1.GOSPODARKA EUROPY I POLSKI W WIEKACH ŚREDNICH
W swojej pracy przedstawię zmiany gospodarcze zachodzące na terenie Europy i Polski w średniowieczu. Po pierwsze chciałabym scharakteryzować społeczeństwo Europy feudalnej. Stosunki feudalne tworzyły się wraz z upadkiem systemu niewolniczego. W gospodarce feudalnej dominowało rolnictwo. Natomiast podstawową formą systemu feudalnego był system lenny, który stworzył „drabinę feudalną”. Polegał on na nadawaniu przez właścicieli ziemskich posiadłości możnym osobom. Nadawca lenny nazywał się seniorem a przyjmujący je wasalem. Senior odbierał od swoich wasali hołd, czyli uroczystą przysięgę wierności i posłuszeństwa w zamian za opiekę. Wasal także mógł nadać ziemię i uzyskać w ten sposób swoich wasali. System ten przyczyniał się do osłabienia władzy centralnej i utrzymywania się rozdrobnienia feudalnego.
Ziemia była podstawowym środkiem produkcji i dla feudała i dla użytkującego ją chłopa. Istniała, zatem podwójna własność ziemi charakterystyczna tylko dla feudalizmu. W skutek braku pełnej wartości ziemi, chłopi musieli za jej użytkowanie świadczyć wiele powinności na rzecz feudała, czyli tzw. rentę feudalną. Dla feudała renta była podstawowym dochodem i źródłem utrzymania. Wyróżnia się trzy rodzaje rent: naturalna-jest to danina w naturze; odrobkowa- jest to robocizna na rzecz gospodarstwa pańskiego i renta czynszowa, czyli opłaty pieniężne. Oprócz świadczenia renty chłop był również przynależny do pana na trzy sposoby: gruntowo- przynależność ta dotyczyła wszystkich i wynikała ze zwierzchności pana nad własnością gruntu; osobiście- chłop był własnością pana, który mógł na stałe przywiązać go do ziemi i sądowo- pan miał prawo do sądzenia swoich poddanych, a było to wynikiem przejścia sądownictwa z rąk władny do rąk feudałów.
Feudalizm, więc zmuszał chłopów do wykonywania pracy na rzecz pana i świadczenia mu powinności w postaci darowizny i robocizny. Był on drastycznym ograniczeniem wolności co pociągnęło za sobą powtarzające się w wielu krajach powstania chłopskie. Za kolebkę feudalizmu uważa się państwo Franków i tylko tam występował on w klasycznej postaci. W innych państwach występowały inne jego formy.
Kolejną zmianą był rozwój produkcji rolnej, i tak największym udoskonaleniem średniowiecznego rolnictwa było zastosowanie trójpolówki. W tym systemie ziemia była podzielona na trzy części, obsiewana w jednej części zbożem ozimym, w drugiej jarym, a trzecia leżała odłogiem. Było to ściśle powiązane z wprowadzeniem ciężkiego pługa na kołach i wykorzystaniu konia jako siły pociągowej. Pług ten był wstanie orać gliniastą ziemię charakterystyczną dla północno-zachodniej Europy.
W średniowiecznym rolnictwie zastosowano również całe mnóstwo wynalazków o mniejszym znaczeniu. Dzięki ulepszonej obróbce metali żelazo stało się bardziej dostępne i tańsze. Znajdowało więc ono zastosowanie w produkcji narzędzi rolniczych. Wykonywano z nich ostrza do pługów, a także proste narzędzia jak motyki, widły czy siekiery. Ulepszono sierp i bronę oraz wynaleziono kosę. Więcej wysiłku wkładano w gromadzenie i przechowywanie nawozu zwierzęcego w celu późniejszego uzyskania gleby. Takie techniki umożliwiły na niektórych terenach wprowadzenie czwórpolówki. W Europie w ciągu całego średniowiecza wprowadzono wiele nowych roślin uprawnych. Jedną z nich było żyto, które stało się podstawowym zbożem chlebowym. Również owies był bardziej dostępny i stał się głównym pożywieniem dla koni. Groch, fasola i soczewica stały się bardziej powszechne i urozmaicały pożywienie. Wiele jarzyn i owoców pochodzących z Afryki i Azji zaklimatyzowało się w Europie.
Kolejnym ważnym wydarzeniem w wiekach średnich była ekspansja. Ekspansja zewnętrzna Europejczyków spowodowała wielkie zmiany w handlu, które oznaczały zmiany zasięgu geograficznego europejskiej wymiany handlowej, zmiany asortymentu towaru będącego przedmiotem wymiany i zmiany organizacji towarowej.
Handel średniowieczny ograniczał się do basenu Morza Śródziemnego i Bałtyku oraz dróg lądowych. Po wielkich odkryciach rozwinął się handel transoceaniczny. Na rynki weszły nowe towary kolonialne: herbata, kawa, kakao, tytoń. Wyjątkowego znaczenia nabrał handel czarnymi niewolnikami z Afryki.
Na początku pracy omówiłam typowe społeczeństwo feudalne w średniowiecznej Europie. Teraz chciałabym przedstawić inną formę feudalizmu. Na przykład w Polsce nie doszło do ukształtowania się hierarchii lennej. Władca przejął od wspólnot plemiennych zwierzchnią własność całej ziemi. Własność tę oraz powinności chłopskie przekazywali władcy kościołowi i możnym. Podobnie pełną własność ziemi ograniczoną jedynie obowiązkiem służby wojskowej osiągnęli rycerze. Stan szlachecki był bardzo szczególnie uprzywilejowany, w jego rękach pozostawała władza polityczna, natomiast stan chłopski znajdował się w najgorszej sytuacji, a jego ludność była najbardziej zróżnicowana.
W XII w zaczęto nadawać immunitety np. zwalniające ludność zamieszkałą w majątkach feudałów od określonych danin i posług na rzecz panującego (immunitet skarbowy). Właściciel ziemski obdarzony przywilejem mógł zatrzymać dla siebie wszystkie daniny przysługujące do tej pory księciu. Był więc bardziej zainteresowany dobrze prosperującą gospodarką na swoich ziemiach, gdyż miał z niej wtedy większe dochody. Początkowo immunitety były też korzystne dla chłopa, bo pan dbał o podniesienie jakości gospodarki, jednak z czasem wolność własności chłopskiej zaczęła maleć i chłop stawał się poddanym feudała, który przejmował jego ziemie pozostawiając mu jedynie prawo do jej użytkowania. Chłop świadczył feudałowi pańszczyznę w postaci danin lub świadczył pracę w kilka określonych dni roku.
W Polsce bardzo ważną rolę odegrało również osadnictwo wiejskie i miejskie na prawie niemieckim. Źródeł osadnictwa na prawie niemieckim należy szukać w rozwoju sił wytwórczych, prowadzących do szerszego włączenia wsi do gospodarki towarowej. Do głównych zasad prawa niemieckiego zaliczano: wolność osobistą osadników, prawo do dziedziczenia posiadanego gruntu i rozporządzania nim przy zachowaniu zwierzchności pana gruntowego oraz autonomię sadową w postaci sądu ławniczego.
Przeniesienie polskiej wsi na prawo niemieckie oznaczało wprowadzenie bardziej rozwiniętych form ustrojowo-prawnych. Istotą prawa niemieckiego było ustanowienie stałych czynszów. Podstawowym świadczeniem na rzecz właściciela stała się renta pieniężna. Upowszechnienie gospodarki czynszowej wpłynęło korzystnie na wzrost wydajności pracy ponieważ chłop był bardziej zainteresowany rezultatami swojej pracy. Zmianie uległ status prawny ludności chłopskiej . Prawo niemieckie obejmowało zespół norm i zwyczajów zapewniających nowym osadnikom czy mieszkańcom osad przenoszonych różne korzyści i przywileje. Chłop osiadły na prawie niemieckim nie był przywiązany do ziemi. Osadnictwo na prawie niemieckim szło w parze ze zwiększeniem powierzchni ziemi uprawnej. Istotnym elementem rozwoju kraju było powiększenie liczby ludności rolniczej w wyniku osadnictwa. Wprowadzenie wydajniejszego systemu produkcji było możliwe dzięki dalszemu usprawnieniu techniki rolnej. W okresie wprowadzenia gospodarki czynszowej zmniejszyło się znaczenie hodowli w majątkach feudalnych, wzrosła natomiast hodowla w majątkach chłopskich. W rezultacie, pomimo szybkiego przyrostu ludności, nastąpiło podniesienie poziomu życia wszystkich klas i środowisk, z jednoczesnym zwiększeniem się różnic między obowiązującymi w nich standardami.
2. PRZEMIANY GOSPODARCZE W EUROPIE ZACHODNIEJ W XVI-XVIIIw
W swojej pracy przedstawię przemiany gospodarcze w Europie Zachodniej od XVI do XVIII wieku. Wiek XVI nazywa się „długim wiekiem”. W tym właśnie okresie Hiszpania była przedmiotem zazdrości dla pozostałych krajów Europy. Wydawać się mogło, że to potężne pod względem politycznym imperium opierało się na solidnych podstawach gospodarczych. Mimo, że hiszpańskie zasoby rolnicze nie były najlepsze, kraj ten odziedziczył wypracowany przez Maurów system upraw ogrodowych w Walencji i Andaluzji. Niektóre gałęzie rzemiosła, zwłaszcza produkcja tkanin i wyrobów żelaznych, znajdowały się w stadium rozkwitu. Hiszpanie budowali swoje mocarstwa kolonialne szybko i środkami skrajnej przemocy. Opanowali olbrzymie terytoria: Wielkie i Małe Antyle, Kubę, Meksyk, Peru, Filipiny. Podbite tereny były systematycznie kolonizowane przez ludność napływającą z Europy. W swych posiadłościach Hiszpanie zachłannie eksploatowali przede wszystkim metale szlachetne. Do Hiszpanii płynęły słynne „srebrne floty”. Po wielkich odkryciach geograficznych rozwinął się handel transoceaniczny. Rozwijają się nowe centra handlowe nad Atlantykiem. Pomimo tych sprzyjających okoliczności w gospodarce hiszpańskiej nie osiągnięto postępu, lud hiszpański zapłacił za to wysoką cenę w postaci obniżone stopy życiowej, zwiększyły się klęski głodu, epidemie. Mimo innych czynników, główną odpowiedzialność za upadek Hiszpanii ponoszą jej monarchowie ze względu na nadmierne ambicje oraz krótkowzroczną i nietrafną politykę gospodarczą. Nie było roku by Hiszpania nie była uwikłana w działania wojenne w którejś części Europy. Ponadto monarchowie hiszpańscy przejawiali tendencje do nadmiernej konsumpcji. Poprzez złą politykę Hiszpania od eksportera zboża i tkanin stała się ich importerem. Nie stwarzano również zachęty do rozwoju handlu między koloniami. A gdy przemysł hiszpański zaczął się chylić ku upadkowi, ożywiło to tylko popyt na produkty europejskich rywali Hiszpanii.
W okresie tym popularna była polityka merkantylizmu. Merkantylizm by ł odpowiedzią na nowe przemiany (odkrycia) geograficzne. Podstawowym założeniem merkantylistów było przekonanie, że o bogactwie kraju decydują zgromadzane zasoby kruszców (srebra i złota). Jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych, które są nietrwałe. Najwcześniejszy sposób gromadzenia kruszców praktykowany był przez Hiszpanię, nie sprawdził się, gdyż kruszce nie umacniały gospodarki, lecz wyciekały z kraju na zakup dóbr konsumpcyjnych. Dlatego uznano, że celem państwa powinno być uzyskanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy ściągać do kraju. Chciano to uzyskać np. poprzez popieranie rozwoju produkcji krajowej, popieranie wzrostu liczby ludności, aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń ludności. W nowoczesnych państwach koniecznością stało się zniesienie wewnętrznych komór celnych, ujednolicenie miar i wag, ujednolicenie systemu podatkowego. W celu prowadzenia handlu budowano drogi, kanały żeglugowe, organizowano łączność i komunikację pocztową. Merkantyliści uważali, że państwo powinno być samowystarczalne.
W XVIIw w krajach Europy środkowowschodniej realizowano odmianę polityki merkantylistycznej zwaną kameralizmem. Kameralizm skupił się jednak na sprawach Fiskalnych. Za główny cel uważano powiększenie dochodów panującego, gdyż pomyślność władcy miała być równoznaczna z pomyślnością kraju.
Natomiast w Francji za panowania Ludwika XVI stosowany był nacjonalizm gospodarczy. Ludwik XVI tworząc silne państwo, odpowiedzialność za decyzje polityczne oraz ich realizację przerzucił na barki swego ministra J.B. Calberta. Próbował on usystematyzować i usprawnić aparat kontroli państwa nad gospodarką, ale nigdy nie odniósł sukcesu. Głównym powodem jego niepowodzenia była niemożność osiągnięcia dostatecznych dochodów z gospodarki, by sfinansować wojny prowadzone przez Ludwika XVI i utrzymać jego liczny, próżniaczy dwór. Calbert skupił przede wszystkim uwagę na polityce przemysłowej. Popierano własny przemysł narodowy i chroniono go cłami protekcyjnymi. Ściągano do Francji rzemieślników-specjalistów, zakładano wiele spółek produkcyjnych z udziałem kapitału państwowego. Wiele uwagi poświęcono również rolnictwu np. hodowli koni rasowych, ponadto budowie dróg bitych i kanałów. Polityka ludnościowa Calberta popierała przyrost naturalny, zakazywała emigracji, przymuszała ludzi do pracy.
Jednak w XVIIw przodującą rolę w handlu międzynarodowym zajmowała Holandia. Jej podstawową siłą była flota handlowa, dobra organizacja przewozów i bogactwo kupców holenderskich. Szczególną rolę odgrywał handel kolonialny z Azją (Japonia, Chiny, Persja) i Ameryką. W Europie Holendrzy opanowali handel ze Skandynawią, Polską i państwem moskiewskim. Holendrzy wyspecjalizowali się również w przewożeniu towarów innych państw, w tym śledzi na eksport, ale eksportowali również niektóre własne produkty. Rolnictwo holenderskie chociaż był w nim zatrudniony znacznie mniejszy odsetek siły roboczej niż gdzie indziej, było najwydajniejsze w Europie i wyspecjalizowane w produkcji tak wartościowych artykułów jak masło, sery i rośliny przemysłowe. Już w XVIw stosowali nowoczesne metody uprawy ziemi. Powszechne były melioracje, wprowadzanie nowych upraw, które pozwalały na odejście od tradycyjnej trójpolówki i zapoczątkowanie płodozmianu. W efekcie dawało to wyższe plony i rozwój hodowli. Rozwijało się sadownictwo i ogrodnictwo, w XVIIw przychodzi moda na uprawę tulipanów. O tym jak zyskowne było rolnictwo holenderskie, świadczy również kontynuowanie zdobywania nowych ziem przez wydzieranie gruntów morzu, osuszanie jezior i bagien oraz obsadzanie roślinami torfowisk, po zużyciu torfu na opał. Materialną podstawę życia większości Holendrów stanowiło rybołówstwo. Ważną dziedziną gospodarki był przemysł stoczniowy opierający się na drewnie importowanym ze wschodniej Europy. Najbardziej rozwinięte było sukiennictwo, korzystające z bardzo dobrej gatunkowo wełny hiszpańskiej. Pozycja Holandii w gospodarce światowej ugruntowana została w 1609r przez powstanie banku w Amsterdamie, który to stał się centrum finansowym ówczesnego świata, siedzibą giełd, centrum spekulacji.
3. GOSPODARKA POLSKA W XVI - XVIIIw.
W swojej pracy przedstawię zmiany gospodarcze zachodzące na terenie Polski w XVI-XVIIIw. Po pierwsze chciałabym scharakteryzować folwark pańszczyźniany. Folwark był administracyjną jednostką większych dóbr ziemskich, było to większe gospodarstwo rolne. Folwarki najwcześniej zaczęły powstawać w okolicach spławnych rzek, którymi można było wywozić produkty do portów bałtyckich, oraz na obszarach gdzie znajdowały się liczne miasta. Tworzenie folwarków nastawionych na towarowa produkcję zboża, wiąże się z rosnącym popytem na zboże na zachodzie Europy po wielkich odkryciach geograficznych. Była to szansa wzbogacenia się dla szlachty.
Folwark stał się w XVIw. charakterystyczną formą gospodarki dla ogromnej większości ziem polskich, Nie wszędzie jednak rozwijał się równomiernie; zależało to od położenia geograficznego, możliwości zbytu produktów, kategorii i wielkości dóbr itd. Słabo rozwijał się w okolicach mniej zaludnionych lub o słabszym tętnie życia gospodarczego. Pierwsze folwarki powstawały po likwidowanych sołectwach. Podstawy prawne do tego dał status warcki z 1423r, który zezwalał na przymusowy wykup ziemi od sołtysów nie wywiązujących się ze swoich obowiązków. Tą metodą szlachta przejmowała w posiadanie folwarki sołtysie i władzę sądową nad chłopem. W niedługim czasie w dobrach szlacheckich zlikwidowano prawie wszystkie sołectwa. Część sołtysów pozostała tylko na ziemiach królewskich i duchownych.
Jednak bardziej dotkliwa była likwidacja samorządu wiejskiego. Zwiększyła ona zależność chłopa od pana i ułatwiła nasilanie wyzysku. Wraz z tworzeniem się folwarku następowało przekształcenie chłopa w poddanego. Działo się tak niezależnie od faktu, że wsie, które lokowane były wcześniej na prawie niemieckim, uzyskiwały w umowach lokacyjnych zagwarantowanie pewnych określonych praw. Doprowadziło to do wytworzenia się osobistej, sądowej i gruntowej zależności chłopa od pana. Nastąpiło przypisanie chłopa do ziemi i od tej pory stał się on niejako własnością pana. Pan mógł również dysponować jego osobą, darować, sprzedawać lub przekazać w testamencie. Poddani różnych panów nie mogli wchodzić w związki małżeńskie między sobą, a ponadto w ramach zależności osobistej zmuszano chłopów do tzw. narzutów, czyli odpłatnego zaopatrywania się w składach dworskich w różnego rodzaju produkty oraz uczęszczania wyłącznie do pańskiej karczmy.
W procesie uzależniania chłopów od panów dużą rolę odegrało sądownictwo patrymonialne. Prawo sądzenia poddanych uzyskiwał pan w wyniku otrzymania immunitetu sądowego.
Chłop użytkujący pańską ziemię zobowiązany był z tego tytułu do ponoszenia różnych ciężarów feudalnych . Mając pełnie władzy w swoim ręku pan mógł dowolnie ustalać wysokość tych ciężarów, czyli renty feudalnej. Początkowo przeważająca renta naturalna i pieniężna zastępowana była coraz częściej rentą pańszczyźnianą, ponieważ powiększające się folwarki szlacheckie potrzebowały coraz więcej siły roboczej. We wsiach lokowanych na prawie niemieckim chłopi mieli dotychczas obowiązek odrabiania 3-4 dni rocznie na pańskim, nieco wyższa była pańszczyzna w gospodarstwach na prawie polskim. W późniejszym okresie prawo nie regulowało już wysokości odrobku, dokonywali tego poszczególni panowie. W krótkim też czasie w wielu dobrach wymagano od chłopów odrabiania 1-2 dni w tygodniu z łana, a już w końcu XVIw. powszechnie stosowano w szlacheckich folwarkach pańszczyznę wynoszącą 4-5dni z łana, a w okresie żniw nawet cały tydzień.
Zwiększający się ciągle zakres obowiązków feudalnych prowadził systematycznie do pogarszania się warunków materialnych i społecznych ludności wiejskiej. Prawdziwy jednak kryzys nastąpił w wyniku długotrwałych wojen prowadzonych przez RP w drugiej połowie XVII i na początku XVIII wieku. Ogromne spustoszenia w szczególności mocno dotknęły wieś. Po wojnie północnej na najbardziej zniszczonych terenach ziemie nie uprawiane dochodziły do 80% byłych użytków rolnych.
Bardzo niekorzystną sytuację wsi pogarszał proces ograniczania praw chłopskich do ziemi. Na niektórych terenach RP zanikało dziedziczne użytkowanie ziemi, co pozwalał feudałom bezkarnie usuwać chłopów z gospodarstw.
Pogarszająca się systematycznie sytuacja wsi doprowadziła do wzrostu oporu przeciw szlachcie. Walka przybierała rozmaite formy w zależności od istniejących w danym regionie warunków. Lekceważenie postulatów wsi przy jednocześnie wzmagającym się ucisku doprowadziło do zbiegostwa chłopów. Porzucali oni swe gospodarstwa i pojedynczo lub gromadnie uciekali na tereny gdzie obciążenia feudalne nie były aż tak dokuczliwe.
W wieku XVIII załamanie się gospodarki feudalnej, coraz mniejsze efekty pracy pańszczyźnianej oraz stałe nasilenie się walki klasowej zmusiły właścicieli majątków do reformowania dotychczasowych stosunków wytwórczych i form pracy. W drugiej połowie XVIII wieku rozpoczęło się stopniowe oczynszowanie wsi. W rolnictwie nastąpiły zmiany w kierunku zwiększenia wydajności pracy oraz polepszenia doli chłopów. Niektórzy magnaci pod wpływem wzorów zagranicznych, idei humanitarnych oraz wskazań ówczesnej literatury fachowej podjęli próby reorganizacji swych dóbr poprzez oczynszowanie chłopów i rezygnację z pańszczyzny. Ale z wielu takich inicjatyw reformatorzy musieli się wycofać gdyż nikły rozwój rynku lokalnego uniemożliwiał chłopom sprzedaż ich produktów i opłacenie czynszu.
Gospodarka folwarczno-pańszczyźniana począwszy od czasów średniowiecza przez następne stulecia przesądziła o typie ekonomiki, strukturze społeczeństwa, charakterze stosunków politycznych panujących w RP wzorach kultury. Przyczyniła się ona do upadku gospodarczego Polski oraz uniemożliwiła rozwój niższych klas społeczeństwa.
4. PIERWSZA REWOLUCJA PRZEMYSŁOWA I PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ŚWIECIE DO 1870r.
W swojej pracy opiszę pierwszą rewolucję przemysłową i przedstawię przemiany gospodarcze na świecie do 1870 roku. Tak więc w końcu XVIII wieku w Wielkiej Brytanii zaczęły się przeobrażenia, dzięki którym gospodarka kraju, zdominowana dotychczas przez oparte na feudalnych stosunkach rolnictwo, przeszła całkowitą transformację. Brytyjczycy stali się pionierami rewolucji przemysłowej , która miała ogarnąć cały świat. Przemiany gospodarczo-społeczne w Anglii u schyłku XVIII wieku określa się jako „rewolucję przemysłową”. Rozpoczęła się ona od przemysłu lekkiego w przemyśle włókienniczym. W 1733r. wynaleziono mechaniczne czółenko tkackie, które umożliwiło dwukrotne zwiększenie wydajności tkacza, w efekcie zwiększając popyt na przędzę. Rewolucja przemysłowa dotyczyła i innych gałęzi przemysłu. Zmiany te dotyczyły np. procesu wytapiania rudy żelaza za pomocą koksu, co uwolniło hutnictwo żelaza od zależności od węgla drzewnego, wynaleziono maszynę parową, nowe potężne źródło napędu, która uzupełniła, a w końcu zastąpiła siłę wiatru i energię wodną. Tak więc potęga przemysłu angielskiego oparta była na produkcji przy użyciu maszyn, stosowaniu silników mechanicznych bazujących na rosnącym wydobyciu węgla kamiennego, rozwiniętym hutnictwie żelaza i wykorzystaniu kolei żelaznych. Powstanie kolei żelaznych i udoskonalenie lokomotywy pozwoliły na połączenie kilku miast liniami towarowymi i osobowymi. Inne osiągnięcia tej rewolucji to zastąpienie siły ręcznej maszyną, manufaktury fabryką, wzrost i odbudowa produkcji, intensyfikacja handlu, urbanizacja kraju oraz powstawanie nowych klas społecznych: klasy robotniczej i kapitalistów, czyli właścicieli środków produkcji i kapitałów. Anglia stała się największą przemysłową, handlową i kolonialną potęgą świata. Natomiast kraje zachodniej Europy wkraczały w okres rewolucji przemysłowej z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem, mimo że rewolucja francuska i reformy napoleońskie obaliły tam pozostałości feudalizmu. W państwach Europy wschodniej i na Bałkanach utrzymywała się nadal pańszczyzna, opóźniając niemal o stulecie rozwój gospodarczy.
W drugiej połowie XVIII wieku mimo ogromnego postępu państwowa polityka merkantylistyczna popierająca jednostronnie rozwój przemysłu i handlu, zaczęła spotykać się z coraz ostrzejszą krytyką. Zwolennicy liberalizmu gospodarczego domagali się zmniejszenia reglamentacji gospodarki kraju przez państwo i zniesienia protekcyjnej polityki celnej. Liberalizm gospodarczy oznaczał dążenie do uzyskania pełnej wolności w trzech sferach życia społecznego. Mianowicie chodziło tu o wolność jednostki co oznaczało walkę przeciwko poddaństwu osobistemu i gruntowemu chłopów oraz przeciwko nowożytnemu niewolnictwu, w praktyce chodziło o swobodny przepływ wolnej siły roboczej. Następnie chodziło o uzyskanie wolności działalności gospodarczej, głównie przemysłowej stąd brała się walka przeciw przymusowi cechowemu i reglamentacji produkcji. Dalej miała być to wolność handlowa, czyli swoboda przepływu towarów wewnątrz danego państwa poprzez likwidację ceł wewnętrznych, między państwami ceł protekcyjnych oraz na morzach i oceanach wolność żeglugi. Liberalizm głosił teorię o obiektywnym charakterze praw ekonomicznych, rządzących gospodarką niezależnie od woli ludzi, występował w obronie wolnej gry sił na rynku. Teorie liberalizmu gospodarczego były szczególnie korzystne dla Anglii- największej potęgi gospodarczej. Wolniej i w mniejszym zakresie były realizowane w innych krajach Europy.
Zapoczątkowane rewolucją przemysłową zmiany objęły w XIX w, choć z bardzo różnym nasileniem, całą niemal Europę. Mimo cyklicznie powtarzających się kryzysów gospodarczych, nastąpił szybki i wszechstronny rozwój coraz to nowych gałęzi produkcji, umożliwiony postępem nauki, rozbudową sieci kolejowej i międzynarodowego transportu wodnego. Okres ten stał się wiekiem demograficznego wzrostu, jednocześnie rozwój kapitalizmu prowadził do zasadniczych przemian społecznych. Zmniejszał się procentowy udział ludności wiejskiej w ogólnej populacji. Wśród coraz liczniejszej ludności miast rósł odsetek ludności robotniczej. Wprowadzenie maszyn, wykorzystywanie w fabrykach niewykwalifikowanej siły roboczej, wyzysk robotników fabrycznych, ciężkie warunki mieszkaniowe- wszystko to składało się na nędze proletariatu. Dopiero w II połowie XIX w na zachodzie europy państwo zaczęło zdecydowanie ingerować w stosunki pracownicze, zmierzając do poprawy bytu robotników.
W następstwie dziewiętnastowiecznego rozwoju stosunki kapitalistyczne zapanowały w całej niemal Europie i w Stanach Zjednoczonych. W Wyniku rozwoju w Stanach Zjednoczonych doszło do wojny secesyjnej prowadzonej przez 23 stany Północy z 11 stanami Południa. Stany północne były uprzemysłowione, dążyły do wprowadzenia ceł ochronnych, rolnicze stany południowe zaś były zainteresowane w wywozie bawełny, tytoniu, trzciny cukrowej i opowiadały się za liberalną polityką celną. Rolnicze Południe opierało się na pracy niewolników, na przemysłowej Północy niewolnictwo było już zniesione, potrzebowała ona wolnych rak do pracy. Bezpośrednią przyczyną rozłamu był wybór Lincolna, zwolennika stopniowej likwidacji niewolnictwa, na prezydenta Stanów Zjednoczonych.
W poszczególnych państwach europejskich poziom i charakter gospodarki u schyłku XIX w był bardzo zróżnicowany. Utrzymała się nadal przewaga Anglii. Niemcy, mimo skromnych posiadłości kolonialnych, osiągnęły w Europie drugie miejsce w dziedzinie produkcji przemysłowej, wyprzedzając Francję. Jednak dzięki swym posiadłościom kolonialnym i działalności instytucji finansowych, Francja odgrywała dużą rolę gospodarczą. Dania i Holandia przodowały w dziedzinie produkcji rolnej. Pozostałe rolnicze kraje Europy zachodniej- Hiszpania, Portugalia i Włochy- nie zdołały rozwinąć szerzej przemysłu. Najbardziej zacofane były państwa bałkańskie, które dopiero w XIX wyzwoliły się spod panowania Turcji, były one niemal pozbawione przemysłu.
5.CHARAKTERYSTYKA PRZEMIAN GOSPODARCZYCH NA ŚWIECIE W LATACH 1870-1914. I WOJNA SWIATOWA
W swojej pracy chciałabym przedstawić charakterystykę przemian gospodarczych na świecie w latach 1870-1914 i podczas I wojny światowej. XIX w stał się wiekiem demograficznego wzrostu, jednocześnie rozwój kapitalizmu prowadził do zasadniczych przemian społecznych. Zmniejszał się procentowy udział ludności wiejskiej w ogólnej populacji. Wśród coraz liczniejszej ludności miast rósł odsetek ludności robotniczej. Wprowadzenie maszyn, wykorzystywanie w fabrykach niewykwalifikowanej siły roboczej, wyzysk robotników fabrycznych, ciężkie warunki mieszkaniowe- wszystko to składało się na nędze proletariatu. Dopiero w drugiej połowie XIX w na zachodzie Europy państwo zaczęło ingerować w stosunki pracownicze, zmierzając do poprawy bytu robotników. Tendencje do wzrostu płac i skracania dnia pracy zaczęły oddziaływać korzystnie na ich położenie. W zacofanych krajach europy wschodniej sytuacja robotników przemysłowych była nadal bardzo ciężka.
W następstwie dziewiętnastowiecznego rozwoju stosunki kapitalistyczne zapanowały niemal w całej Europie, w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Stany Zjednoczone miały warunki sprzyjające rozwojowi gospodarczemu, a więc urodzajną ziemię oraz liczne bogactwa naturalne. Zasoby naturalne byłyby jednak niczym, gdyby nie pracowite społeczeństwo, które tworzyli przede wszystkim emigranci. To wszystko spowodowało, że Stany Zjednoczone w krótkim czasie dogoniły inne potęgi gospodarcze ówczesnego świata. Potęgą gospodarczą stała się również Japonia, która porzuciła politykę izolacji od świata. Dzięki temu w oparciu o wzorce europejskie, zbudowali nowoczesną gospodarkę, armię i administrację.
Dziewiętnastowieczny proces uprzemysłowienia z pewnego punktu widzenia był zjawiskiem europejskim, natomiast z innego punktu był zjawiskiem regionalnym. W Europie uprzemysłowionej nagle bardzo ważna okazała się ilość i jakość bogactw naturalnych. Dotyczyło to szczególnie węgla, a te regiony Europy gdzie występowały jego obfite złoża, stały się głównymi ośrodkami przemysłu ciężkiego w XIX w. Natomiast pod koniec XIX w wraz z wprowadzeniem energii elektrycznej z hydroelektrowni kraje, które obfitowały w energię wodną, jak Szwajcaria, częściowo Francja, Włochy, Szwecja, Norwegia, otrzymały nowe bogactwo równie pożyteczne. Cała Europa obfitowała w typowe bogactwa mineralne. Ze względu na przewóz surowców i towarów , w każdej dziedzinie przemysłu coraz ważniejszy stawał się szybki i sprawny transport. Po 1840r budowa kolei uległa wielkiemu przyspieszeniu. Koleje stały się znakomitym czynnikiem wzrostu gospodarczego, gdyż wymagały dużych ilości stali i żelaza, węgla kamiennego, drewna, rozwiniętego przemysłu maszynowego w związku z czym dawały zatrudnienie dużej liczbie ludności. Dynamicznie rozwijał się również transport morski.
Przełom XIX i XX w przyniósł gwałtowne zmiany w technice w związku z wieloma odkryciami w nauce, opracowaniem nowych technologii produkcji oraz z rozpowszechnianiem się zastosowania energii elektrycznej i silników spalinowych w przemyśle. Ta „nowa” rewolucja przemysłowa spowodowała powstanie nowych gałęzi przemysłu, umożliwiła obniżenie kosztów produkcji, nie wywołała jednak zmian w strukturze społeczeństw. W związku z rozwojem ośrodków przemysłowych następował wzrost zapotrzebowania na produkty roślinne i artykuły pochodzenia zwierzęcego. Musiała więc wzrosnąć produkcja rolna. Rozwojowi gospodarki towarzyszyła koncentracja produkcji i kapitału, co doprowadziło do powstania monopoli.
Proces koncentracji produkcji obejmował często nowe gałęzie wytwórczości, jak przemysł chemiczny, elektrotechniczny czy górnictwo naftowe. Najczęściej powstawały towarzystwa akcyjne, gdyż stworzenie spółki akcyjnej było najszybszym sposobem pozyskania kapitału dla inwestycji.
Spółki akcyjne obejmowały zarówno produkcję, handel, jak i finanse. Do realizacji tych wielkich przedsięwzięć zaciągały one pożyczki bankowe. Dzięki takim zabiegom znacząco wzrosła rola banków, co powodowało określone skutki w postaci wpływania przez banki na kierunki rozwoju przemysłu i handlu. W 1903 roku sześć wielkich banków niemieckich dysponowało aż 751 stanowiskami w radach nadzorczych różnych spółek. Zrastanie się kapitału przemysłowego i bankowego powodowało centralizację kapitałów i powstanie nowej grupy społecznej - oligarchii finansowej, często mającej decydujący wpływ na bieg spraw państwowych.
Rozwinięte państwa kapitalistyczne, dążąc do zdobycia surowców i rynków zbytu, prowadziły politykę podboju i ekspansji kolonialnej. Narastające konflikty miedzy rywalizującymi ze sobą mocarstwami, zwłaszcza europejskimi doprowadziły do wybuchu I wojny światowej, w czasie której gospodarka została podporządkowana potrzebom walczących armii.
Podczas działań wojennych zginęła ogromna ilość wojsk i ludności cywilnej. Zostały zrujnowane miasta i wsie. Wielki światowy system handlowy rozpadł się podczas wojny. Państwa walczące wyczerpały swoje rezerwy walut i złota. Państwa utraciły możliwość handlu z koloniami, które zostały przejęte głównie przez Stany Zjednoczone. Problemem była Również dezorganizacja handlu międzynarodowego i wojna gospodarcza między uczestnikami wojny. Wojna zakłóciła również równowagę światowego rolnictwa. Po wojnie nastąpiły również istotne zmiany w układzie sił gospodarczych, gdyż w związku z traktatem wersalskim zostały wprowadzone nowe ustalenia dotyczące poszczególnych krajów i powstały nowe państwa w Europie. Powojenne rozstrzygnięcia zamiast rozwiązać problemy gospodarcze wywołane wojną, zaostrzyły je. Z traktatu wyniknęły dwie kategorie trudności gospodarczych: wzrost nacjonalizmu gospodarczego i problemy walutowe i finansowe.
6. GOSPODARKA NA ZIEMIACH POLSKICH W XIXw
W swojej pracy postaram się przedstawić gospodarkę na ziemiach polskich w XIXw. Ważnym wydarzeniem w dziewiętnastowiecznej Polsce było uwłaszczenie chłopów, czyli nadanie im na własność ziemi uprzednio przez nich użytkowanej wraz ze zniesieniem feudalnych obciążeń na rzecz panów. Hasło uwłaszczenia chłopów od początku XIXw wysuwał polski ruch narodowowyzwoleńczy. Najwcześniej (od 1811) przeprowadzono uwłaszczenie w zaborze pruskim. Choć w toku tych reform chłopi musieli odstąpić część ziemi dworowi, powstała tam, obok warstwy chłopów małorolnych, których pracy potrzebowały folwarki, warstwa zamożnych gospodarzy, posiadających duże gospodarstwa. Na terenie Galicji władze austriackie ogłosiły uwłaszczenie w 1848r. Duży wpływ na podjęcie tej decyzji miały ruchy rewolucyjne chłopów i Wiosna Ludów. Natomiast w Królestwie Polskim dekrety o uwłaszczeniu wydał powstańczy Rząd Narodowy, który wobec klęsk militarnych nie zdołał jednak przeprowadzić ostatecznego nadania ziemi chłopom. Reformy przeprowadziły władze carskie, nadając ziemię również części ludności bezrolnej. W następstwie przeprowadzonych reform chłop stał się wolnym właścicielem gruntów, na których gospodarował.
Dla pomyślności kraju kluczowa była sytuacja rolnictwa. Warunkiem jej zasadniczej poprawy stało się rozwiązanie kwestii agrarnej i wyjście z recesji spowodowanej utrzymywaniem się systemu folwarczno-pańszczyźnianego. Po zniesieniu poddaństwa w 1807r pańszczyzna stawała się coraz mniej wydajna, gdyż ziemianie mieli ograniczone możliwości jej egzekwowania. Recesję pogłębiało pogorszenie warunków eksportu, gdyż Anglia wprowadziła cła zbożowe. Zmniejszenie importu przez Anglię doprowadziło do spadku cen w portach bałtyckich. Także wojna celna Królestwa z Prusami i podwyższenie ceł tranzytowych utrudniały eksport. Długofalowy program poprawy sytuacji rolnictwa przedstawił Lubecki, a służyć temu miało utworzone w 1825r w Warszawie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. W Królestwie Polskim reformy agrarne rozpoczęło oczynszowanie chłopów w dobrach narodowych. Zbyt wysokie czynsze spowodowały, że eksperyment się nie powiódł i folwarki dóbr narodowych znów oddano w prywatną dzierżawę. Po 1815r rozwój gospodarczy ziem polskich w poszczególnych zaborach przebiegał odmiennie. W zaborze pruskim przeprowadzono ze wszystkich zaborów najwcześniej uwłaszczenie chłopów; nie rozwinął się tam poza Śląskiem, przemysł. W pozostającej pod panowaniem Austrii Galicji nastąpiła stagnacja stosunków społeczno-gospodarczych.
Pozostające we władaniu cara Aleksandra I Królestwo Polskie otrzymało liberalną konstytucję, uzyskało własny sejm i armię, nastąpił też znaczny rozwój gospodarki i oświaty. Rząd Królestwa Polskiego wziął na siebie obowiązek stworzenia warunków, w których mógł rozwijać się przemysł. Sprawami przemysłu i rzemiosła zajmował się Departament Przemysłu i Kunsztów kierowany przez S. Staszica. On to rozpoczął popieranie imigracji fabrykantów i rzemieślników oraz rozbudowę rządowego przemysłu górniczo-hutnicznego. Zarówno zakłady prywatne, jak i państwowe powstawały pod ochroną protekcyjną państwa. Wyrażało się to w przywilejach dla imigrantów, zamówieniach rządowych, ulgach podatkowych. Przyczyny polityki protekcyjnej były różnorakie. Na pierwszym miejscu można postawić dążenie do ogólnego rozwoju gospodarczego kraju. Rozbudowa przemysłu powodowała wzrost znaczenia państwa wobec sąsiadów, a podatki stąd płynące do skarbu mogły stanowić ważne źródło dochodów budżetowych. Rząd nie poprzestawał na pomocy dla prywatnego przemysłu, lecz także budował własne zakłady, głównie w górnictwie i hutnictwie. Na tym polu zasłużył się S. Staszic, który przygotował program rozbudowy kompleksu górniczo-hutniczego nad rzeką Kamienną.
Polacy-w kraju i na emigracji- nie pogodzili się z utratą niepodległości i szukali dróg jej odzyskania. Emigranci polscy początkowo liczyli na pomoc rewolucyjnej Francji, a następnie Napoleona I; utworzyli Legiony Polskie we Włoszech, których los okazał się tragiczny. W kraju część arystokracji snuła plany zjednoczenia ziem polskich pod berłem cara Aleksandra I; które wkrótce okazały się nierealne. W środowiskach polskich emigrantów nieustannie trwały dyskusje nad drogami odzyskania niepodległości, ogłaszano programy zawierające wizje przyszłej Polski. Sprawie narodowej poświęcona była twórczość najwybitniejszych twórców kultury narodowej. Do kraju wysyłano emisariuszy, którzy organizowali tajne związki.
7.GOSPODARKA ŚWIATOWA W LATACH 1918-1939. II WOJNA ŚWIATOWA
W swojej pracy postaram się przedstawić gospodarkę światową w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej. Tak więc po zniszczeniach i kosztach jakie wywołała I wojna światowa w handlu międzynarodowym i w światowym rolnictwie i przemyśle nastąpiły zakłócenia walutowe i finansowe. Doprowadziły one do załamania gospodarki międzynarodowej. Jądrem tych zakłóceń były reparacje wojenne, w wyniku których Stany Zjednoczone stały się wierzycielem Europy. Dużym zagrożeniem gospodarczym była inflacja powojenna, której ujemnych konsekwencji nie udało się ograniczyć tylko do Niemiec. Wszystkie nowopowstałe państwa przeżyły podobną inflację. Wielka Brytania w związku z narastającym bezrobociem, spowodowanym zniszczeniami i zahamowaniem przemysłu, wypłacała zasiłki robotnikom i również miała problemy gospodarcze związane z inflacją. Mimo takich problemów, szkody wyrządzone przez wojnę w dużej mierze usunięto. Stany Zjednoczone wyszły z wojny silniejsze niż kiedykolwiek. Japonia, która przed wojną była niewielkim imperium, powiększyła swe terytorium i stała się znaczącą potęgą gospodarczą. Lata 1924-1928 określa się zazwyczaj jako okres stabilizacji. W okresie tym szybko wzrastała produkcja przemysłowa oraz rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych.
Lata 1929-1933 to okres, w którym miał miejsce wielki kryzys gospodarczy. Już pod koniec 1928r pewne zjawiska takie jak: tworzenie się zapasów oraz coraz trudniejsze ich upłynnienie były symptomami nadchodzącego załamania gospodarczego. Latem 1928r amerykańscy bankierzy przestali kupować niemieckie i inne zagraniczne obligacje i zaczęli lokować swe pieniądze na giełdzie nowojorskiej. Na taki stan wpłynął między innymi wielki przyrost produkcji. Produkcja towarów była wynikiem nadmiernego rozwoju inwestycji opartych na tanich kredytach. Załamanie koniunktury zaczęło się na giełdzie nowojorskiej (24.10.1929, `czarny czwartek”), kiedy to ogromna podaż akcji przy zmniejszonym zapotrzebowaniu na nie doprowadziła do paniki wśród inwestorów. Panika została na krótko opanowana dzięki interwencji banków, które wykupywały akcje interwencyjne. Jednakże 29.10.1929r („czarny wtorek”) doszło do załamania na giełdzie. Spadające ceny akcji spowodowały panikę, która w konsekwencji doprowadziła wiele osób i przedsiębiorstw do bankructwa. Winą za taki stan rzeczy obarczano złą politykę kredytową w latach wcześniejszych, która pozwalała każdemu uzyskać tani kredyt bankowy, a środki z tego kredytu przeznaczone były na zakup tanich akcji, które z czasem traciły na swej wartości. Odbiło się to na całej gospodarce, ponieważ nastąpił spadek produkcji przemysłowej. W większym stopniu spadek produkcji objął dobra inwestycyjne niż konsumpcyjne. W warunkach zmniejszonej produkcji powszechnym zjawiskiem stało się bezrobocie. Taka sytuacja sprzyjała natomiast producentom i pracodawcom, ponieważ mogli oni obniżać zarobki i wymuszać większą wydajność pracownika. Jednakże kryzys nie dotknął tylko strefy produkcji przemysłowej, ale i rolniczej. Spadek cen na artykuły rolnicze spowodował zubożenie wsi. Kryzys objął swym zasięgiem również handel międzynarodowy. Polityka wszystkich państw była tak prowadzona aby ograniczyć import i zwiększyć eksport, w celu pozbycia się zapasów towarów. W konsekwencji tych działań nastąpił olbrzymi spadek obrotów handlu zagranicznego. Kraje przemysłowe w celu ożywienia eksportu zaczęły sprzedawać towary za granicą poniżej cen światowych a wszelkie straty z tego tytułu zaczęto rekompensować dotacjami ze skarbu państwa. Stosowanie takiej polityki doprowadziło do wprowadzenia ceł na towary importowane. Analizując skutki kryzysu należy również wspomnieć o załamaniu walutowym; złoto, które było podstawą systemu walutowego zaczęło niekontrolowane wypływać z banków. Niektóre państwa broniły się przed spadkiem waluty przez stosowanie polityki deflacyjnej polegającej na sztucznym utrzymywaniu wysokiej wartości pieniądza. Takie zabiegi powodowały podwyższenie stóp kredytowych i utrzymywanie się zastoju gospodarczego.
Natomiast w Rosji bolszewicy nazywający się komunistami wprowadzili politykę komunizmu wojennego. Obejmowała ona nacjonalizację gospodarki miejskiej, konfiskatę ziem i jej podział między chłopów oraz nowy system prawny. Wprowadzono dyktaturę proletariatu z Leninem na czele. Cała gospodarka była w ruinie. Polityka rolna doprowadziła do tego, że chłopi, którzy zagarnęli ziemie odmawiali dostarczania produktów rolnych i rząd zaczął je konfiskować. Powszechny stał się czarny rynek. W końcu Lenin wprowadził politykę stanowiącą kompromis z kapitalistycznymi zasadami gospodarki. Po śmierci Lenina władze przejął Stalin, którego programem było planowanie gospodarcze. W 1929r zainicjował swój pierwszy plan pięcioletni. Stalin upierał się przy organizowaniu gospodarstw państwowych.
Niemcy już wkrótce po dojściu do władzy Hitlera (styczeń 1933) zaczęły przygotowania do wojny. Nowoczesny i dobrze rozwinięty przemysł stanowił znakomite zaplecze. Jeszcze w okresie przedwojennym kontroli państwowej poddana została produkcja, co umożliwiło przestawienie jej na potrzeby zbrojeń. Nastąpiło również zwiększenie inwestycji wojskowych. Poważnym krokiem w tym kierunku była realizacja czteroletniego planu gospodarczego rozpoczęta w 1936r. Do możliwości realizacji planów wojskowych potrzebne były surowce strategiczne, które musiano importować. Ponieważ import nie pokrywał w pełni zapotrzebowania, dlatego Niemcy przywiązywali dużą wagę do wykorzystywania surowców wtórnych. W dniu wypowiedzenia wojny Wielka Brytania ogłosiła morską blokadę Niemiec i państw sprzymierzonych. Po rozpoczęciu działań wojennych
Cała gospodarka została podporządkowana jednolitemu kierownictwu. Niemcy starali się maksymalnie wykorzystać gospodarczo podbite kraje. Działanie te spowodowały spadek globalnej produkcji przemysłowej na wszystkich okupowanych terenach. W różny sposób realizowali swoje założenia: podporządkowywali w podbitych krajach potencjał gospodarczy, ograniczali spożycie przez ludność miejscową oraz wykorzystywali istniejące zasoby dla potrzeb Rzeszy. Niemcy we wszystkich okupowanych krajach włączyły ich gospodarkę do niemieckiego systemu zarządzania i planowania gospodarczego. Narzucali odgórnie profil i wielkość produkcji, poziom płac itp. Z braku niedostatku siły roboczej okupanci wykorzystywali jeńców, robotników krajów podbitych do pracy fizycznej. Istotne znaczenie miała też polityka pieniężna. W Niemczech poprzez zamrożenie płac i cen dążono do stabilizacji nabywczej marki, w krajach okupowanych wykorzystywano inflację jako jedną z metod obniżenia siły nabywczej ludności oraz finansowania swych wydatków. Dlatego w okupowanych państwach zachowano miejscową walutę. W wyniku realizowania powyższej polityki Niemcom udało się aż do końca 1942r prowadzić działania wojenne bez uszczerbku dla położenia materialnego własnej ludności. Jednak od 1943r rosły straty wojenne, skurczył się dopływ surowców, tracono obszary okupowane, załamała się produkcja wojenna i w konsekwencji doszło do paraliżu systemu gospodarczego Niemiec. W maju 1945r Niemcy podpisały bezwarunkowa kapitulację.
Skutkiem wojny były wielkie straty wśród ludności oraz olbrzymie straty materialne. Do strat materialnych i strat w ludziach dochodził fakt, że miliony osób zostało oddzielonych od swych rodzin, domów i stanęły w obliczu głodu. Sytuację pogarszało poważne zniszczenie instytucjonalnych ram gospodarki.
Jednym z najpilniejszych zadań, przed którym stanęli Europejczycy było przywrócenie prawa, porządku i działalności administracji publicznej. Większość krajów miała utworzone podczas wojny rządy na uchodźstwie, które zaczęły wracać i próbowały powrotu do normalności. We wszystkich krajach konsekwencją różnorodnych tendencji były powszechne żądania reform politycznych, społecznych i gospodarczych.
8. GOSPODARKA POLSKI W LATACH 1918-1939 I W OKRESIE WOJNY.
W swojej pracy chciałabym przedstawić gospodarkę Polski w okresie międzywojennym. Tak więc I wojna światowa, a następnie wojna z Rosją doprowadziły do ogromnych zniszczeń na wschodnich, centralnych i południowych terenach Polski, gdzie doszło do znacznej dewastacji przemysłu i rolnictwa. Wojny i gospodarka okupantów doprowadziły do gwałtownego zmniejszenia produkcji przemysłowej i rolnej oraz do bezrobocia w byłym Królestwie Polskim. Trudności pogłębiał fakt, że w skutek długotrwałego rozbicia politycznego Polska nie stanowiła jeszcze jednolitego organizmu ekonomicznego. Każdy z zaborów miał odrębne ustawodawstwo, system monetarny, był zróżnicowany względem komunikacji uniemożliwiającej obrót handlowy. Ziemie polskie różniły się ekonomicznie i gospodarczo. Polska była również zróżnicowana narodowościowo, prawnie i administracyjne. W związku z osią zainteresowań, głównie ludności chłopskiej zainicjowano ustanowienie reform rolnych. Z inicjatywy ludowców 19 lipca 1919r sejm przyjął uchwałę o reformie rolnej, która przewidywała parcelację majątków państwowych. Przeciw uchwale rozpoczęła się szeroka agitacja stronnictw prawicowych. Prawica przewidywała, że w wyniku reformy rolnej nastąpi załamanie rolnictwa i gospodarki kraju. Jednak 15 lipca 1920r- niewątpliwie pod wpływem niepomyślnej sytuacji militarnej Polski- sejm uchwalił radykalniejszą ustawę o reformie rolnej, przewidywała ona odszkodowania dla obszarników, kredyty w wysokości 75% wartości parceli. Ziemię mieli otrzymać głównie bezrolni i małorolni. Jednocześnie stworzono podstawy nadzielenia ziemią zasłużonych weteranów wojskowym, czego rezultatem było osadnictwo wojskowe, zwłaszcza na kresach wschodnich. Gdy zakończyła się wojna siły, które ustaliły tą reformę zaczęły ją bojkotować. Opierając się na artykule o nietykalności własności prywatnej. Po ustanowieniu konstytucji i wyborach do parlamentu oraz po dymisji Piłsudskiego i objęciu władzy przez rząd Sikorskiego i gabinet Chjeno-Piasta sytuacja gospodarcza uległa pogorszeniu. Spadła wartość pieniądza a rząd pokrywał niedobory budżetowe drukując wciąż nowe banknoty, co doprowadziło do wzrostu drożyzny. Inflacja, która 1923r przerodziła się w hiperinflację, uniemożliwiła stabilizację gospodarczą i znacznie pogorszyła warunki życia ludności. Przez kraj przechodziła coraz większa fala strajkowa. W wyniku tego rząd Witosa podał się do dymisji. W obliczu groźby załamania gospodarczego zdobyto się na powołanie gabinetu pozaparlamentarnego z wybitnym ekonomistą W. Grabskim na czele. Rząd Grabskiego otrzymawszy specjalne pełnomocnictwa, w stosunkowo krótkim czasie zahamował inflację i zrównoważył budżet państwa. Wprowadzony został złoty polski równy frankowi szwajcarskiemu. Złoty okazał się jedną z najtrwalszych walut w ówczesnej Europie. W ten sposób zostały stworzone podstawy dla rozwoju gospodarczego bez istotniejszego wsparcia z zewnątrz, a nawet przy przeciwdziałaniu ze strony Niemiec, co znalazło wyraz w doprowadzeniu przez nie do tzw wojny celnej. Mimo wszystko na skutek zacofania technicznego i dochodów płynących z inflacji polski przemysł pozbawiony był dochodów. Zjawiskiem ujemnym była też obniżka cen węgla, drzewa i cukru. Czynniki te doprowadziły do wzrostu deficytu bilansu zagranicznego. Do jego pogorszenia doszło również w wyniku wojny celnej z Niemcami, co ograniczyło eksport do tego kraju. W skutek pogorszenia bilansu handlowego doszło do załamania kursu złotego i upadku rządu. Zadaniem drugiego nowoutworzonego rządu było przede wszystkim powstrzymanie drugiej inflacji.
Nowy rząd pod przewodnictwem Witosa, chciał wprowadzić nowa politykę gospodarczą, która doprowadziła do przewrotu majowego. Przewrót ten wzbudził nadzieję na ogólną poprawę i umocnienie państwa oraz jego bezpieczeństwa. W pierwszym okresie nadzieje te zdawały się spełniać. W drugiej połowie lat dwudziestych miał miejsce intensywny rozwój gospodarczy Polski. Stabilizacja waluty i usprawnienie organizmu gospodarczego państwa zbiegły się z powstaniem sprzyjającej RP koniunktury na rynkach międzynarodowych. Powstały nowe działy produkcji, zostały podjęte ważne inwestycje, wzrosła produkcja przemysłowa i rolna. Zbudowano nowe linie kolejowe, drogi, zakłady i budowle publiczne służące gospodarce i kulturze narodowej. Dynamicznie budował się port i miasto Gdynia, jako „otwarte okno na świat”. Rozwijały się oświata i szkolnictwo, kształciły się zastępy inteligencji. Scalono ziemie poszczególnych zaborów w jeden organizm państwowy. Symptomy ożywienia gospodarczego nie weszły jednak w fazę rozkwitu i już na wiosnę 1929r dawały się dostrzec objawy zahamowania wzrostu produkcji, zwiastując wielką recesję. Kryzys ów w Polsce trwał od 1929 do 1935r. Spadek cen artykułów rolnych w skali światowej prowadził do spadku opłacalności gospodarki rolnej i spadku dochodów chłopów. Kurczyła się siła nabywcza wsi i spowodowało to spadek zapotrzebowania na produkty przemysłowe. W związku z czym zamykano fabryki, zwalniano robotników, którzy automatycznie ograniczyli zakup produktów rolnych. Spadły ceny zbóż, zmniejszyła się produkcja węgla, stali. Zmniejszyła się zdolność produkcyjna przemysłu w związku z brakiem wymiany zużytych urządzeń. Powodowało to katastrofalny wzrost bezrobocia. Położenie bezrobotnych było bardzo często tragiczne, ponieważ były niewielkie szanse na zatrudnienie. Spadek dochodów i bezrobocie objęły również rzemiosło i handel. Kryzys objął również transport kolejowy.
W tym samym czasie trwały prace nad nową konstytucją. Wzmacniała ona wyraźnie władzę wykonawczą, a zwłaszcza pozycję prezydenta. Konstytucja ta weszła w życie w kwietniu 1935r. Stało się to wszakże w momencie kiedy sytuacja międzynarodowa była względnie dobra, a na sytuację wewnętrzną zaczęła wywierać wpływ korzystna koniunktura gospodarcza. W Związku z ogólnym ożywieniem gospodarczym rząd RP, a faktycznie kierujący gospodarką wicepremier E. Kwiatkowski postulując przyspieszenie modernizacji gospodarki oraz uprzemysłowienie kraju, prowadził ze znacznym powodzeniem politykę etatyzmu. Nastąpił rozwój produkcji przemysłowej , zmalała liczba bezrobotnych. W ramach planu rozwoju gospodarczego w imponującym tempie rozpoczęto i realizowano budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego. COP miał wielkie znaczenie nie tylko gospodarcze, lecz również i strategiczne. Nastąpił rozwój i zmodernizowanie kolejnictwa oraz systemu łączności. Powstało wiele nowoczesnych zakładów przemysłowych. Wzrosło zatrudnienie, choć bezrobocie całkowicie nie zostało zlikwidowane.
W końcu lat trzydziestych Polska, będąc jeszcze słabo rozwiniętym krajem rolniczo-przemysłowym, w szybkim tempie odrabiała dystans dzielący ją od państw bardziej rozwiniętych.
9. PRZEMIANY GOSPODARCZE NA ŚWIECIE OD 1945 DO POCZĄTKU LAT 90.
W swojej pracy przedstawię przemiany gospodarcze na świecie od 1945r do początku lat dziewięćdziesiątych. Na początku chciałabym przedstawić sytuację Stanów Zjednoczonych po II wojnie światowej, które to zdominowały gospodarkę światową. Nie prowadzące wojny Stany Zjednoczone dominowały na świecie w zakresie: poziomu techniki i technologii produkcji, sprawności organizacyjnej gospodarki i jej nastawienia na rozwój nowoczesnych gałęzi wytwarzania, roli państwa w regulowaniu procesów gospodarczych, pełnego wykorzystania naukowych metod organizacji i zarządzania gospodarką, poziomu wykształcenia społeczeństwa i wysokich kwalifikacji kadr kierowniczych w gospodarce. Czynniki te decydowały o wielkiej ekspansji kapitałów amerykańskich na rynki zagraniczne i o dominacji politycznej USA w Europie Zachodniej. Przykładem tego może być opracowany przez Amerykanów tzw. plan Marshalla, który odegrał znaczącą rolę w krajach europejskich po II wojnie światowej. Był to program kredytowania innych krajów mający służyć ułatwieniu odbudowy ich gospodarki. Warunki programu przyjęły rządy min.: Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Holandii, Włoch, Szwecji, Norwegii, Hiszpanii, Portugalii. Z krajami tymi rząd amerykański zawierał dwustronne układy w sprawie udzielania pomocy ekonomicznej w ramach programu. Dostawy towarów i kredytów ułatwiły odbudowę i rekonstrukcję gospodarki, przyczyniły się zwłaszcza do odbudowy potencjału gospodarczego Niemiec. Ograniczając bezrobocie, amerykańska pomoc oddalała też ryzyko przewrotów społecznych.
Dopiero początek lat sześćdziesiątych był początkiem spadku znaczenia gospodarczego USA na świecie. Przyczyną tego była Japonia, która zaczęła konkurować z USA w dziedzinach najnowocześniejszych technologii wszystkich branż, a także większej wydajności pracy. Ponieważ Japonia nie uczestniczyła w światowym wyścigu zbrojeń i nie ponosiła znaczniejszych wydatków militarnych, pozwoliło jej to rozszerzać i ulepszać cywilny sektor gospodarki narodowej. Innymi bardzo ważnymi czynnikami wzrostu gospodarczego Japonii były: utrzymywanie bardzo wysokiej stopy inwestycji, ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie, sprawna organizacja i wysoka dyscyplina społeczna, intensywny import nowej techniki i postępu technicznego, stabilizacja polityczna Japonii. Podstawą japońskiego „cudu gospodarczego” był przemysł motoryzacyjny. Japonia osiągnęła też przewagę w dziedzinie produkcji zegarków, aparatów fotograficznych, sprzętu radiowego i telewizyjnego. Uzyskała też przewagę jakościową w produkcji sprzętu telekomunikacyjnego, samolotów odrzutowych, techniki jądrowej i rakietowej.
W 1948r kraje Europy Zachodniej (Wielka Brytania, Francja, Belgia, Holandia i Luksemburg) utworzyły Unię Zachodnio-Europejską, by jednocząc się, łatwiej mogły się bronić przed agresywną ekspansją ZSRR. Z inicjatywy Francji i Niemiec w 1951r powstaje Unia Węgla i Stali dla kilku krajów Europy Zachodniej. W 1967r Trzy wspólnoty: Europejska Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Wspólnota Energii Atomowej i Europejska Wspólnota Gospodarcza zostały formalnie połączone w Wspólnotę Europejską. W pierwszych latach integracja następowała bardzo szybko. Wielkie przemiany w rolnictwie dokonały się w latach siedemdziesiątych znacznie zmniejszając zatrudnienie poprzez mechanizację i powiększenie gospodarstw. W 1969r postanowiono wspólnie finansować politykę rolną i dążyć do unii gospodarczo-walutowej. Wielka Brytania, nie należąc do Unii Stworzyła nową organizację: Stowarzyszenie Wolnego Handlu, ale w 1972r wstąpiła do unii razem z Danią, Norwegią i Irlandią. W 1974r powstał Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego służący do usunięcia przepaści między państwami członkowskimi.
Problemem były stosunki wspólnoty z krajami Trzeciego Świata. W 1963r wspólnota podpisała konwencję oferującą osiemnastu krajom Afryki współpracę handlową, techniczną i finansową.
Natomiast odpowiedzią na amerykański plan Marshalla było utworzenie w 1949r Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej dla ZSRR, Polski, Rumunii, Węgier, Albanii i NRD. Jej celem było zwiększenie tempa rozwoju gospodarczego. W drugiej połowie 1989r w Europie Wschodniej seria wydarzeń spowodowała obalenia komunistycznych reżimów. Drogę wskazała Polska i Węgry. Podstawowym powodem upadku reżimu było społeczne niezadowolenie z efektów działalności gospodarczej. W roku 1991 RWPG zostało rozwiązane, a państwa Europy Środkowej i Wschodniej zaczęły starać się o przystąpienie do Unii Europejskiej.
Lata siedemdziesiąte i osiemdziesiąte XXw przyniosły rozszerzenie w świecie ideologii uznającej konkurencję i liberalizację gospodarki. Upadek kolektywizmu był wielkim tryumfem systemu rynkowego. W gospodarce światowej wystąpiły nowe tendencje, globalizacja procesu ekonomicznego i polaryzacja rozwoju oraz potencjału gospodarczego. Umacnianiu konkurencyjności miało służyć przekształcenie systemów ekonomicznych idących w kierunku liberalizacji. Gospodarka poddawana była prywatyzacji i deregulacji. Prywatyzacja ułatwiła ekspansję wielkich grup kapitałowych, deregulacja zwiększyła swobodę działania firm prywatnych. Ideologia konkurencyjności uznawała prawo silniejszych do dominacji nad słabszymi.
Globalizacja gospodarki kapitalistycznej, czyli połączenie wspólną polityką gospodarczą państw kapitalistycznych, sprzedaż technologii przemysłowych, wzajemny handel doprowadziły do olbrzymiego wzrostu gospodarczego tych państw. Wzrost gospodarczy był szybki i zrównoważony, co przyczyniło się do postępu cywilizacyjnego i dobrobytu materialnego ludności.
Obecnie państwa świata nadal są podzielone na kraje wysoko uprzemysłowione, postkomunistyczne, rozwijające się.. Gospodarka tych państw w mniejszym lub większym stopniu jest regulowana przez państwo, a nie tylko zdana na wolny rynek. Najbardziej rozwiniętym krajem jest USA, które koordynuje politykę ekonomiczną i ma największy wpływ na gospodarkę światową.
10.GOSPODARKA POLSKI OD 1945 DO POCZĄTKU LAT 90.
W swojej pracy chciałabym przedstawić gospodarkę Polski od 1945r do początku lat dziewięćdziesiątych. Na ukształtowanie się stosunków społeczno-ekonomicznych i politycznych w Polsce po II wojnie światowej wpłynął tok zdarzeń i układ sił militarnych. Działania w sferze kształtowania się struktury gospodarczej Polski ujawnią niezmienny trend, jakim była industrializacja kraju. Wiązano z nią nadzieje na umocnienie siły gospodarczej i militarnej państwa, likwidację jawnego i ukrytego bezrobocia, poprawę warunków ekonomicznych rolnictwa i położenia ludności miejskiej, a także miejsca Polski w wymianie międzynarodowej. Proces industrializacji wspomagała reforma rolna, a następnie socjalizacja rolnictwa, których rezultaty miały przyczynić się do poprawy struktury agrarnej i zwiększenia wytwórczości żywności.
Wstępne zmiany strukturalne spowodowało ustalenie nowych granic politycznych Polski w 1945r. Ich konsekwencją było zwiększenie roli przemysłu wydobywczego i surowcowego oraz wytwarzającego dobra inwestycyjne. W rolnictwie pojawiły się możliwości zintensyfikowania wytwórczości dzięki objęciu obszarów o wysokiej kulturze agrarnej na zachodzie. Podniósł się poziom infrastruktury gospodarczej i technicznej, szczególnie w sferze transportu i zasobów mieszkaniowych.
Lata powojennej odbudowy, powiązane z rewolucyjnymi przekształceniami ustrojowymi, z punktu widzenia przemian strukturalnych przyniosły niejednoznaczne rezultaty. Parcelacja majątków przyczyniając się do zmniejszenia przeludnienia agrarnego, pozostawiła zbyt dużą liczbę gospodarstw małych, hamujących możliwość intensyfikacji produkcji.
Po II wojnie światowej wprowadzono w Polsce system gospodarki wzorowany na rozwiązaniach radzieckich. Główną jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Najważniejsze reformy i akty prawne to: reforma rolna, nacjonalizacja przemysłu, transportu, banków, wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagranicznym. W rezultacie upaństwowienia majątku narodowego i ograniczenia roli własności prywatnej państwo przejęło odpowiedzialność za rozwój gospodarczy; władze państwowe ustalały cele gospodarcze i metody ich realizacji. Charakterystyczną cechą rozwoju gospodarczego było centralne planowanie gospodarki narodowej. Opracowano plany mające moc prawną (dyrektywy) zobowiązujące organy państwowe do ich realizacji. Od 1947r do 1949r kierunki działań zostały objęte trzyletnim planem. Okres odbudowy w tych latach charakteryzował się dużą dynamiką, stosunkowo sprawnym prowadzeniem operacji i szybkim osiąganiem wytyczonych planów. W niespotykanej wcześniej skali przeprowadzano odbudowę miast i wsi, a jednocześnie przemieszczenia ludności. Planowanie miało charakter zdecentralizowany; zadania państwa koncentrowały się na problematyce inwestycji, alokacji, funduszu przeznaczonego na odbudowę, kredytu bankowego i przygotowanie kierunków polityki ekonomicznej.
W okresie między II wojną światową, a 1990r w Polsce obowiązywał system polityczny nazywany socjalizmem. Jego założenia wyznaczały drogę gospodarce, która charakteryzowała się planowaniem. Jednakże okazało się to nieefektywnym sposobem zarządzania w dłuższym okresie czasu i w latach osiemdziesiątych w Polsce zaobserwować można było spadek dynamiki produkcji i wzrost procesów inflacyjnych. Konieczna była transformacja, która zapoczątkowała przejście do rynkowej gospodarki typu kapitalistycznego. Przejście do gospodarki rynkowej spowodowało załamanie produkcji, statystyczny spadek realnych wynagrodzeń i świadczeń socjalnych, lecz także falę przekształceń jakościowych, strukturalnych oraz przełom w funkcjonowaniu rynku. Okres transformacji można podzielić na etapy. Pierwszy z nich to było wprowadzenie w życie programu, który zakładał dokonanie gruntownych przekształceń własnościowych, zainicjowania aktywnej polityki antymonopolowej i likwidacji struktur monopolowych, liberalizacji cen i rozpoczęcia procesu dostosowywania ich struktury do struktury cen rynku światowego, otwarcie gospodarki na świat, uruchomienie rynku kapitałowego oraz dopuszczenie inwestycji zagranicznych. W pierwszych latach jego realizacji popełniono błędy wyrażające się m.in. w liczeniu na szybkie efekty prywatyzacji, w skokowej liberalizacji eksportu oraz nadmiernym fiskalizmie wobec przedsiębiorstw państwowych. Kolejny etap to początkowa faza głębszych zmian strukturalnych, powstanie i umacnianie procesów wzrostowych, ograniczenie tempa spadku zatrudnienia. W następnym etapie nastąpiły wyraźne i korzystne zmiany jakościowe oraz ilościowe w gospodarce. Motorem napędzającym koniunkturę był popyt inwestycyjny i eksport. Zmiany gospodarcze wpłynęły korzystnie na rynek pracy oraz sytuację materialną ludności.