Lata sześćdziesiąte otwierają obiecujące horyzonty:
dźwignięcie się po zniszczeniach wojennych,
początek dekolonizacji,
pierwsze nieśmiałe sygnałyodwilży w stosunkach między dwoma blokami politycznymi, amerykańskim i sowieckim.
W tym klimacie błogosławiony Papież Jan XXIII odczytuje do głębi „znaki czasu”. Kwestia społeczna staje się problemem powszechnym i angażuje wszystkie kraje:
oprócz kwestii robotniczej i rewolucji przemysłowej zarysowują się
problemy rolnictwa,
obszarów rozwijających się,
wzrostu demograficznego
problemy związane z koniecznością światowej współpracy ekonomicznej.
Nierówności, wcześniej odczuwane wewnątrz poszczególnych narodów, ujawniają się na poziomie międzynarodowym i z coraz większą jasnością wskazują na dramatyczną sytuację, w jakiej znajduje się Trzeci Świat.
Jan XXIII, w encyklice „Mater et magistra”, „ma na celu uaktualnienie znanych już dokumentów i postawienie kolejnego kroku naprzód na drodze angażowania całej wspólnoty chrześcijańskiej”. Słowa-klucze tej encykliki to wspólnota i uspołecznienie: Kościół jest powołany w prawdzie, w sprawiedliwości i miłości do współpracy ze wszystkimi ludźmi w celu budowania prawdziwej wspólnoty. Na tej drodze ekonomiczny wzrost nie ograniczy się do zaspokajania potrzeb ludzi, ale będzie mógł promować także ich godność.
W encyklice „Pacem in terris” Jan XXIII zwraca szczególną uwagę na temat pokoju w epoce naznaczonej rozprzestrzenianiem się broni jądrowej. „Pacem in terris” zawiera ponadto pierwszą pogłębioną refleksję Kościoła nad prawami człowieka; jest to encyklika o pokoju i ludzkiej godności. Kontynuuje i dopełnia treść encykliki „Mater et magistra” i zmierzając w kierunku wskazanym przez Leona XIII, podkreśla wagę współpracy między wszystkimi. Po raz pierwszy dokument Kościoła zaadresowany jest również do „wszystkich ludzi dobrej woli”, jacy są wezwani do wielkich zadań, wśród których do najważniejszych „należy zaprowadzenie – w oparciu o zasady prawdy, sprawiedliwości, miłości i wolności – nowego układu stosunków społecznych”. „Pacem in terris” zatrzymuje się nad publicznymi władzami wspólnoty międzynarodowej, których zadaniem „jest rozpatrywanie i rozstrzyganie spraw, mających powiązanie z powszechnym dobrem wspólnym w dziedzinie gospodarczej, społecznej i politycznej oraz w rozwoju nauki”. W dziesiątą rocznicę ogłoszenia encykliki „Pacem in terris” kardynał Maurice Roy, Przewodniczący Papieskiej Komisji Iustitia et Pax, przesłał do Pawła VI list wraz z dokumentem, zawierającym refleksje dotyczące mocy jego nauczania zawartego w encyklice Jana XXIII i wyjaśniającego nowe problemy związane z promowaniem pokoju.
Niektórzy dziennikarze nazwali ją wielkim manifestem humanistycznym (skierowana do wszystkich ludzi).
Jan XXIII rozpoczął nowy proces w Kościele. Kościół musi otworzyć się n a świat, w dobrym tego słowa znaczeniu. Dokonał „wietrzenia” Kościoła aggiornamento od aggiornare – aktualizacja, akomodacja. (Sobór Trydencki). Miało na celu zaktualizowanie. Nie oznaczało zerwania z przeszłością. Podjął dziedzictwo poprzedników by zeń wydobyć coś nowego. So9bór przez niego zerwany podjął politykę dobroci.
Sobór Watykański II – największy sobór – udział innych religii, biegłych w różnych dziedzinach i dziennikarzy. Przyniósł duży wkład w rozwój katolickiej nauki społecznej. Kościół powinien działać w dwóch kierunkach:
Ecclesia ad intra –Kościół uświadamiający sobie, czym jest, autorefleksja – reforma wewnętrzna;
Ecclesia ad extra – Kościół posłany do świata, misja w świecie wymaga dialogu. Kościół nie może być tylko sędzią.
Sobór Watykański II ukazał wewnętrzna tajemnicę Kościoła i jego miejsce w świecie. Świadomość siebie i dialog – odnowa i świadectwo. Zaczęły na niepokojącą skalę występować zjawiska. Oczekiwano, co powie i zrobi Kościół. Problemy społeczne pojawiające się na soborze:
Stosunek Kościoła do kultury i nauki
Stosunek do marksizmu, totalitaryzmu, ateizmu, problemów migracji.
Nie przewidywano wydania osobnego dokumentu społecznego. Sytuacja jednak skłoniła do utworzenia osobnego schematu „Gaudium et spes” (Konstytucja o Kościele w świecie współczesnym.
Konstytucja duszpasterska Soboru Watykańskiego II „Gaudium et spes” stanowi znaczącą odpowiedź Kościoła na oczekiwania współczesnego świata. Konstytucja ta „w harmonii z odnową eklezjologiczną odzwierciedlała nowe rozumienie wspólnoty wierzących i ludu Bożego. Wzbudziła więc nowe zainteresowanie nauką zawartą w dawniejszych dokumentach odnoszących się do świadectwa i życia chrześcijan, jako autentycznych dróg ukazywania obecności Kościoła w świecie”. „Gaudium et spes” kreśli oblicze Kościoła, trwającego w „najściślejszej łączności z rodzajem ludzkim i jego historią”, kroczącego z całą ludzkością tą samą drogą i poddanego wraz ze światem temu samemu ziemskiemu losowi; Kościoła, który jednocześnie jest „jakby zaczynem i jak gdyby duszą społeczności ludzkiej, która ma być odnowiona w Chrystusie i przekształcona w rodzinę Bożą”.
„Gaudium et spes” w harmonijny sposób podejmuje tematy kultury, życia ekonomiczno-społecznego, małżeństwa i rodziny, wspólnoty politycznej, pokoju i wspólnoty narodów, w świetle chrześcijańskiej wizji człowieka oraz posłannictwa Kościoła. Wszystko jest rozpatrywane pod kątem osoby i zmierza w kierunku osoby, będącej „jedynym stworzeniem, którego Bóg chciał ze względu na nie samo”. Społeczeństwo, jego struktury i rozwój powinny zmierzać do „doskonalenia człowieka”. Po raz pierwszy Magisterium Kościoła, na najwyższym swoim poziomie, wypowiada się w sposób tak obszerny na temat różnych doczesnych aspektów życia chrześcijańskiego: „Należy uznać, że uwaga, z jaką Konstytucja zajęła się przemianami społecznymi, psychologicznymi, politycznymi, gospodarczymi, moralnymi i religijnymi [...], coraz bardziej pobudzała pasterskie zaangażowanie w problemy człowieka i w dialog ze światem”.
Innym bardzo ważnym dokumentem Soboru Watykańskiego II, tworzącym corpus nauki społecznej Kościoła, jest deklaracja „Dignitatis, humanae”, która głosi prawo do wolności religijnej. Dokument przedstawia ten temat w dwóch rozdziałach.:
w pierwszym, o charakterze ogólnym, stwierdza się, że prawo do wolności religijnej opiera się na godności osoby ludzkiej i powinno być ono zagwarantowane, jako prawo obywatelskie w społecznym porządku prawnym.
drugi rozdział podejmuje temat wolności religijnej w świetle Objawienia Bożego i wyjaśnia konsekwencje duszpasterskie, jakie z tego wynikają, przypominając, że chodzi o prawo dotyczące nie tylko pojedynczych osób, ale również różnych wspólnot.
Innymi ważnymi dokumentami są:
„Inter mirifica” (04.12.1963)- dekret o środkach społecznego przekazywania myśli. Ojcowie piszą o prawach Kościoła związanych z używaniem i posiadaniem masmediów. Piszą o zasadach moralnych, którymi powinni kierować się pracownicy środków społecznego przekazu i odbiorcy. Formułują wskazania duszpasterskie dla księży, zakonników i świeckich.
„Apostolicam actuositatem”(18.11.1965) - dekret o apostolstwie świeckich. Ojcowie szeroko omawiają podstawy teologiczne powołania świeckich do apostolstwa. Określają cele, dziedziny i formy działalności apostolskiej świeckich. Piszą o miejscu apostolstwa ludzi świeckich w Kościele i o właściwym przygotowaniu ich do prowadzenia takiej działalności.
„Gravissimum educationis” (28.10.1965) - Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim. Ojcowie piszą o prawie do wychowania chrześcijańskiego, jakie posiadają wszyscy chrześcijanie. Piszą o obowiązku wychowywania ciążącym na rodzicach, państwie i Kościele. Wiele miejsca poświęcają zadaniom szkół katolickich oraz uniwersytetów i fakultetów pozostających pod opieką Kościoła.
Realizacja nauczania soborowego nie jest wolna od trudności. Do dzisiaj żyjemy w nurcie wprowadzania reform soborowych.