozoficzne koncepcje organizacji życia społecznego i odpowiadające im modele
organizacji życia społecznego w ostatnim stuleciu.
W II połowie XIX wieku na skutek przemian społecznych, politycznych i gospodarczych (głównie nowe wynalazki) pojawiły się nowe modele organizacji życia społecznego odpowiadające filozoficznym koncepcjom osoby i społeczeństwa, których początki sięgają epoki oświecenia - XVIII w. Wobec braków i błędów tych koncepcji oraz szerzącej się niesprawiedliwości społecznej i walki klas, głos zabrał Kościół, który najpierw poprzez prace naukowców i działaczy społecznych, a następnie poprzez dokumenty papieży dał wykład tego co dziś nazywamy nauką społeczną Kościoła. Aby zdefiniować czym jest nauka społeczna Kościoła trzeba najpierw zapoznać się z koncepcjami filozoficznymi i odpowiadającymi im od II połowy XIX w. modelami organizacji życia społecznego.
A.1.Koncepcja filozoficzna - Indywidualizm - Prymat JA przed MY
(Duns Szkot 1270-1308, Ockham 1300-1350, Kartezjusz 1596-1650,
Th. Hobbes 1588-1679, Locke 1632-1704, J.J.Rousseau 1712-1778, A. Smith, E. Kant)
Według tej koncepcji:
- Społeczeństwo sumą jednostek, jednostka nie potrzebuje życia społecznego
- Każda jednostka ma jakiś własny cel. Celem jednostki - maksymalizacja indywidualnego
zadowolenia, przyjemności a w odniesieniu do życia gospodarczego maksymalizacja zysku
ekonomicznego (homo oeconomicus)
- Wolność jednostki w działaniu zmierzającym do osiągnięcia celu (liberalizm religijny,
polityczny, ekonomiczny, moralny)
A.2.Model - Kapitalizm - jest konsekwencją indywidualizmu i liberalizmu.
Podstawowymi zasadami tego modelu są:
- Wolność w sferze działalności gospodarczej najwyższą zasadą (liberalizm gospodarczy)
- Działa mechanizm „niewidzialnej ręki”, która samoczynnie harmonizuje cele jednostek z
celem wspólnym
Podstawowymi kategoriami tego modelu są:
- prywatna własność środków produkcji
- wolna konkurencja
- maksymalnie ograniczona interwencja Państwa
B.1. Koncepcja filozoficzna - Kolektywizm (lub komunizm) - Prymat MY przed JA
( K. Marks 1818-1883, F. Engels 1820-1895, W.I. Lenin 1870-1924)
Według tej koncepcji:
- Społeczeństwo sumą jednostek, człowiek jest częścią całości a całość jest ważniejsza od
części
- Jednostki połączone są wspólnym celem, bez możliwości swobodnego wyboru
- Celem jest całkowita równość jednostek
B.2. Model - Socjalizm - jest konsekwencją kolektywizmu (lub komunizmu)
Podstawową zasadą tej koncepcji:
- Wolność jednostki podporządkowana tzw. „interesowi społecznemu”
Podstawowymi kategoriami tej koncepcji są:
- społeczna własność środków produkcji
- gospodarka planowa
- maksymalna władza aparatu państwowego
Obie w/w koncepcje wynikają z oświeceniowego racjonalizmu i ateizmu, skupionych na człowieku bez jego transcendentnych odniesień do Boga. Głoszą wolność oderwaną od pełnej prawdy o człowieku. Deklaracja Papieskiej Komisji „Iustitia et Pax” stwierdza: „Skuteczna obrona sprawiedliwości społecznej musi być zbudowana na prawdzie o człowieku, stworzonym na obraz Boży i powołanym do łaski synostwa bożego. Rozpoznanie prawdziwej relacji człowieka z Bogiem buduje fundament sprawiedliwości, która reguluje stosunki miedzy ludźmi (Libertatis nuntius, XI, n. 6) Pokusa zbudowania sprawiedliwego porządku społecznego, który jest neutralny wobec prawdy metafizycznej o człowieku jest skazana na niepowodzenie.
C.1. Koncepcja filozoficzna - Antropologia chrześcijańska - JA działające w relacji do
MY
( Ewangelia, Św. Tomasz z Akwinu, Św. Augustyn, Działacze społeczni bp. Wilhelm von Ketteler (1811-1877), H. Pesch TJ, Papieże od Leona XIII, J. Maritain, E. Mounier - personalizm)
„Kościół głosi integralną wizję człowieka, która ogarnia wszystkie wymiary jego istnienia i która wymiary materialne i instynktowne podporządkowuje wewnętrznym i duchowym” (Centesimus annus, n. 36)
Człowiek jest autorem, centrum i celem całego życia społecznego. Doskonalenie człowieka w każdym jego wymiarze materialnym i duchowym najważniejszym celem społeczeństwa.
Nauki społeczne interesują się dziś szczególnie człowiekiem w jego powiązaniu ze złożoną siecią relacji społecznych. Nauki humanistyczne i filozofia pomagają wyjaśnić, na czym polega centralna rola człowieka w społeczeństwie. Tylko wiara jednak objawia mu w pełni jego prawdziwą tożsamość. Człowiek jest „jedynym na ziemi stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego” (Gaudium et spes n. 24). Godność człowieka jako osoby - tzn. istoty materialno-duchowej, rozumnej i wolnej, stanowiącej podmiot praw i obowiązków, stworzonej na obraz i podobieństwo Boga i powołanej do uczestnictwa w Jego życiu - jest pierwszą zasadą „niejako sercem i duszą” katolickiej nauki społecznej. Jej naczelnym zadaniem jest więc troska i odpowiedzialność za człowieka, każdego człowieka. „Człowiek jest pierwszą drogą Kościoła, drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swojego posłannictwa, drogą wytyczoną przez samego Chrystusa, drogą, która nieodmiennie prowadzi przez Tajemnicę Wcielenia i Odkupienia.” (Redemptor hominis, n. 14).
C.2. Koncepcja filozoficzna - Antropologia chrześcijańska - JA działające w relacji do
MY
Kościół nie tworzy żadnego własnego modelu organizacji życia społecznego; uważa, że nie jest to jego powołaniem. „Właściwe posłannictwo, jakie Chrystus powierzył Kościołowi, nie ma charakteru politycznego, gospodarczego czy społecznego; cel bowiem, jaki Chrystus nakreślił Kościołowi, ma charakter religijny ( Gaudium et spes, n.40). Kościół... nie proponuje bowiem systemów czy programów gospodarczych i politycznych, ani też nie stawia jednych ponad innymi, byleby godność człowieka była należycie uszanowana i umacniana, a Kościołowi była pozostawiona konieczna przestrzeń do wypełnienia własnego posłannictwa w świecie (Sollicitudo rei socialis, n. 41). Zadaniem Kościoła jest zatem badanie rzeczywistości społecznej, dokonywanie jej ocen i formułowanie zasad, których spełnienie w danym modelu organizacji życia społecznego jest niezbędne by można go było określić jako zgodny z nauką wiary i realizującym główny cel - doskonalenie człowieka. „Człowiek w całej prawdzie swego istnienia i bycia osobowego i zarazem wspólnotowego jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swego posłannictwa” (Redemptor hominis, n. 14).
2. Przedmiot katolickiej nauki społecznej
Myślą przewodnią katolickiej nauki społecznej jest wypływająca z Ewangelii poprawna koncepcja osoby ludzkiej, jej niepowtarzalnej wartości, płynącej stąd, że człowiek jest „jedynym na ziemi stworzeniem, którego Bóg chciał dla niego samego” (Gaudium et spes n. 24). Naczelnym zadaniem społeczności jest pomoc w osiągnięcie doskonałości każdego człowieka i całego człowieka oraz realizacja zasady dobra wspólnego.
Katolicka nauka społeczna jest więc przekształcaniem życia społecznego w duchu chrześcijańskiej koncepcji człowieka i zasad społecznych, jest zarysowaniem takiego obrazu świata społecznego i ukazaniem takich dróg jego realizacji, by świat stawał się coraz bardziej ludzki (por. Gaudium et spes, n. 40)
Katolicka nauka społeczna jest zespołem twierdzeń i zasad w świetle których poszukuje się rozwiązań problemów społecznych, politycznych i gospodarczych. Jest nauką teoretyczno-praktyczną odwołującą się do poznania rozumowego, doświadczenia życiowego i Objawienia. Jest zatem dyscypliną teologiczną, należy do teologii moralnej (por. Veritatis splendor, Sollicitudo rei socialis, n. 41).
3. Powinność i prawo nauczania społecznego Kościoła
Dwa stanowiska:
ukierunkowane na doczesność traktujące wiarę jako coś obcego - Kościół nie ma prawa wypowiadać się w sprawach społecznych
ukierunkowane na zbawienie nie interesujące się sprawami ziemskimi - Kościół nie ma potrzeby wypowiadać się w sprawach społecznych
Zarzut mieszania się Kościoła do polityki, ekonomii, życia społecznego.
Papieże z mocą głoszą prawo Kościoła do wypowiadania się na tematy społeczne. „Człowiek jedyną drogą Kościoła”.
- Leon XIII - Kościół ma prawo i obowiązek zabrać głos potępiając walkę klas i głosić zasadę sprawiedliwości społecznej jako fundamentu pokoju społecznego. „Podejmujemy to zadanie (społeczne) z pełną ufnością i świadomością, że do zabrania głosu mamy prawo; jest ono bowiem tego rodzaju, że się go skutecznie nie rozwiąże o ile się nie przyzwie religii i Kościoła na pomoc (Rerum novarum, n.13)
- Pius XII - „ Należy... do niezaprzeczalnej kompetencji Kościoła ocena, czy podstawy jakiejś reformy społecznej są zgodne z owym niezmiennym porządkiem, który Bóg Stwórca i Zbawiciel ujawnił za pośrednictwem prawa naturalnego i Objawionego”. (Przemówienie 01.06.1941)
- Jan Paweł II - „Nauczanie i upowszechnianie nauki społecznej wchodzi w zakres misji ewangelizacyjnej Kościoła i stanowi istotną część orędzia chrześcijańskiego ponieważ ukazuje jego bezpośrednie konsekwencje dla życia społeczeństwa i czyni codzienną pracę i walkę o sprawiedliwość elementem świadectwa o Chrystusie Zbawicielu. Doktryna ta jest także źródłem jedności i pokoju, pomagającym rozwiązywać konflikty, które nieuchronnie powstają w dziedzinie gospodarczo-społecznej. Dzięki niej staje się możliwe przeżywanie nowych sytuacji bez poniżania transcendentnej godności osoby ludzkiej w sobie samym i w przeciwnikach oraz wybór właściwych rozwiązań” (Centesimus annus, n.5)
4. Metoda katolickiej nauki społecznej
Zasady nauki społecznej wprowadza się zazwyczaj w życie w trzech kolejnych etapach. Papież Jan XXIII przytoczył je w Encyklice „Mater et Magistra”( n. 236):
widzieć - badanie jaki jest rzeczywisty stan rzeczy
oceniać - wnikliwa ocena stanu rzeczy w świetle zasad Ewangelii,
działać - ustalenie co można i należy czynić, by podane zasady wprowadzić w życie odpowiednio do okoliczności.
Jest to metoda indukcyjno-dedukcyjna.
Katolicka nauka społeczna jest przede wszystkim dyscypliną teologiczną, gdyż odwołuje się nie tylko do poznania rozumowego i doświadczenia życiowego ale także do Objawienia chrześcijańskiego. Jest nauką teoretyczno-praktyczną, gdyż z jednej strony obejmuje pogłębiona wiedzę o człowieku i życiu społecznym, a z drugiej strony zmierza do ukazania pewnego modelu świata zgodnego z Bożym planem. Konieczna jest tu współpraca katolickiej nauki społecznej (niosącej treści teologiczne wynikające z Objawienia) z innymi naukami: filozofią i etyką (odnośnie koncepcji człowieka, jego natury, charakteru osobowego oraz koncepcji społeczeństwa), historią (w celu lepszego zrozumienia zachodzących procesów i przemian społecznych), naukami empirycznymi: socjologią, ekonomią, psychologią i innymi naukami przyrodniczymi wpływającymi na procesy społeczne.
Katolicka nauka społeczna ma charakter dynamiczny i rozwija się odpowiadając na „znaki czasu”. Znaki czasu to zjawiska społeczne występujące w płaszczyźnie lokalnej, regionalnej i ogólnoświatowej, które Kościół ocenia w świetle Ewangelii oraz podaje dyrektywy działania dla katolików i ludzi dobrej woli.
Znaki czasu, które wskazują papieże w swych encyklikach:
Leon XIII - obrona proletariatu przed „dzikim kapitalizmem” i błędnym ideom marksizmu
Pius XI - Quadragesimo anno - sprzeciw wobec totalitaryzmom
Jan XXIII - Mater et Magistra, Pacem in terris - problematyka globalna - dysproporcje rozwoju, prawa człowieka, pokój
Paweł VI - Populorum progressio - rozwój ludzkości
Jan Paweł II - praca, solidarność, upadek komunizmu i błędy kapitalizmu
5. Źródła nauki społecznej Kościoła
Prawo naturalne - norma podstawowa „dobro należy czynić, a zła unikać”
Prawo objawione:
- Pismo święte
- Ojcowie Kościoła - Augustyn, Św. Tomasz
- Urząd Nauczycielski Kościoła - dokumenty papieskie - głównie encykliki (Rerum
Novarum 1891), dokumenty soborów i synodów, dokumenty Stolicy Apostolskiej
(Komisja Papieska Iustitia et Pax), listy pasterskie episkopatów i poszczególnych
biskupów
- dorobek uczonych katolickich: teologów, filozofów, socjologów, ekonomistów
Nauki pozytywne
6. Terminologia
Kolejni papieże rozwijali pojęcie nauki społecznej Kościoła. Według papieży jest to:
Leona XIII - chrześcijańska filozofia i doktryny, które Kościół wyprowadza z Ewangelii
( Rerum novarum, n. 14)
Pius XI - filozofia społeczna, doktryna w kwestiach społecznych i ekonomicznych
po raz pierwszy użył terminu - doctrina socialis catholiaca (Quadragesimo anno, n. 20)
„pod wpływem wskazań i świateł encykliki Leona XIII powstała jakaś prawdziwa
katolicka nauka społeczna, którą każdego dnia rozwijają i wzbogacają niezmordowanie
wysiłki doborowych ludzi, których nazwaliśmy pomocnikami Kościoła.”
Pius XII - doktryna społeczna Kościoła i społeczna doktryna katolicka (Przem. Radiowe - 01.06.1941)
Jan XXIII - doktryna społeczna Kościoła (Mater et Magistra, n. 218-225)
Sobór Watykański II - doktryna społeczna Kościoła (Dekret o Apostolstwie świeckich, n. 31, Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, n. 76)
Jan Paweł II - używa zamiennie terminów: doktryna społeczna, nauczanie społeczne, Magisterium Społeczne Kościoła (Centesimus annus, n. 2)
Obecnie spotkać można określenia
nauka społeczna Kościoła (scienza sociale della Chiesa)
nauczanie społeczne Kościoła (insegnamento sociale della Chiesa, katholische Soziallehre)
doktryna społeczna Kościoła (dotrina sociale della Chiesa)
Przyjmuje się, że:
nauczanie społeczne Kościoła - oznacza, tak zwane hierarchiczne nauczanie Kościoła w sprawach społecznych (Encykliki, Adhortacje, Przemówienia radiowe i inne dokumenty)
katolicka nauka społeczna - oznacza naukową refleksję katolickich uczonych i działaczy.
FILOZOFIA SPOŁECZNA
1.Godność osoby ludzkiej - personalizm chrześcijański
Katolicka etyka społeczna stoi na gruncie personalizmu chrześcijańskiego (na gruncie chrześcijańskim Emmanuel Mounier, Jacques Maritain - lata 30-te XX w.)
Pismo św. Wyraża wyjątkowość natury ludzkiej słowami: „Czym jest człowiek, że pamiętasz o nim, albo syn człowieczy, że się troszczysz o niego; mało co mniejszym uczyniłeś go od aniołów, chwałą i czcią go uwieńczyłeś. Wszystko poddałeś pod jego stopy” (Hbr 2,6-8).
Sobór Watykański II mówi o naturze człowieka: „ Człowiek stanowiący jedność ciała i duszy skupia w sobie dzięki swej cielesnej naturze elementy świata materialnego, tak, że przez niego dosięgają one swego szczytu i wznoszą głos w dobrowolnym chwaleniu Stwórcy ... Nie myli się człowiek, gdy uważa się za wyższego od rzeczy cielesnych, a nie tylko za cząstkę przyrody lub anonimowy składnik społeczności państwowej” (KDK n. 14)
Personalizm uznaje zatem osobę ludzką za najwyższą postać istnienia na ziemi. Każdy człowiek jest czymś jedynym, wyjątkowym i niepowtarzalnym. Z założeń filozoficznych i teologicznych chrześcijańskiego personalizmu wynikają przymioty osoby ludzkiej:
teocentryzm - skierowanie ku Bogu, od którego wszystko pochodzi i ku któremu wszystko zmierza,
chrystocentryzm - skierowanie ku Chrystusowi, w którym złaczenie bóstwa i człowieczeństwa nadaje człowieczeństwu nowy wymiar,
antropocentryzm - skierowanie ku człowiekowi wszystkich ludzkich działań.
Oznacza to, że:
człowiek jest celem sam w sobie,
osoba ludzka jest niezależna od praw i zarządzeń obcych jednostek, kieruje się wolną wolą,
wszyscy ludzie są równi co do natury,
wszyscy ludzie posiadają tę samą godność
wzorem postępowania człowieka powinien być Bóg Stwórca i Zbawiciel,
osoba ludzka jest skierowana ku transcendencji,
osoba jest bytem indywidualnym - wyodrębnionym spośród wszystkich rzeczy i wszystkich innych osób.
Wizja człowieka jest kluczową dla całej katolickiej nauki społecznej. Jan Paweł II mówi: „Człowiek w całej prawdzie swego istnienia i bycia osobowego, wspólnotowego i zarazem społecznego - w obrębie swego narodu czy ludu, w obrębie całej ludzkości - ten człowiek jest pierwszą drogą, po której winien kroczyć Kościół w wypełnianiu swego posłannictwa, jest ... drogą, która nieodmiennie prowadzi przez tajemnicę Wcielenia i Odkupienia” (Redemptor hominis, n. 14)
Podstawowym pojęciem wynikającym z tak zarysowanej wizji człowieka jest jego godność. Godność człowieka przejawia się tym, że jako jedyna istota materialno-duchowa, stworzona na obraz i podobieństwo Boga i powołana do uczestnictwa w jego życiu, obdarzona rozumem i wolną wolą, stanowiąca podmiot praw i obowiązków - jest człowiek celem sam w sobie.
Osoba w wymiarze społecznym
„Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz” (Rdz 1,27). Na swój obraz - Trójca święta
„Nie jest dobrze aby mężczyzna był sam” (Rdz 2,18)
„Człowiek jest z natury istotą społeczną” - Arystoteles i Św. Tomasz
Człowiek rodzi się jako jednostka, indywiduum, osoba ale do pełni człowieczeństwa dochodzi poprzez życie społeczne; stwierdza niewystarczalność własnych sił wewnętrznych i możliwość współpracy z innymi dla tworzenia wspólnych wartości.
Personalizm chrześcijański podkreśla, że świat tworzą osoby otwarte na inne istnienia. Mounier głosił, że „osoba od swego początku jest ruchem w stronę czegoś, co nią nie jest. Osoba, to nie istnienie w sobie, ale ku czemuś”... Człowiek - osoba nie jest człowiekiem żyjącym w odosobnieniu, jest to człowiek otoczony wokoło, wciągnięty, wezwany”.
Personalizm chrześcijański głosi jako zasadę, że:
osoba nie jest częścią całości lecz przerasta - dzięki swej godności - wszystkie twory społeczne,
osoba jest - ze swej natury - istotą społeczną ukierunkowaną na tworzenie wspólnych wartości, musi zatem być podporządkowana w jakiejś mierze dobru wspólnemu,
wartości wspólne nie mają celów same w sobie lecz muszą być podporządkowane swoim twórcom, mają zatem swój ostateczny cel w osobie ludzkiej.
Personalizm jest koncepcją filozoficzną, która głosi „JA w relacji z MY” w odróżnieniu od indywidualistycznego „JA przed MY” i kolektywistycznego „MY przed JA”.
Sobór Watykański II uczył: „Wedle niemal zgodnego zapatrywania wierzących i niewierzących wszystkie rzeczy, które są na ziemi, należy skierować ku człowiekowi, stanowiącemu ich ośrodek i szczyt”. (KDK, n. 12).
3. Społeczeństwo
Z socjologicznego punktu widzenia: Społeczeństwo jest zbiorem świadomych jednostek żyjących w stosunkach zależności, zobowiązań i interesów wspólnych. Społeczeństwo ogranicza zapędy indywidualne.
Katolicką treść nadają społeczeństwu definicje Św. Augustyna i Św. Tomasza.
Św. Augustyn: społeczeństwo to zespół istot rozumnych skupionych wokół rzeczy, które miłują.
Św. Tomasz: społeczeństwo to zespolenie ludzi we wspólnym działaniu dla osiągnięcia wspólnego celu.
Sobór Watykański II głosi: „Człowiek bowiem z głębi swej natury jest istotą społeczną, toteż bez stosunków z innymi ludźmi nie może ani żyć, ani rozwijać swych uzdolnień” (KDK, n. 12)
Zadaniem społeczności jest stworzenie optymalnych warunków dla wszechstronnej aktywności i rozwoju ludzkiej osoby.
Fundamentem życia społecznego są równość i sprawiedliwość.
Równość - wynika z naturalnej godności wszystkich ludzi. Jest powszechna i ma charakter normatywny (tzn. jest nakazem moralnym we wzajemnym traktowaniu się jednostek). Można mówić o równości prawno-społecznej, gospodarczej, kulturalnej, politycznej - co oznacza równe traktowanie wszystkich w każdej dziedzinie życia społecznego.
Ludzie różnią się indywidualnymi przymiotami (różnice przypadłościowe - np. płeć). W treść bytu ludzkiego wpisana jest tak równość jak i zróżnicowanie. Katolicka nauka społeczna uznaje za optymalne takie społeczeństwo, które zachowuje nierówności przypadłościowe a tępi nierówności wynikające z łamania norm moralnych. W społeczeństwie kryją się bowiem często tendencje do łamania zasady równości.
Sprawiedliwość - jest taką postawą moralną, na mocy której jednostka przyznaje drugiej jednostce jej prawa w sposób stały i niezmienny (Św. Tomasz). Sprawiedliwość jest więc poszukiwaniem nie własnych praw lecz przyznaniem praw innym. Rozróżnia się:
sprawiedliwość wymienną (iustitia commutativa) - realizuje się ona w aktach wymiany, kupna sprzedaży. Odpowiada jej sprawiedliwość cen, słuszna płaca, wykonywanie obowiązków zawodowych i system ubezpieczeń społecznych
sprawiedliwość prawna (iustitia legalis) - wyraża obowiązki obywateli względem władzy państwowej w celu osiągnięcia dobra wspólnego. Władza państwowa ma obowiązek stanowienia sprawiedliwych praw i sprawowania sprawiedliwych rządów, a obywatele mają obowiązek posłuszeństwa wobec prawa
sprawiedliwość rozdzielcza (iustitia distributiva) - określa obowiązki władzy wobec obywateli przy rozdzielaniu korzyści i nakładaniu ciężarów
sprawiedliwość społeczna (iustitia socialis) - reguluje wzajemne stosunki miedzy grupami i klasami żyjącymi w łonie społeczeństw.
Encykliki społeczne wskazują na niewystarczalność sprawiedliwości. „Sama sprawiedliwość nawet jeśli się ją zachowuje z najwyższą wiernością, będzie w stanie jedynie usunąć przyczyny konfliktów społecznych, ale już nie potrafi zjednoczyć serc i wspólnie ukierunkować działania”. (Quadragesimo anno, n. 137) Koniecznym dopełnieniem sprawiedliwości, dla stabilności i rozwoju ludzkiej społeczności jest miłość społeczna. Jest to cnota, która każe dobrze czynić bliźniemu, zwłaszcza, gdy jest w potrzebie, chociaż nie ma on do jej otrzymania ścisłego uprawnienia. Miłości społecznej sprzeciwia się wszelkiego rodzaju nienawiść. Miłość uczy „rozróżniać między błędem, który zawsze należy odrzucić, a błądzącym, który zawsze zachowuje godność osobistą, nawet wówczas, kiedy jest ona naznaczona fałszywymi albo niewystarczającymi wiadomościami religijnymi”. (Gaudium et spes, n. 28).
Prawo - wiąże się z kwestią sprawiedliwości prawnej. Przez prawo rozumie się te wartości, które należą jako własne do jednostki i do społeczeństwa (prawo obiektywne), i te, na których mogą się oprzeć obywatele wymagając czegoś dla siebie (prawo subiektywne). Niektóre prawa należą do człowieka w sposób trwały, bo stanowią część jego natury. Prawo naturalne zakorzenione w prawie wiecznym Stwórcy i w tym co określa człowieka (cielesność, duchowość, osobowość, społeczność) jest obowiązujące w sumieniu. Według katolickiej nauki społecznej prawo stanowione posiada moc obowiązującą w sumieniu tylko wtedy gdy jest zgodne z prawem naturalnym. Ograniczenie praw osobowych (aż do kary śmierci włącznie) może nastąpić tylko z tytułu ochrony dobra wspólnego. Na straży dobra wspólnego powinna stać władza legalnie uprawniona i postępująca w zgodzie z obowiązującymi prawami. Encyklika Pacem in terris naucza, że: Jeśli sprawujący władzę nie uznają praw człowieka albo je gwałcą, to nie tylko sprzeniewierzają się powierzonemu im zadaniu; również wydawane przez nich zarządzenia pozbawione są wszelkiej mocy obowiązującej”.
Z natury społecznej człowieka wynikają jego prawa i obowiązki.
3. Prawa człowieka
Prawa człowieka wynikają z godności osoby ludzkiej. Nie są darem ze strony innych podmiotów. Są wrodzone, niezbywalne, trwałe, powszechne, dynamiczne (tzn. rozwijają się pod wpływem czynników pozytywnych - np. rozwój nauki; jak i negatywnych - np. zagrożenia).
W historii narodów spotykamy różne zestawy praw człowieka nazywane deklaracjami lub kartami praw człowieka. Do najbardziej znanych należą: Magna Charta libertatum (1215 - najstarsza deklaracja feudałów angielskich), Déclaration des droits de l'homme et du citoyen (1789- Rewolucja Francuska), Bill of rights (1791-USA) i Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (10.12.1948 - ONZ)
Prawa człowieka wynikają z prawa naturalnego i osadzone są w Ewangelii i myśli teologicznej Kościoła na przestrzeni wieków. Odnosi się to szczególnie do problemu niewolnictwa (Ga 3,28, sprawa Onezyma z Flm 8-18) a także do prawa wszystkich do korzystania z dóbr (Didache, Św. Klemens Aleksandryjski, Św. Bazyli Wielki, Św. Jan Chryzostom, Św. Hieronim, Św. Augustyn, Św. Tomasz). W formie bardziej sprecyzowanego katalogu obecne są od czasów „Rerum Novarum” Leona XIII.
Najszerszy wykład na temat praw człowieka zawiera encyklika „Pacem in terris” Jana XXIII. Papież wymienia prawa wynikające z godności człowieka:
prawo do życia oraz do poziomu życia odpowiadającego godności człowieka
prawo do korzystania z wartości materialnych i duchowych (np. prawo do wykształcenia, do głoszenia prawdy, wolności słowa, pisma, przekonań, wychowania, nauczania)
prawo do oddawania czci Bogu zgodnie z wymaganiami prawego sumienia
prawo do wolnego wyboru stanu i do swobody życia rodzinnego
prawa w dziedzinie gospodarczej (m.in. prawo do pracy, własności, wyboru zawodu)
prawo do zrzeszania się
prawo do emigracji czy imigracji
prawo do udziału w życiu publicznym (prawo do biernego i czynnego wyboru, działalności stronnictw politycznych)
prawo do obrony swoich praw
Jan Paweł II odwołuje się do encykliki „Pacem in terris” i „Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ” z 10.12.1948r. i grupuje następująco prawa człowieka”:
prawa zabezpieczające bezpośrednio ludzką egzystencję i osobisty rozwój człowieka -
prawo do urodzenia się, do życia i bezpieczeństwa osobistego, prawo do wyżywienia,
odzienia i mieszkania, prawo do odpoczynku i rozrywki itp.)
prawa społeczne - prawo do pracy, prawo do sprawiedliwej płacy, prawo do ochrony
przed wyzyskiem, prawo do zrzeszania się, prawo do udziału w zarządzaniu i zyskach
przedsiębiorstwa, prawo do zrzeszania się w związkach zawodowych, prawo do strajku
itp.)
indywidualne prawa do wolności - wolność myśli, sumienia i wyznania, zwłaszcza prawo
do wolności religijnej.
Jan XXIII w encyklice „Pacem in terris” po wyliczeniu praw człowieka stwierdza: „Każdemu z praw wymienionych tu przez Nas i wypływających z natury, odpowiadają w tym samym człowieku i obowiązki... Jeśli jakiś człowiek zaczyna uświadamiać sobie swoje prawa, powinien też mieć wpojony obowiązek domagania się poszanowania ich jako oznaki swej godności. Na innych zaś spoczywa obowiązek uznawania i poszanowania tych praw”.
Zaniedbywanie obowiązków wynikających z praw człowieka zarówno przez poszczególnych ludzi jak i przez instytucje społeczne jest nieustannym zagrożeniem dla tych praw.
Św. Tomasz wprowadza obok prawa jako narzędzia życia społecznego także pojecie teologiczne cnót społecznych. Są to „dodatnie zdolności umysłu, dzięki którym prawidłowo żyjemy”. Do cnót społecznych zaliczają się solidarność, odpowiedzialność, odwaga cywilna, wspaniałomyślność, lojalność, karność, miłosierdzie. Cnoty te mając wybitnie społeczny charakter pomagają w realizacji sprawiedliwości i miłości społecznej. Od cnót społecznych należy odróżnić zasady życia społecznego.
ETYKA SPOŁECZNA
Z personalistycznej koncepcji osoby i społeczeństwa - koncepcji, której podstawą i celem jest godność osoby ludzkiej - wyprowadzić można następujące zasady społeczne czyli normy etyczne życia społecznego:
zasadę dobra wspólnego,
zasadę pomocniczości,
zasadę solidarności.
1. Zasada dobra wspólnego
Jest to jedna z pierwszych zasad prawa naturalnego normująca stosunki społeczne między jednostką ludzką a społecznością oraz społecznością mniejszą i większą. Jednostka ludzka ma obowiązek dokonywania wkładu w dobro wspólne społeczności, a społeczność mniejsza w dobro wspólne społeczności większej, a wszystkie jednostki i społeczności w dobro wspólne całej rodziny ludzkiej (bonum familiae humanae). W swej funkcji negatywnej zasada ta chroni przed indywidualizmem, przed grzechami egoistycznymi, grupami interesu, nie dopuszcza do stworzenia „struktur grzechu”, za którymi kryje się jedynie chęć władzy i zysku. W ujęciu pozytywnym zasada ta akcentuje wagę sprawiedliwości społecznej i konieczność wkładu każdej jednostki w dobro wspólne. Dobro wspólne nie jest wyłącznie sumą dóbr indywidualnych. Jest ono zupełnie nową wartością, specyficznie różną od dobra jednostki i od suma dóbr jednostek. Każdy organizm społeczny (np. miasto, uniwersytet) posiada specyficzne dobro wspólne. W sensie szerokim odnosimy pojęcie dobra wspólnego do państwa. W tym przypadku dobro wspólne jest to zbiór instytucji i warunków, umożliwiających jednostce i mniejszym ciałom społecznym zmierzanie do celu wyznaczonego im przez Boga, jakim jest rozwój osobowości i budowa poszczególnych sektorów kulturalnych, współpracujących ze sobą w sposób uporządkowany”. (Gaudium et spes, n. 26)
Dla podkreślenia konieczności obrony godności osoby katolicka nauka społeczna przypomina, że:
tylko jednostka jest podmiotem procesów społecznych,
dobro wspólne przeważa nad dobrem indywidualnym tylko w tej mierze, w jakiej jednostka ma zobowiązania w stosunku do jakiegoś określonego organizmu społecznego, jako jego członek,
społeczna natura człowieka ma za ostateczny cel doskonalenie osobowości jednostek,
każda społeczność ludzka jest dla człowieka, a nie odwrotnie
każda społeczność ( z wyjątkiem wspólnoty dwuosobowej - np. małżeństwo) potrzebuje władzy prowadzącej członków do realizacji dobra wspólnego. Zadaniem władzy społecznej jest regulowanie współżycia jednostek i grup poprzez wydawanie i stosowanie norm prawnych.
2. Zasada pomocniczości
Zasada pomocniczości normuje stosunki społeczne między społecznością większą a społecznością mniejszą i pomiędzy społecznością a jednostką ludzką w ten sposób, aby społeczności większe świadczyły uzupełniająca pomoc społeczności mniejszej, a społeczność jednostce ludzkiej, która jest źródłem, fundamentem i celem wszelkiego życia społecznego. W aspekcie negatywnym zasada pomocniczości domaga się nie odbierania autorowi inicjatywy i odpowiedzialności, tak jednostkom, jak i społecznościom mniejszym lub większym, np. państwu przez supermocarstwo. Od strony pozytywnej domaga się ona uzupełniania wtedy, gdy brakuje czegoś jednostce lub społeczeństwom mniejszym (np. problem wychowania seksualnego dzieci i młodzieży).
Definicję zasady pomocniczości sformułował Pius XI w encyklice „Quadragesimo anno” (n. 79): „Podobnie jak jest rzeczą niegodziwą odbierać jednostkom to, czego zdolne są dokonać własnymi siłami i pomysłem, i powierzać to wspólnocie czy społeczności, tak samo niesprawiedliwe jest nakładać na większą i wyższego rzędu społeczność to, co mogłoby być wykonane przez wspólnoty mniejsze i niższego rzędu. Wszystko to razem stanowi wielką szkodę i wywrócenie właściwego porządku społecznego, ponieważ naturalnym przedmiotem jakiegokolwiek działania społeczeństwa jest udzielenie pomocy, na sposób podtrzymania, grupom ciał społecznych nie zaś niszczenia ich i wchłaniania...”.
Zasady dobra wspólnego i pomocniczości określają uprawnienia i obowiązki zachodzące pomiędzy dobrem jednostki i dobrem społeczności. Św. Tomasz określił te relacje w postaci dwóch zasad:
jeśli dobro osoby ludzkiej i społeczności w porządku doczesnym są różnego rodzaju, wówczas dobro wspólne jest wyższe,
jeśli dobro osoby ludzkiej i społeczności w porządku dóbr duchowych, moralnych, nadprzyrodzonych, są różnego rodzaju, wówczas dobro osoby jest wyższe.
3. Zasada solidarności
Zasada ta została opracowana przez twórców tzw. Solidaryzmu (H. Pesch SJ, G. Gundlach SJ, O. von Nell-Breuning SJ). Jan Paweł II formułuje zasadę solidarności w encyklice Sollicitudo rei socialis, n. 38) jako wspólne działanie dla osiągnięcia zarówno celów jednostki jak i osiągnięcia dobra wspólnego w skali wspólnot narodowych, międzynarodowych i ogólnoświatowych oraz przezwyciężenia wszelkich przejawów niesprawiedliwości. Solidarność i sprawiedliwość społeczna są warunkiem i czynnikiem budowy pokoju i miłości między ludźmi.
4. Pozostałe zasady społeczne
W dokumentach społecznych Kościoła zasady były różnie nazywane i systematyzowane. Poza już omówionymi zasadami podstawowymi wyróżnia się także:
zasadę pluralizmu społecznego: wolność działania organizacji społecznych: samorządowych, zawodowych, klasowych, oświatowych, kulturalnych, rodzinnych itp.
zasadę uczestnictwa - oznacza uczestnictwo wszystkich członków i sektorów społeczeństwa w życiu społecznym. Zasada uczestnictwa domaga się: decentralizacji władzy (podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą różnych szczebli) i demokracji (bogactwo form organizacji życia społecznego).
zasadę prymatu człowieka przed rzeczą - rzeczy istnieją dla człowieka, a nie człowiek dla rzeczy. Ekonomia i technika winny służyć człowiekowi. Postęp powinien respektować godność człowieka. Zasada ta też akcentuje opcję Kościoła na rzecz ludzi ubogich i słabych oraz przypomina, że nie samym chlebem żyje człowiek. Zasadę tę niektórzy klasyfikują jako część zasady pomocniczości.
Próba jednolitej systematyzacji zasad społecznych jest jeszcze ciągle przedmiotem dyskusji.
ETYKA SPOŁECZNA STOSOWANA
1. Etyka życia rodzinnego
A. Filozofia i teologia małżeństwa i rodziny
Podstawową wspólnotą naturalną, albo inaczej mówiąc podstawową komórką życia społecznego jest małżeństwo i rodzina. Sobór Watykański II mówi: „Szczęście osoby i społeczności ludzkiej oraz chrześcijańskiej wiąże się ściśle z pomyślną sytuacją wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej” (KDK, n. 47)
Podstawową zasadą każdej formy życia społecznego jest godność osoby ludzkiej wynikająca z faktu, że człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga. Pozostaje z Nim w relacji miłości. Sam obdarowany miłością Boga ma ją odwzajemnić dzięki otrzymanym darom (rozumu, woli itd.). Małżeństwo i rodzina są podstawową wspólnotą, w której ma się odzwierciedlać ta relacja człowiek - Bóg przez wzajemne obdarowanie się miłością. Małżeństwo powinno być zatem wynikiem wolnej decyzji dwojga osób, powodowanej miłością i świadomością celów, jakim ma służyć zawierany przez nich związek. „Małżeństwo i miłość małżeńska z natury swej skierowane są ku płodzeniu i wychowywaniu potomstwa. Dzieci też są najcenniejszym darem małżeństwa i rodzicom przynoszą najwięcej dobra”. (KDK, n.49). Oznacza to, że miejscem poczęcia, narodzenia i wychowywania dziecka jest rodzina, ale nie znaczy, że rodzina pozbawiona dzieci jest wadliwa, bo sama miłość małżeńska jest tak wielką wartością, że może usprawiedliwiać zawarcie i trwanie małżeństwa, choć miłość rodzicielska jest jej naturalnym dopełnieniem. Dobro i godność samych małżonków, jak i ich potomstwa, do którego urodzenia - jak powiedziano - małżeństwo z natury rzeczy zmierza, wymaga jednoznacznie, ażeby był to związek monogamiczny i nierozerwalny i aby w jego wyniku powstawała wspólnota, zapewniająca swoim członkom środowisko życiowe, którego głównymi składnikami są: zaspokojenie potrzeb materialnych, poczucie bezpieczeństwa i miłości (potrzeby emocjonalne), podstawowe wartości religijne i kulturowe.
Encyklika Pawła VI Humanae vite precyzuje: miłość małżeńska powinna posiadać następujące cechy:
- powinna być na wskroś ludzka - tzn. jednocześnie zmysłowa i duchowa,
- powinna być pełna - tzn., że kocha się drugiego człowieka nie ze względu na to co się od
niego otrzymuje, ale ze względu na niego samego,
- powinna być wierna i wyłączna do końca życia,
- powinna być płodna.
Społeczny charakter rodziny
Miłość rodzinna jest darem dla społeczeństwa. Stanowi zalążek miłości społecznej. Rodzące się nowe życie jest darem nie tylko dla rodziców, którzy są jego sprawcami ale i dla całego społeczeństwa, które dzięki niemu uzyskuje swoją ciągłość, rozwija swoją kulturę, wzbogaca się materialnie i duchowo. Główną treścią więzi rodzinnej powinna więc być wzajemna miłość. Miłość rodzinna powinna polegać nie tylko na urodzeniu nowego życia ale także na jego ukształtowaniu, w taki sposób aby mogło prawidłowo uczestniczyć w życiu społecznym.
Św. Tomasz naucza, że: Rodzina jest wspólnotą życia codziennego - wspólnotą pracy, która ma zaspokoić jej potrzeby życiowe, wspólnotą posiłków i wspólnotą przebywania w jednym domu.
Katolicka nauka społeczna sprowadza społeczną rolę rodziny do czterech elementów. Jest ona:
- wspólnotą życia,
- wspólnotą gospodarczą - rzemiosło, rolnictwo,
- wspólnotą wychowawczą i kulturową,
- komórką społeczną.
Prawa i obowiązki rodziny
W 1980 r. odbył się w Rzymie Synod Biskupów poświęcony „zadaniom chrześcijańskiej rodziny we współczesnym świecie”. Wyraził on życzenie, by został opracowany zbiór praw rodziny. Jan Paweł II w posynodalnej adhortacji Familiaris consortio (n. 46) wymienił następujące prawa rodziny:
prawo każdego człowieka do założenia rodziny i posiadania odpowiednich środków do jej utrzymania,
prawo do wypełniania własnej odpowiedzialności w zakresie przekazywania życia i wychowania potomstwa,
prawo do intymności życia małżeńskiego i rodzinnego,
prawo do stałości więzi i instytucji małżeństwa,
prawo rodziny do wyznawania własnej wiary i stawania w jej obronie,
prawo do wychowania dzieci wedle własnych tradycji i wartości religijnych i kulturowych przy pomocy koniecznych środków, narzędzi i instytucji,
prawo do uzyskania zabezpieczenia fizycznego, społecznego, politycznego, ekonomicznego,
prawo do mieszkania, pozwalającego na życie w warunkach godnych człowieka,
prawo do wypowiedzi i przedstawicielstwa wobec publicznych władz gospodarczych, społecznych i kulturalnych,
prawo do zrzeszania się z innymi rodzinami i instytucjami dla wypełnienia swoich zadań,
prawo do ochrony nieletnich poprzez odpowiednie instytucje i prawodawstwo przed narkomanią, alkoholizmem, pornografią itp.,
prawo do godziwej rozrywki służącej wartościom rodziny,
prawo osób starszych do życia i umierania na miarę godności człowieka,
prawo do emigrowania całej rodziny w poszukiwaniu lepszych warunków życia.
W tej samej Adhortacji Apostolskiej Ojciec Św. zobowiązał Stolicę Apostolską do opracowania „Karty Praw Rodziny”. Została ona w 1983 roku przedłożona „wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zainteresowanym misją rodziny w świecie współczesnym”. Podstawowe twierdzenia „Karta” formułuje w następujących słowach:
„Każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyboru drogi życiowej, a więc do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny albo do pozostawania w stanie bezżennym...
Małżeństwo może zostać zawarte wyłącznie za dobrowolną i obopólną zgodą, odpowiednio wyrażoną...
Małżonkowie mają niezbywalne prawo do założenia rodziny i decydowania o czasie narodzin i liczbie dzieci, uwzględniając w pełni obowiązek wobec siebie samych, wobec dzieci już narodzonych, rodziny i społeczeństwa, we właściwej hierarchii wartości i zgodnie z naturalnym porządkiem moralnym, który wyklucza uciekanie się do antykoncepcji, sterylizacji, spędzania płodu...
Życie ludzkie, od samego początku, bezwzględnie winno być otaczane troską i szacunkiem...
Rodzice, ponieważ dali życie dzieciom, mają pierwotne, niezbywalne prawo i pierwszeństwo do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych jego wychowawców...
Rodzina ma prawo istnieć i rozwijać się jako rodzina...
Każdej rodzinie przysługuje uprawnienie do swobodnego organizowania życia religijnego w ognisku domowym pod kierunkiem rodziców, jak również prawo do publicznego wykonywania i głoszenia swojej wiary, uczestniczenia w kulcie publicznym oraz swobodnego wyboru programów wychowania religijnego, bez jakiejkolwiek dyskryminacji z tego powodu...
Rodzina ma prawo do wypełniania swej funkcji społecznej i politycznej w budowaniu społeczeństwa...
Rodziny mają prawo oczekiwać od władz publicznych właściwej, nikogo nie dyskryminującej polityki rodzinnej w kwestiach prawnych, gospodarczych, społecznych i finansowych...
Rodziny mają prawo do takiego systemu społecznego i gospodarczego, w którym organizacja pracy umożliwia członkom rodziny wspólne życie i nie zagraża jedności, powodzeniu i stabilności rodziny, zapewniając jednocześnie możliwość zdrowego wypoczynku...
Rodzina ma prawo do mieszkania odpowiedniego dla życia rodzinnego i dostosowanego do liczby jej członków, w miejscu zapewniającym podstawowe usługi konieczne do życia rodziny i wspólnoty...
Rodziny migrantów mają prawo do takiej samej ochrony społecznej, jaka przysługuje innym rodzinom...”
Według Św. Tomasz małżeństwo można rozpatrywać w trzech różnych aspektach jako instytucję prawa naturalnego, jako instytucje prawa pozytywnego i jako instytucje religijną.
Prof. Strzeszewski w pracy Katolicka nauka społeczna (s.414) wymienia następujące obowiązki rodziny:
obowiązki wewnętrzne rodziny - obowiązki współmałżonków wobec siebie, obowiązki rodziców wobec dzieci, obowiązki dzieci wobec rodziców, obowiązki rodzeństwa wobec siebie, obowiązki rodziców i dzieci wobec dalszych członków rodziny,
obowiązki zewnętrzne rodziny - wobec państwa,
obowiązki rodziny chrześcijańskiej jako społeczności religijnej - obowiązek realizacji zobowiązań zawartych z racji zawarcia katolickiego małżeństwa.; obowiązek miłości, wierności, posłuszeństwa, wdzięczności, pomocy i opieki dzieci względem rodziców, pomiędzy rodzeństwem, z dalszymi członkami rodziny.
Problemy i zagrożenia dla życia rodzinnego
D.1.Funkcja wychowawcza rodziny.
Potomstwo jest największym dobrem i celem rodziny. Wychowanie potomstwa jest pierwszym i niezbywalnym prawem rodziców. Zadania wychowawcze można sprowadzić do trzech grup działań:
zaspokajanie potrzeb dziecka - materialne i duchowe (m.in. religia, sfera uczuć - potrzeba miłości, sprawiedliwości itp.). Ważną kwestią jest też sposób zaspokajania potrzeb dziecka,
kształtowanie osobowości dziecka - zgoda, jedność i miłość pomiędzy rodzicami; osobisty przykład rodziców; troska o właściwe wychowanie seksualne dziecka,
kierowanie dzieckiem przez rodziców - każda społeczność ma swoją hierarchię władzy. Stąd władza rodziców nad dziećmi i posłuszeństwo dzieci wobec rodziców. Warunkiem jest tu wzajemna miłość i sprawiedliwość. W rodzinie powinny rozwijać się cnoty społeczne - solidarność, ofiarność, wyrzeczenie, miłosierdzie, karność, odpowiedzialność, odwaga cywilna.
D.2. Nierozerwalność małżeństwa.
D.3. Przemiany w życiu rodziny:
równorzędność małżonków - praca zawodowa, obowiązki domowe,
instytucje usługowe wypełniające funkcje rodzinne - żłobki, przedszkola, restauracje
osłabienie religijności - brak wspólnych praktyk religijnych w rodzinie
działalność mass-mediów
upodobnienie życia rodziny wiejskiej i miejskiej - zerwanie z tradycją
D.4. Patologia życia rodzinnego:
alkoholizm i narkomania,
zdrady małżeńskie,
rozczarowania w małżeństwie,
rozwody,
brak własnego mieszkania,
brak pracy,
aborcja,
antykoncepcja,
eutanazja,
choroba jednego ze współmałżonków (nerwice, choroby zawodowe).
D.5. Najważniejsze dokumenty poświęcone rodzinie:
Gaudium et spes - Konstytucja Soboru Watykańskiego II
Humanae vite - Encyklika Pawła VI
Familiaris consortio - Adhortacja apostolska Jana Pawła II
Inne wspólnoty naturalne
Obok podstawowej wspólnoty społecznej jaką jest małżeństwo i rodzina można wyróżnić inne wspólnoty naturalne o szerszym zasięgu. Są nimi np.:
wspólnota sąsiedzka - zwłaszcza w małych miasteczkach i osiedlach a także dzielnicach miast,
wspólnota regionu,
wspólnota narodu.
Naród.
„Naród jest tą wielką wspólnotą ludzi, których łączą różne spoiwa, ale nade wszystko kultura. Naród istnieje z kultury i dla kultury - dlatego właśnie jest ona tym wielkim wychowawcą do tego, aby bardziej być we wspólnocie, która ma dłuższą historię, niż każdy człowiek i własna rodzina - zarazem zaś we wspólnocie, w oparciu o którą każda rodzina wychowuje, poczynając od tego, co najprostsze: od języka, którym mały człowiek uczy się mówić, aby stawać się członkiem tej wspólnoty, którą jest jego rodzina i jego Naród”. (Jan Paweł II, „Przemówienie w UNESCO, 2 czerwca 1980, n. 14). Naród nie może istnieć bez Ojczyzny a więc bez tego miejsca na ziemi, z którym związane są wytwory kultury: pamięć historyczna, dzieje narodu, zabytki, tradycje, język, religia itp.
Prawa narodu - formułowane są na zasadzie analogii do praw osoby ludzkiej:
prawo do istnienia - w wymiarze materialnym ( bezwzględne odrzucenie ludobójstwa w każdym zakresie), duchowym, kulturalnym i moralnym,
prawo do wolności - niepodległy byt polityczny, kulturowy; swoboda zrzeszeń i działalności gospodarczej,
prawo do rozwoju - wzrost demograficzny, postęp gospodarczy i techniczny, rozwój kultury,
prawo do ziemi ojczystej,
prawo do samodzielności, autonomii, niepodległości politycznej,
prawo do szacunku dla kultury i tradycji narodowych.
Wspólnota narodu jest dobrem wspólnym wszystkich jej członków. Obowiązkiem wszystkich członków narodu jest zatem troska o realizację tego dobra wspólnego. W sposób konkretny oznacza to obowiązek:
miłości Ojczyzny - gotowość niesienia pomocy, ofiarność. Miłość Ojczyzny nie oznacza biernej akceptacji dla zła moralnego jakie dzieje się w Ojczyźnie.
pracy dla Ojczyzny i narodu
obrony Narodu - w znaczeniu żołnierskim, ale także obrony przed zagrożeniami podstawowych wartości narodowych: jedności, honoru, tożsamości kulturowej itp.
Zrzeszenia dowolne
Obok wspólnot naturalnych wyróżnić można także dobrowolne zrzeszenia osób dla realizacji określonych celów indywidualnych lub społecznych. Wśród tych zrzeszeń znajdują się następujące kategorie:
związki zawodowe,
związki spółdzielcze: produkcyjne, handlowe, finansowo-kredytowe,
partie polityczne,
stowarzyszenia kulturalne i wychowawcze - zrzeszenia twórców, organizacje młodzieżowe,
stowarzyszenia dobroczynne -organizacje charytatywne, pomocy dzieciom, ekologiczne, hospicja, itp.
stowarzyszenia religijne - zakony, ruchy i stowarzyszenia, Akcja Katolicka,
związki przestępcze - mafie, gangi.
2. Etyka życia godpodarczego
Fundamentalnym traktatem katolickiej nauki społecznej na temat życia społeczno-gospodarczego jest konstytucja Soboru Watykańskiego II Gaudium et spes (nn.63-72).
Życie gospodarcze powinno szanować „godność osoby ludzkiej, pełne jej powołanie i dobro całego społeczeństwa. Człowiek jest twórcą, ośrodkiem i celem całego życia gospodarczo-społecznego”.(KDK n.63)
Kościół nie tworzy własnego modelu życia gospodarczo-społecznego. Oceniając krytycznie istniejące modele (kapitalizm, socjalizm), formułuje ogólne zasady, których realizacji domagają się podstawowe zasady: poszanowania godności człowieka i dobra wspólnego.
1. Praca ludzka
Praca ludzka jest kluczem do kwestii społecznej. Najszerszy wykład na temat pracy daje Encyklika Laborem exercens Jana Pawła II.
Praca jest to „ każde indywidualne lub zbiorowe działanie ludzkie, mające na celu doskonalenie człowieka i świata” (J. Majka)
Praca jest to wolna, choć naturalnie konieczna, działalność człowieka wypływająca z poczucia obowiązku, połączona z trudem i radością, a mająca na celu tworzenie użytecznych społecznie wartości duchowych i materialnych”. (Strzeszewski)
praca jest czynnością wolną - człowiek jest obdarzony wolną wolą i nie jest zmuszony do pracy,
praca jest czynnością konieczną - człowiek jest naturalnie skłoniony do pracy w celu utrzymania się do życia i osobistego rozwoju,
praca jest czynnością ciągłą - jest działalnością a nie pojedynczym aktem,
praca jest czynnością związaną z trudem i radością - z jednej strony jest skutkiem grzechu pierworodnego z drugiej strony jest uczestnictwem e dziele stwórczym Boga,
praca wymaga poczucia obowiązku
praca jest czynnością celową - celem jest doskonalenie osoby ludzkiej i dobro wspólne
praca związana jest z tworzeniem wartości - materialne jak i duchowe.
A.2. Godność pracy ludzkiej
Praca jest działaniem osoby, od niej pochodzi, tkwi w niej; przez pracę osoba ludzka bardziej staje się człowiekiem; praca ujawnia panowanie człowieka nad światem; przez pracę osoba ludzka współpracuje z Bogiem stworzycielem.
A.3. Praca - kapitał
Kapitał to środki produkcji, narzędzia pracy w szczególnej formie wyrażone w pieniądzu. Katolicka nauka społeczna uznaje kapitał za sprzymierzeńca pracy. Rerum novarum stwierdza, że ani kapitał bez pracy ani praca bez kapitału istnieć nie może (RN 15). W praktyce gospodarczej istnieje jednak antagonizm pracy i kapitału, miedzy posiadaczami środków produkcji a pracownikami najemnymi. Kapitał traktuje się jako czynnik sprawczy a pracę jako czynnik wtórny, jak towar. KNS podkreśla zasadę prymatu pracy przed kapitałem, człowieka przed rzeczą.
B.1. Własność
Jest to władza człowieka nad dobrami materialnymi, którą człowiek otrzymuje od Boga. (Rdz 1,28-29). Bóg dał ziemię całemu rodzajowi ludzkiemu. To stanowi uzasadnienie powszechnego przeznaczenia dóbr ziemi.
Przez pracę człowiek nabywa prawo posiadania. Tu leży początek własności indywidualnej.
„Człowiek używając dóbr powinien uważać rzeczy zewnętrzne, które posiada, nie tylko za własne, ale za wspólne w tym znaczeniu, by nie tylko jemu ale i innym przynosiły pożytek” (Gaudium et spes n. 69, zob. też Laborem ex, n. 14 i Sollic. Rei soc., n. 42)
Harmonizowanie własności prywatnej i publicznej jest zadaniem państwa.
Dawniej podstawową własnością była ziemia, później kapitał. Dla kns najważniejszą formą własności jest sam człowiek jako podmiot pracy.
Własność jest to suma dóbr gospodarczych, materialnych i niematerialnych, nad którymi jednostka lub zbiorowość posiada władzę rozporządzania dla osiągnięcia korzyści własnych poprzez realizację dobra wspólnego (Cz.Strzeszewski)
Prawo własności - jest to uprawnienie jednostki lub społeczności do posiadania dóbr gospodarczych i czerpania z nich korzyści zgodnie z dobrem wspólnym. (Cz.Strzeszewski).
B.2. Własność prywatna
Własność dzieli się na prywatną i publiczną. Własność prywatna jest według KNS podstawą uporządkowania ekonomii. Za kard. Höffnerem można rozróżnić racje pozytywne (korzyści wynikające z własności prywatnej) i negatywne (szkodliwe skutki zlikwidowania własności prywatnej).
Racje pozytywne. Własność prywatna:
zapewnia osobie niezależność, wolność dysponowania dobrami i autonomię; zapewnia zachowanie godności i wolności jednostki,
ułatwia ustalenie zakresu kompetencji i odpowiedzialności w dziedzinie działalności gospodarczej,
stanowi podstawę zabezpieczenia i stabilności rodziny,
stanowi podstawę żywej wymiany między jednostkami i narodami
daje możliwość bezinteresownego świadczenia dobra innym.
Racje negatywne. Własność wspólna:
prowadzi do lenistwa, osłabia chęć do pracy,
wprowadza chaos w życiu gospodarczym,
jest źródłem niezadowolenia społecznego
prowadzi do nieuzasadnionej i niebezpiecznej koncentracji władzy,
stanowi zagrożenie dla wolności i godności człowieka.
Formy własności prywatnej:
wypłata lub pensja,
wyposażenie mieszkań
zakup własnego mieszkania lub domu,
oszczędności,
system ubezpieczeń społecznych i opieki społecznej,
udział w tworzeniu kapitału (poprzez akcjonariat, obligacje, bony skarbowe)
Przedsiębiorstwo
Zakład pracy jest najmniejszą po rodzinie grupą społeczną, grupą najbliższą rodzinie; grupą połączoną wspólnotą wykonywanego zawodu. Przedsiębiorstwo jest wspólnotą szerszą niż zakład (przedsiębiorstwo może skupiać wiele zakładów pracy).
W przedsiębiorstwie wyróżnić można dwie grupy: właścicieli i pracowników połączone wspólnotą interesów (maksymalizacja dochodu). Dochód jest dzielony między państwo (podatki), przedsiębiorstwo (oprocentowanie kapitału) i pracowników (udział w zyskach).
Dla zabezpieczenia realizacji zasady sprawiedliwości społecznej i słusznej płacy konieczne jest funkcjonowanie apolitycznych związków zawodowych.
Strajk jest uprawniona metodą dochodzenia przez pracowników swoich słusznych praw. Muszą być spełnione następujące warunki:
słuszna przyczyna,
brak możliwości pokojowego rozwiązania sporu,
waga motywów strajku przewyższa straty jakie może wyrządzić,
rozsądna nadzieja na zwycięstwo.
D. Słuszna płaca
Płaca jest wynagrodzeniem za pracę. Podmiotem jest osoba ludzka. Stąd płacy nie można traktować jako zwykłej ceny za dostarczoną usługę pracy. Słuszna płaca powinna zatem:
zapewniać pracownikowi i jego rodzinie nie tylko utrzymanie się przy życiu ale dawać możliwość doskonalenia i rozwoju osobowości,
odzwierciedlać ilość i jakość wykonanej pracy (wydajność)
3. Etyka życia politycznego
Polityka, społeczność polityczna
Dwa znaczenia terminu „polityka”:
szersze - roztropna troska o dobro wspólne,
węższe - dążenie do zdobycia władzy lub uczestnictwo w niej (Laborem exercens 20)
Oba znaczenia nie muszą się wykluczać w praktyce jednak sens polityki bywa sprowadzany do znaczenia węższego czyli walki o władzę. W takiej sytuacji mówi się głównie o państwie i władzy, zapomina się natomiast o człowieku. Katolicka nauka społeczna akcentuje fundamentalną rolę osoby ludzkiej i wysuwa na pierwszy plan szersze znaczenie terminu „polityka”.
B. Społeczność polityczna i jej cele
Człowiek rodząc się staje się członkiem określonej społeczności politycznej. Społeczność polityczna jest więc niejako naturalną społecznością (wspólnotą) ludzką. Obowiązkiem każdego człowieka, a szczególnie człowieka wierzącego jest poszukiwanie najlepszych form życia politycznego. Celem życia społeczności politycznej jest dobro wspólne czyli suma warunków życia społecznego, dzięki którym jednostka, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć własną doskonałość (KDK 74).
C. Państwo
Jest odrębną społecznością polityczną obejmującą określoną liczbę ludzi zamieszkałych na pewnym ustalonym obszarze ziemi, zdążających do wspólnego celu (dobra wspólnego), pod wspólną, najwyższą władzą (Cz.Strzeszewski, s. 494)
Koncepcję państwa według katolickiej nauki społecznej streszcza Pacem in terris (46-80) Jana XXIII. Państwo pochodzi z prawa naturalnego i ma w nim swoje uzasadnienie (Pacem in terris, n.47). Koncepcja państwa zakłada poszanowanie praw człowieka, jego godności i wolności z jednej strony, i realizowanie zasady dobra wspólnego z drugiej. Jest to koncepcja państwa personalistycznego (pomocniczego). Podstawową kwestią pozostaje relacja między osobą (obywatelem) a państwem.
D. Pochodzenie władzy państwowej
Państwo jako społeczność polityczna składa się z trzech elementów: obywateli, terytorium władzy). Mówiąc o państwie trzeba mówić przede wszystkim o władzy państwowej.
Władzę rozumieć należy jako:
zasadę życia wspólnego,
ośrodek realizacji tej zasady.
Władza jako zasada życia wspólnego wypływa z prawa naturalnego i pochodzi od Boga Stwórcy. Nie ma bowiem władzy, która by nie pochodziła od Boga (Rz 13,1)
Władza jako ośrodek realizacji zasady życia wspólnego pochodzi z woli społeczeństwa , które dokonuje wyboru władzy państwowej dla realizacji dobra wspólnego. „... forma ustroju i wybór władzy pozostawione są wolnej woli obywateli” (KDK 74).
Kościół nie rozstrzyga jaka forma władzy jest najwłaściwsza. Zastrzega sobie prawo oceny moralnej w świetle głoszonych przez siebie zasad społecznych. Formułuje zasady a nie rozwiązania praktyczne.
E. Prawa i obowiązki władzy państwowej
Celem państwa i jego władzy jest służba dobru wspólnemu całego społeczeństwa. Jest ono „jedyną racją istnienia władzy” (Pacem in terris, n.54)
Prawa państwa względem obywateli:
prawo domagania się od obywateli by stosownie do swoich możliwości przyczyniali się do zachowania i rozwoju dobra wspólnego,
prawo stosowania sankcji przymusu wobec tych, którzy lekceważą obowiązki społeczne,
prawo ingerowania w zakresy działania swoich członków o ile ta działalność utrudnia lub uniemożliwia harmonijny rozwój dobra wspólnego.
Obowiązki państwa względem obywateli:
troska o uznanie, poszanowanie, ochronę i stały rozwój praw człowieka,
zagwarantowanie maksymalnych warunków do realizacji obowiązków obywatelskich,
troska o porządek prawny w państwie,
troska o porządek społeczno-gospodarczy, jego wytworzenie i zabezpieczenie,
opieka i pomoc obywatelom należącym do warstw społecznych upośledzonych pod względem ekonomicznym.
F. Stosunki Państwo - Kościół
Leon XIII w encyklice Immortali Dei stwierdza, że Bóg powierzył troskę o rodzaj ludzki dwom władzom: Kościołowi i państwu. Pierwsza z nich kieruje sprawami nadprzyrodzonymi, druga przyrodzonymi. Każda w swoim zakresie jest najważniejszą i każda ma pewne granice, wyznaczone własną naturą i bezpośrednim celem. Kościół „z racji swego zadania i kompetencji w żaden sposób nie utożsamia się ze wspólnotą polityczną ani nie wiąże się z żadnym systemem politycznym. (...) Wspólnota polityczna i Kościół są w swoich dziedzinach od siebie niezależne i autonomiczne” (KDK n. 76)
Kościół odrzuca zarówno:
teokrację - poddanie państwa władzy kościelnej, oddanie władzy w ręce kleru i zniesienie różnicy między władzą duchowną a władzą świecką. Stąd rygorystycznie przestrzegany zakaz obejmowania urzędów państwowych przez osoby duchowne (Nikaragua),
jak i cezaropapizm - podporządkowanie Kościoła władzy państwowej.
Nie do przyjęcia są także dwie mniej radykalne choć przeciwstawne sobie koncepcje:
państwa wyznaniowego - w formie czystej - w państwie funkcjonuje jedyna prawdziwa religia, inne religie są zakazane lub ledwie tolerowane (państwa islamskie); - w formie łagodniejszej - w państwie dominuje religia większości obywateli wynikająca z tradycji historycznych, tylko ta religia jest subwencjonowana przez państwo, przekonania obywateli są sprawą publiczną, piastowanie określonych stanowisk zastrzeżone dla wyznawców religii oficjalnej (Dania, Norwegia, Szwecja, W. Brytania)
państwa neutralnego wobec Kościoła - państwo nie zajmuje żadnego stanowiska wobec Kościoła. Kościół jest traktowany jako jedno z wolnych stowarzyszeń. Neutralność czy bezstronność państwa świeckiego oznacza odrzucenie wszelkiej religii czy filozofii państwa. Państwo świeckie nie prowadzi żadnej indoktrynacji swoich obywateli, nie popiera określonej koncepcji życia, nie preferuje jakichkolwiek orientacji filozoficznych, politycznych, kulturalnych lub religijnych.. Neutralność nakazuje państwu uznanie absolutnej równości wobec prawa wszystkich opcji i opinii światopoglądowych. Koncepcja światopoglądowej neutralności wymaga od państwa całkowitej nieprzepuszczalności pierwiastków religijnych. Każda forma obecności religii w strukturach państwowych - inwokacja religijna w konstytucji, katecheza w szkołach, religijny ceremoniał uroczystości państwowych - jest niedopuszczalna. Religia ma prawo obecności w sferze publicznej ale bez angażowania Państwa. Przykładem mogą być Stany Zjednoczone Ameryki. Błąd tej koncepcji polega na zerwaniu więzi między porządkiem naturalnym i nadprzyrodzonym.
Rozwiązanie które proponuje nauka społeczna Kościoła zakłada potrzebę zaangażowania państwa w ochronę wartości określających etyczne minimum szanowane w danym społeczeństwie. Spór dotyczy pytania jakie wartości maja być objęte ochroną i w jaki sposób ustalać owo minimum etyczne. Ksiądz profesor Remigiusz Sobański pisze: „prawo demokratycznego państwa nie może nie liczyć się z dominującymi przekonaniami etycznymi, w tym także z przyjętą interpretacją wartości powszechnie uznawanych. Musi przeto budować na kompromisie umożliwiającym objęcie całego spektrum tych przekonań etycznych, które ostały się w wolnej konfrontacji społecznej. Jest ono zdane na osiągniętą, drogą kompromisu, zgodę co do podstawowych wartości, warunkujących istnienie i funkcjonowanie państwa”. Taka postawa kompromisu, respektująca demokratyczne procedury stanowienia prawa i konieczność liczenia się z realiami społeczno-kulturowymi, ze stanem moralności społecznej, wpłynęła na decyzję Episkopatu w odniesieniu do pierwszej ustawy antyaborcyjnej, którą uznano za choć niezadowalające to jednak optymalne w danych warunkach rozwiązanie.
Odpowiadając na pytanie czy religia powinna mieć wpływ na funkcjonowanie państwa należy stwierdzić, że relacja między Państwem a Kościołem powinna mieć charakter przyjazny. Model taki - zakłada zachowanie przez państwo równego dystansu wobec wszelkich Kościołów, wyznań czy światopoglądów przy jednoczesnym uznaniu społecznej użyteczności religii. Państwo we własnym interesie nie powinno ograniczać się do zapewnienia instytucjom religijnym swobody działania; powinno okazywać im przychylność idącą dalej: subwencjonować ich działalność, przyznawać ulgi podatkowe, dopuszczać do współudziału w procesie wychowawczym. Przykładem takiego rozwiązania jest Konstytucja niemiecka, która uznaje wyższą publiczną użyteczność religii.
Współpraca między Państwem a Kościołem powinna opierać się na teorii umowy. Przyjmuje ona czasem postać konkordatu - czyli dobrowolnego obustronnego układu, zakładającego konieczność dwustronnego porozumienia przy wprowadzaniu jakichkolwiek zmian oraz niemożność jego jednostronnego zerwania. Teoria umowy stoi na gruncie zasady niezależności i autonomii Kościoła i Państwa w zakresie ich działań i uprawnień (KDK, n. 300)
Kościół w ramach wzajemnej współpracy domaga się od państwa:
uznania go za społeczność samodzielną i doskonałą, co wiąże się z zapewnieniem niezależności władzy kościelnej od władzy administracji państwowej,
zapewnienia wolności kultu religijnego w tym wolności nauczania wiary i moralności katolickiej, wolności zawierania i prawnego uznania małżeństwa sakramentalnego, wolności kościelnej działalności charytatywnej, wolności kształcenia dzieci katolickich, wolności stowarzyszeń kościelnych,
ochrony przed wrogą działalnością i propagandą antyreligijną,
nienaruszalności i ochrony własności kościelnej.
Obie społeczności walcząc ze sobą nie mogłyby osiągnąć wspólnego celu jakim jest doczesne i wieczne szczęście człowieka. Podstawą relacji państwo-Kościół musi być zatem współpraca.
.
Stosunek Kościoła do demokracji
W historii mieliśmy do czynienia z różnymi formami ustrojów państwowych: niewolnictwo, monarchia, kapitalizm, socjalizm, faszyzm. Nauka społeczna Kościoła stwierdza, że spośród dotychczas funkcjonujący modeli życia społeczno-politycznego, modelem najlepiej odpowiadającym katolickiej wizji życia społecznego - przy wszystkich jego błędach i brakach - jest demokracja (Gaudium et spes).
Tak pisze o demokracji Jan Paweł II: „Kościół docenia demokrację jako system, który zapewnia udział obywateli w decyzjach politycznych i rządzonym gwarantuje możliwość wyboru oraz kontrolowania własnych rządów, a także - kiedy należy to uczynić - zastępowania ich w sposób pokojowy innymi....Autentyczna demokracja możliwa jest tylko w Państwie prawnym w oparciu o poprawną koncepcję osoby ludzkiej.... Dziś zwykło się twierdzić, że filozofią i postawą odpowiadającą demokratycznym formom polityki są agnostycyzm i sceptyczny relatywizm, ci zaś, którzy żywią przekonanie, że znają prawdę, i zdecydowanie za nią idą, nie są, z demokratycznego punktu widzenia, godni zaufania, nie godzą się bowiem z tym, że o prawdzie decyduje większość, czy też, że prawda się zmienia w zależności od zmiennej równowagi politycznej. W związku z tym należy zauważyć, że w sytuacji, w której nie istnieje żadna ostateczna prawda, będąca przewodnikiem dla działalności politycznej i nadająca jej kierunek, łatwo o instrumentalizację idei i przekonań dla celów, jakie stawia sobie władza. Historia uczy, że demokracja bez wartości łatwo przemienia się w jawny lub zakamuflowany totalitaryzm.... Nie będąc ideologia, wiara chrześcijańska nie sądzi, by mogła ująć w sztywny schemat tak bardzo różnorodną rzeczywistość społeczno-polityczną i uznaje, że życie ludzkie w historii realizuje się na różne sposoby, które bynajmniej nie są doskonałe. Tak więc metodą Kościoła jest poszanowanie wolności przy niezmiennym uznawaniu transcendentnej godności osoby ludzkiej. Wolność jednak w pełni jest dowartościowana jedynie poprzez przyjęcie prawdy: w świecie bez prawdy wolność traci swoją treść, a człowiek zostaje wystawiony na pastwę namiętności i uwarunkowań jawnych lub ukrytych. Chrześcijanin żyje wolnością (por. J 8,31-32) i służy jej zgodnie z misyjną naturą swego powołania, ofiarując innym prawdę, którą sam poznał. W dialogu z innymi ludźmi, baczny na każdy fragment prawdy, obecny w konkretnym życiu i w kulturze poszczególnych osób oraz narodów, nie przestaje potwierdzać tego, co poznał, dzięki wierze i właściwemu używaniu rozumu (Centesimus annus, n. 46).
Ojciec święty zwraca uwagę na podstawowy, wypływający z Ewangelii, postulat troski o godność osoby ludzkiej, która jest fundamentem wszelkich relacji społecznych. Jedynie poprawna koncepcja osoby, pełna prawda o jej powołaniu i przeznaczeniu do życia przekraczającego ziemską egzystencję może stanowić podstawę demokratycznych rozstrzygnięć. Demokracja musi opierać się na określonym systemie wartości. Zdanie demokratycznej większości nie może decydować o podstawowych kwestiach moralnych formułowanych przez ten system. Kwestii moralnych nie można poddawać pod głosowanie. „Tam gdzie decyzje demokratycznej większości podjęte w zgodzie z demokratycznymi procedurami naruszają poprawną koncepcję osoby ludzkiej tam leży granica lojalności Kościoła wobec demokracji.” - konkluduje Jan Paweł II.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na bardzo znamienne słowa, które znajdują się w Deklaracja „Dignitatis Humanae”: „Chociaż wartości prawdy nie da się porównać z wartością błędu, to godność człowieka stojącego na gruncie fałszu nie doznaje wskutek tego uszczerbku i jest taka sama jak godność człowieka żyjącego w prawdzie.”
Jan Paweł II w encyklice „Centesimus annus” mówi także, że demokracja nie może sprzyjać powstawaniu wąskich grup kierowniczych, które dla własnych partykularnych korzyści albo celów ideologicznych przywłaszczają sobie władzę w państwie.
H. Wspólnota międzynarodowa - solidarność, pokój
Ludzkość jest wspólnotą, do której należy się przez sam fakt bycia człowiekiem. Społeczność natomiast powstaje poprzez świadome złączenie się ludzi dla wspólnego dobra, dla wspólnego celu. Ludzkość jako wspólnota narodów jest wciąż na drodze tworzenia społeczności międzynarodowej. Katolicką naukę społeczną interesuje problem przejścia od wspólnoty do społeczności. Tylko społeczność zdolna jest podjąć realizację podstawowych zasad i wartości społecznych, realizację dobra wspólnego poprzez współpracę wszystkich narodów. W tym celu istnieje potrzeba „światowej skutecznej organizacji wspólnoty narodów.” Jan XXIII pisze: „A ponieważ obecnie z dobrem wspólnym wszystkich narodów wiążą się zagadnienia dotyczące wszystkich narodów, i ponieważ zagadnienia te może rozwiązać jedynie jakaś władza publiczna, posiadająca moc i organizację i środki o równie wielkim zasięgu oraz obejmująca zakresem swego działania cały świat - wynika z tego, że nawet z nakazu samego porządku moralnego trzeba ustanowić jakąś powszechną władzę publiczną”. (Pacem in terris, n. 137) . Jan XXIII i Jan Paweł II wskazują na ONZ jako jedyną obecnie taką organizację, dostrzegając jednak wszystkie jej słabości (głównie brak uprawnień wykonawczych). Próbą zbudowania władzy ponadpaństwowej jest obecnie Unia Europejska. Podstawą działania organizacji ogólnoświatowej (czy ponadpaństwowej) muszą być zasady: godności osoby, dobra wspólnego, solidarności i pomocniczości; a głównym zadaniem budowanie pokoju ogólnoświatowego (rozbrojenie) oraz zapobieżenie niesprawiedliwości i nierówności między narodami (gwałcenie praw człowieka - głód, bezrobocie, brak wolności).
Najważniejsze dokumenty nauki społecznej Kościoła od Rerum novarum
Leon XIII
1891 (15.05.) - Encyklika „Rerum novarum”
Pius XI
1931 (15.05) - Encyklika „Quadragesimo anno”
1937 - Encyklika „Mit brennender sorge”
Pius XII
1941 (01.06)- Przemówienie radiowe na uczczenie 50 rocznicy „Rerum novarum”
Jan XXIII
1961 (15.05)- Encyklika „Mater et Magistra”
1963 (11.04)- Encyklika „Pacem in Terris”
Sobór Watykański II
1965 (08.12.)- Konstytucja duszpasterska „Gaudium et spes”
Paweł VI
1965 (04.10.) - Przemówienie w ONZ
1967 (26.03.)- Encyklika „Populorum progressio”
1969 (10.06.)- Przemówienie do Międzynarodowej Organizacji Pracy
1971 (14.05.)- List Apostolski „Octogesima adveniens”
Jan Paweł II
1979 (02.10.)- Przemówienie w ONZ
1980 (02.06.) - Przemówienie w UNESCO
1981 (14.09.)- Encyklika „Laborem exercens”
1982 (15.06.)- Przemówienie w siedzibie Międzynarodowej Organizacji Pracy
1987 (20.12.)- Encyklika „Sollicitudo rei socialis”
1991 (01.05.)- Encyklika „Centesimus annus”
Lektura podstawowa z zakresu Katolickiej nauki społecznej
Jan Mazur OSPPE - Katolicka nauka społeczna, Skrypt dla studentów teologii, Wyd. UNUM,
Kraków 1992
Ks. Andrzej Zwoliński Katolicka nauka społeczna, PAT, Kraków 1992
Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus
Społeczne nauczanie Kościoła, ZNAK 1982, nr 332-334 (encykliki społeczne do 1982 roku)