SUMEROWIE
Sumerowie, starożytny lud o niejasnym pochodzeniu (nazywający się "ludem czarnych głów"), zamieszkujący w końcu IV i w III tysiącleciu p.n.e. południową Mezopotamię. W początkach II tysiąclecia p.n.e. Sumerowie podbili koczowniczy Amoryci (Amurru).
Mezopotamia, Międzyrzecze, nizina na Bliskim Wschodzie, stanowiąca obszerną (długość 1200 km, szerokość ok. 300 km) nieckowatą depresję w dorzeczu rzek Tygrys i Eufrat, które łączą się ze sobą (Szatt al-Arab) i uchodzą do Zatoki Perskiej.
Warunki fizyczno-geograficzne
Na obszarze niziny można wyróżnić część północno- zachodną (Mezopotamią Górną - Ed Dżezira), poprzecinaną w kilku miejscach wzgórzami, i część południowo -wschodnią - Mezopotamią Dolną (Nizina Mezopotamska), z rozległymi bagnami i jeziorami (największe Haur al-Hammar).
Klimat Mezopotamii Górnej jest podzwrotnikowy, typu śródziemnomorskiego z zimowymi opadami (ok. 500-700 mm), upalnym latem i łagodną zimą, Mezopotamia Dolna wchodzi w strefę klimatu zwrotnikowego z upalnym latem, ciepłą zimą i bardzo małą roczną sumą opadów (ok. 300 mm). Roślinność ma charakter stepowy i półpustynny, jedynie w sąsiedztwie rzek rosną karłowate wierzby, topole.
Historia
Pierwszą rozwiniętą kulturę Mezopotamii utworzyli Sumerowie pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. (miasta Ur, Uruk, Kisz, Lagasz). Od początku III tysiąclecia p.n.e. powstało państwo Akad, które w XXIV w. p.n.e. objęło rządami całą Mezopotamię.
Na początku II tysiąclecia p.n.e. przybyły tu plemiona amoryckie i wraz z ludnością tubylczą utworzyły państwa Asyrię i Babilonię, które rywalizowały ze sobą, aż w VII-VI w. p.n.e. padły łupem Persji.
.
Sumer, nazwa terytorium południowej Mezopotamii, gdzie w końcu IV i w III tysiącleciu p.n.e. powstała jedna z najstarszych znanych cywilizacji na Ziemi, stworzona przez Sumerów. Cywilizacja ta wywarła wpływ na dzieje i kulturę ludów starożytnego Wschodu.
Sumerowie nie stworzyli jednolitego organizmu państwowego, ale odrębne państwa-miasta. Największe ośrodki miejskie: Eridu, Ur, Nippur, Lagasz, Umma, Uruk, Larsa, Kisz, Sippar. Władzę w Sumerze w imieniu bogów sprawowali lokalni książęta ensi (patesi).
Podstawę gospodarki stanowiło rolnictwo (system kanałów nawadniających) i dobrze rozwinięte rzemiosło. Kulturę Sumeru epoki archaicznej dzieli się (na podstawie wykopalisk) na 3 okresy:
1) okres El-Obeyd (ok. 3200-3000 p.n.e.) - przejście od myślistwa do rolnictwa i hodowli.
2) okres Uruk (ok. 3000-2800 p.n.e.) - monumentalna architektura - zikkurat, pismo piktograficzne.
3) okres Dżemet Nasr (ok. 2800-2700 p.n.e.) - produkcja brązu, rozkwit złotnictwa. W poł. III tysiąclecia p.n.e. miasto Lagasz podporządkowało sobie znaczną część południowej Mezopotamii. W 1. poł. XXIV w. p.n.e. przewodnictwo nad znaczną częścią Sumeru i Akadu objęła Umma (rządy Lugalzaggiziego). Stolicą państwa był Uruk.
Ok. 2350 p.n.e. Sargon I Wielki, król Akadu, opanowął sumeryjskie państwa-miasta (tzw. okres sumero-akadyjski). Kres istnieniu Akadu położyli Gutejczycy, górskie plemiona z północy. W końcu XXII w. p.n.e. hegemonię nad całą Mezopotamią i północną Syrią objęło Ur (czasy Szulgiego). Na początku II tysiąclecia p.n.e. Ur upadło pod naporem koczowniczych Amorytów (Amurru). W konsekwencji Sumer wszedł w skład Babilonii.
Domy sumeryjskie
Domy wznoszono z cegieł wykonywanych z mułu i suszonych na słońcu. Często dla wzmocnienia cegły muł mieszano z kawałkami trzciny. Cegły wypalane w piecu (ze względu na trudności ze zdobyciem opału) były kosztowne i używano ich głównie w budynkach publicznych w miejscach szczególnie narażonych na działanie wilgoci. W charakterze zaprawy używano naturalnego asfaltu, łatwo dostępnego w kraju bogatym w złoża ropy naftowej. Dachy domów były konstruowane z pni palmowych przykrytych liśćmi i warstwa ubitej ziemi. Dom posiadał okna wychodzące jedynie na zacieniony, wewnętrzny dziedziniec, co chroniło mieszkańców przed panującą na zewnątrz spiekotą. Siłą rzeczy nie były to budynki bardzo trwałe, a w prawach Hammurabiego spotykamy informacje świadczące, że złodzieje nie mieli większych problemów z dostaniem się do ich wnętrz przez wyłom uczyniony w murze. Zazwyczaj po większej ulewie konieczne było przeprowadzenie gruntownego remontu budynku
Ubiory
Najbardziej charakterystycznym strojem Sumerów były długie i obszerne spódnice wykonane ze skór baranich, noszone włosem na wierzch. Umownie nazywa się je kmunakes, od słowa, którym w późniejszych czasach starożytni Grecy nazywali futra noszone przez Persów. Mężczyźni sumeryjscy chodzili z odkrytym torsem, kobiety natomiast zakrywały lewe ramię i pierś. Spódnice najczęściej sięgają do kostek, ale w użyciu były również szaty dużo krótsze, kończące się na wysokości kolan. Niektóre z nich były postrzępione u dołu i zakończone frędzlami, inne deseniem przypominały spódnice z liści palmowych. Dość często spotyka się też długie, dokładnie wykończone szaty, uszyte z gęsto utkanego sukna. Ten typ ubioru, dodatkowo zdobiony falbanami, upowszechnił się w czasach akadyjskich i był potem noszony w późniejszych epokach. Specyficznym obyczajem Sumerów było występowanie nago w czasie ceremonii składania ofiar przed posągiem bóstwa.
Sztuka
Wczesne wykopaliska z końca XIXwieku dostarczyły dużej liczby zabytków sztuki sumeryjskiej. Pierwszymi muzeami które mogły się poszczycić ich posiadaniem, był paryski Luwr i muzeum w sułtańskie w Stambule (obecnie Muzeum Archeologiczne).
Oprócz wspaniałych zespołów świątynnych i pałacowych Sumerowie pozostawili nam wiele znakomitych przykładów rzeźby, wytworów rzemiosła artystycznego, w tym złotnictwa i biżuterii oraz gliptyki. Wykopaliska archeologiczne prowadzone przez liczne misje z różnych krajów, z których największe dokonania przypadły w udziale Francuzom, Amerykanom i Niemcom, odsłoniły niezwykłe bogactwo twórczości sumeryjskiej, Najbardziej sensacyjnego odkrycia dokonano w Urze. Wykopaliska amerykańskiego archeologa Leonarda Woolleya, prowadzone w latach 1922-1934, stały się jednym z największych sukcesów w badaniach poszukiwawczych na Bliskim Wschodzie.
Odkrycie grobowców królewskich
Odkryte bogato wyposażone groby królewskie z końca sumeryjskiej epoki archaicznej (2600-2500 r. p.n.e.) dostarczyły tak cennych przedmiotów, jak m.in. Sztandar z Uru, zloty hełm Meskalamduga, diadem ze złotych liści, ozdobne harfy, klejnot}', wazy oraz puchary ze złota i srebra, złote sztylety, a także wyroby z brązu, inkrustowane meble i zaprzęgi. Przy budowie grobowców zastosowano konstrukcje łuku i różnego rodzaju sklepień (skrzynkowe, beczkowe) oraz fałszywą i prawdziwą kopułę, co było osiągnięciem liczącym się nie tylko w Mezopotamii, lecz także w całej Azji Zachodniej.
Świątynie
W Uruku świątynie tworzyły monumentalny sakralny zespół poświęcony Anowi oraz bogini Inanie i jej małżonkowi Dumuziemu. Najbardziej charakterystyczna jest Biała Świątynia, usytuowana na sztucznie usypanej górze o wysokości dwunastu metrów. Miała wielką nawę centralną, do której prowadziło kilka wejść, oraz zespół trzech pomieszczeń kultowych dla posągów bóstw. Rządy kapłanów
Pierwszoplanowa rola świątyni w życiu ekonomicznym predysponowała kapłana stojącego na czele gospodarki świątynnej do przejęcia funkcji kierowniczej nad całym państwem. Wraz ze wzrostem znaczenia władców pojawiło się zapotrzebowanie na budowę ich siedzib. Najstarszy pałac z około 2700 r. p.n.e. odkryto w Kiszu. Mieszkania znajdowały się wokół centralnego dziedzińca. Prowadziła tam monumentalna brama.
Do najważniejszych miast z okresu predynastycznego należały: Kisz, Nippur, Umma, Girsu, Lagasz. Uruk, Larsa, Ur i Eridu. Otoczone były pasem ogrodów i gajów palmowych, za którym rozciągały się uprawy zbóż, dalej znajdowały się wioski i obozy sezonowych robotników rolnych. Cały teren pokryty był siecią kanałów irygacyjnych
Najwcześniej znanymi organizmami państwowymi Sumerów były miasta-państwa. Władca takiego terenu nazywany był en, lugal lub ensi. Tytuł en - pan, stosowano w odniesieniu do bogów i wielkich kapłanów. Lugal znaczy „wielki człowiek", a ensi tłumaczy się jako król, namiestnik. Władca rządził państwem jako wykonawca woli bogów. Pierwszym znanym z imienia był Enmebaregesi z Kiszu (ok. 2700 r. p.n.e.).
Już do wczesnej fazy okresu wczesnodynastycznego dysponujemy przekazem stanowiącym najstarsze świadectwo konfliktów między sumeryjskimi miastami-państwami. W odkrytym eposie i w hymnach jest mowa o zbrojnym konflikcie Enmebaregesiego z legendarnym władcą Uruku, Gilgameszem. Według późniejszej tradycji babilońskiej to Gilgamesz wzniósł mury obronne wokół Uruku. Ich pozostałości, odkryte tam przez archeologów, wydają się, potwierdzać legendarne przekazy. Wyjątkową pozycję wśród zachowanych dokumentów zajmują źródła dotyczące dziejów miasta-państwa Lagasz. Toczyło ono spór graniczny z innym ośrodkiem podobnej rangi, Ummą. Jeden z konfliktów miał miejsce za panowania Eanatuma (ok. 2455-2425 r. p.n.e.). który ostatecznie zawarł traktat pokojowy z władcą Ummy, o czym mówi tzw. Stela Sępów, pokryta z obu stron płaskorzeźbami.Wapienna Stela Sępów znaleziona w Girsu jest najwybitniejszym i zarazem najstarszym znanym dziełem ze schyłkowego okresu epoki wczesnodynastycznej, która przekazuje konkretną treść historyczną - konflikt graniczny miedzy miastami Lagaszem a Ummą.
WIERZENIA RELIGIJNE SUMERÓW
Życie Sumerów rozwijało się pod przemożnym wpływem religii, wiary w siły natury, czczonej pod postacią demonów. W toku tysiącletniej historii przeszli Sumerowie znaczną ewolucję religijną. Początkowo każde miasto czciło swoje bóstwo miejskie, później doszli do wytworzenia całego panteonu bóstw, którym budowano ogromne świątynie znane już w IV tyś. Przy nich wznoszono wielostopniowe wieże o niejasnym przeznaczeniu, tzw. zigguraty; one też służą za nią, która stalą się nie tylko centrum kultowym, ale również politycznym i gospodarczym miasta, a najwyższy kapłan zapewnił sobie władzę zwierzchnią. Choć procesu tego nie da się w szczegółach zrekonstruować i nie ma pewności, czy występował on na całym obszarze Sumeru, to jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, która, dokonała się na Bliskim Wschodzie, wyznaczając mu prymat w tych ważnych składnikach postępującego procesu historycznego. Świątynia miasta sumeryjskiego nie służyła wyłącznie kultowi. W niej skupiały się liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak również zależna ludność, której byt był z nią najściślej związany. Z niej rzemieślnik otrzymywał surowiec, do niej oddawał gotowy produkt, podobnie jak rolnik płody rolnicze, tutaj składał towary kupiec, który w służbie świątyni odbywał dalekie podróże. Zjawiska te tłumaczą wzrost znaczenia króla-kapłana, wyodrębnienie się jego i jego rodu ze wspólnoty, do której stopniowego upadku przyczyniła się też wielka własność prywatna. Społeczeństwo Sumerów w swej wczesnej fazie charakteryzuje się więc istnieniem dużego zróżnicowania społecznego, jak bowiem wynika z dokumentów kupna i sprzedaży istnieli bogaci właściciele ziemscy i drobni rolnicy.
KULTURA URUK (4000 - 2900)
W początkach IV tysiąclecia p.n.e. z kultury Ubaid wykształciło się nowa wielka kultura obejmująca swym zasięgiem całą Mezopotamię - kultura Uruk. W okresie jej trwania doszło do głębokich przemian społecznych i kulturowych, które doprowadziły do uformowania się cywilizacji sumeryjskiej i powstania miast-państw. Badacz Gordon Childe nazwał ten proces rewolucją miejską (urban ervolutlion)
W drugiej fazie trwania tej kultury doszło do powstania pierwszych ośrodków o charakterze miejskim. Od wcześniejszych osiedli różniły się nie tylko wielkością i obecnością monumentalnego budownictwa, ale takie pozycją, jaką zajmowały wśród innych osad. O ile wcześniejsze osady były dość równomiernie rozrzucone po całym zamieszkałym obszarze, o tyle teraz doszło do wykształcenia się dużych osad centralnych, wokół których powstawało szereg mniejszych ośrodków. Duże osady stopniowo zaczęły w swoim regionie odgrywać dominującą rolę jako centra życia religijnego, miejsce wymiany handlowej, a z czasem także siedziba władz politycznych. Od momentu, kiedy osiągnęły już taką pozycję, można je uznać za miasta. Powstające wielkie osiedla zyskiwały w tym procesie zewnętrzne znamiona swojej pozycji: zwiększały swój obszar i zyskiwały budynki użyteczności publicznej, takie jak monumentalne świątynie.
.
Część badaczy podkreśla rolę świątyni, która miała być głównym organizatorem życia ekonomicznego, przez co przyczyniała się do wykształcenia się struktur państwowych, w których główną rolę odgrywał kapłan -król (zwany-en). Ponieważ do tego typu wniosków doprowadziła analiza stosunkowo późnych tekstów i to z jednego miasta, koncepcja ta przyjmowana jest z duża rezerwą. Alternatywą mogła być rywalizacja pomiędzy klanami rodzinnymi jako główna inspiracja procesu powstawania państw-miast. W każdym razie efektem było zróżnicowanie społeczeństwa, wykształcenie się elity rządzącej oraz rozwiniętego aparatu administracji, charakteryzującego się wielostopniowym systemem zależności i podejmowania decyzji
W okresie 3500 - 3200 r. p.n.e. procesy te są już bardzo zaawansowane, co możemy dostrzec na przykładzie Uruk (obecnie Warka), które wyrosło w tym czasie na jeden z najważniejszych ośrodków Mezopotamii. Miasto powstało tam z połączenia dwóch osad, położonych wokół ośrodków kultowych Kullaba i Eanna. W stosunkowo krótkim czasie wzniesiono w nim trzy duże świa- i tynie. Najsłynniejsza z nich powstała w okręgu Eanna, gdzie czczono boginię Inannę. Była to imponująca świątynia zdobiona mozaiką, ułożoną z kolorowych stożków albo ćwieków. Natomiast w okręgu Kullaba, gdzie czczono boga Anu, powstała tzw. biała świątynia wzniesiona na wysokiej platformie. Obliczono, że dla wzniesienia samej platformy 1500 osób musiało pracować 10 godzin dziennie przez pięć lat. Było to ogromne i kosztowne przedsięwzięcie, którego mogła podjąć się tytko dobrze zorganizowana społeczność.
O stopniu rozwoju społeczeństwa może świadczyć poziom twórczości artystycznej i rzemieślniczej. Im jest on wyższy, w tym większym stopniu uprawdopodobnią fakt istnienia wykwalifikowanych pracowników, którzy cały swój czas mogli poświęcić twórczości, a była ona wystarczająco dobrze opłacana, by zapewnić im utrzymanie.
Powstanie pisma
Przypuszcza się, że wynalazek pisma poprzedził długi okres stosowania niewielkich rozmiarów glinianych przedmiotów (nazywanych obecnie tokenami), odnajdowanych już w najstarszych stałych osiedlach. Można je generalnie podzielić na dwa typy. Jedne posiadały kształt kulisty i symbolizowały liczbę towarów. Drugi typ - o różnorodnych kształtach - oznaczał rodzaj dóbr, np. dysk ze znakiem krzyża oznaczał owce. Operowanie tokenami pozwalało dokładnie rejestrować stan posiadania. Z czasem przy różnych działaniach gospodarczych, w które zaangażowana była większa liczba osób, pojawiła się potrzeba przekazywania tokenów z gwarancją ich nienaruszalności. W tym celu wkładano tokeny do glinianej koperty, nazywanej obecnie bullą. Kolejnym ważnym krokiem było rysowanie na powierzchni bulli znajdujących się we wnętrzu tokenów, aby uniknąć rozbijania jej za każdym razem, kiedy zaistniała potrzeba sprawdzenia jej zawartości. W ten sposób zrodziło się pismo piktograficzne, którego znaki przedstawiały już nie rzeczywiste przedmioty, ale tokeny je reprezentujące. Z czasem okazało się, że piktogramy skutecznie zastępują same tokeny, zarzucono więc ich używania.
Ostatnim ważnym etapem było usprawnienie procesu zapisywania przez zastąpienie rysowania znaków, składających się z zakrzywionych linii, kombinacją prostych znaków powstałych przez szybkie przesunięcie po wilgotnej glinie łodygą specjalnie przyciętej trzciny. Powstawały w ten sposób znaki złożone z kombinacji tych małych odcisków w kształcie klinów (od czego pochodzi określenie pismo klinowe). Zapisów dokonywano na tabliczkach uformowanych z wilgotnej gliny. Po dokonaniu zapisów tabliczka schła na słońcu, a w szczególnych wypadkach mogła być poddana utwardzeniu w piecu. Znaki grupowano początkowo w pionowych kolumnach, a później poziomo w rzędach. Od tej zmiany znaki stawiano od lewej do prawej strony tabliczki i były one odwrócone o 90° w stosunku do pierwotnie zapisywanych.
Pismo piktograficzne można odczytać, ale trudno powiedzieć do zapisania jakiego języka służyło. Dopiero po wykształceniu się pisma klinowego można stwierdzić z pewnością, że służyło ono do zapisywania języka sumeryjskiego. Na tej podstawie przyjmuje się, że i najstarsze formy pisma zostały stworzone przez Sumerów.
Jednym z największych osiągnięć okresu Uruk było wynalezienia pisma. Służyło ono przede wszystkim do zapisywania informacji niezbędnych przy administrowaniu rozległym majątkiem, kontroli stanu posiadania i prowadzenia wymiany handlowej. Pierwsze teksty są bowiem głównie spisami różnych towarów. Pojawienie się pisma może oznaczać, że zarządzanie gospodarką było już na tyle złożone, że wymagało gromadzenia dużej ilości informacji. To pośrednio wskazuje na posuniętą ewolucję struktur społecznych. Najstarszy zabytek pisma odnaleziono w Uruk w warstwie IV, datowanej na lata 3500-3200 p.n.e. Pochodzi on ze świątyni Eanna. Natomiast pismo klinowe wykształciło się w ostatniej fazie kultury Uruk, nazywanej Jamdet Nasr (3200 -2900
Wiele wskazuje na to, że od najdawniejszych czasów na terenie Mezopotamii współżyły ze sobą grupy ludności mówiące różnymi językami. Jednym z nich był sumeryjski, który przeważał na południu. Drugą dużą grupą była ludność mówiąca językami semickimi, która rozprzestrzeniała się z rejonu pomiędzy Syrią i Arabią na pozostałe regiony Bliskiego Wschodu. W południowej
Mezopotamii osiedliła się grupa mówiąca językiem akadyjskim. Nieco później w północnej części Mezopotamii i Syrii oraz wschodniej Anatolii pojawia się ludność mówiąca językiem huryckim. W południowej Mezopotamii musiały mieszkać i inne ludy, które pozostawiły po sobie nieliczne ślady w postaci przejętych przez język sumeryjski nazw głównych miast (Eridu, Ur, Larsa, Lagasz, Nippur, Kisz), rzek Idiglat (Tygrys) i Bura-num (Eufrat) oraz wielu terminów technicznych z zakresu rolnictwa i rzemiosła. Cywilizację południowej Mezopotamii stworzyli więc ludzie mówiący różnymi językami. Sumeryjski jednak osiągnął status języka administracji i kultury, to w nim zapisywano najstarsze odczytane teksty. Wydaje się jednak, że już w II połowie III tysiąclecia rozpoczął się proces wypierania go z codziennego użytku przez język akadyjski.
OKRES WCZESNODYNASTYCZNY (2900 - 2340 P.N.E.)
W wyniku długiej ewolucji w okresie wczesnodynastycznym ostatecznie uformowały się sumeryjskie miasta-państwa, których potwierdzenie istnienia znajdujemy w źródłach pisanych. Na stosunkowo niewielkim obszarze powstało kilkanaście dużych centrów, z których większość stanowiła odrębne i rywalizujące ze sobą państwa. Przyczyn tego rozdrobnienia należy chyba szukać w warunkach naturalnych. Kraj nazywany przez nas Sumerem był w rzeczywistości mozaiką terenów uprawnych powstających wzdłuż sieci drobnych kanałów, rozgałęziających się od głównego kanału
prowadzącego wody wprost z koryta rzeki, W ten sposób uformowały się zwarte obszar małych regionów, składających się z osiedli i pól uprawnych, położonych wzdłuż rzeki i rozgałęziającego się od jej koryta systemu kanałów irygacyjnych, otoczone terenami suchymi i nie zamieszkanymi. Tworzące się państwa dążyły do objęcia swoim zasięgiem całych regionów, w których były położone.
Integracja takich regionów w zwarte państwa uległa przyspieszeniu wraz z pogarszającymi się warunkami klimatycznymi. Około 3000 r. p.n.e. klimat Mezopotamii stał się bardziej suchy, a poziom wód w Eufracie znacznie się obniżył. Powodowało to zmniejszenie ilość nawadnianej i nadającej się pod uprawę ziemi, czemu jednak nie towarzyszył spodek liczby ludności. Te niekorzystne zmiany warunków życia musiały doprowadzić do zaostrzenia rywalizacji pomiędzy ośrodkami, co z kolei sprzyjało konsolidacji struktur państwowych i wzmocnieniu pozycji władcy,
W okresie wczesnodynastycznym obserwujemy ciekawy proces przenoszenia się ludności z małych, rozrzuconych osad do wielkich, obwarowanych miast. W jego efekcie, w końcu tego okresu, miasta osiągały nierzadko obszar ponad l 00 ha i liczbę ludności ponad 30 tyś. W dużych miastach mogło mieszkać nawet 80% ludności danego państwa. Bez wątpienia wpłynęło to na szybki rozwój życia miejskiego.
W tym okresie powstało wiele dokumentów świadczących o politycznej i ekonomicznej aktywności miast, np, pojawiają się pieczęcie opatrzone ich nazwami. Z tej przyczyny po raz pierwszy możemy więcej powiedzieć o ich władcach, mieszkańcach i wydarzeniach politycznych. W okresie wczesnodynastycznym mamy więc dobrze potwierdzone istnienie najstarszych miast-państw: niewielkich, zwartych regionów, których centra życia politycznego, gospodarczego i religijnego mieściły się w dużych ośrodkach miejskich.
Jednak informacje o wydarzeniach politycznych, a nawet imiona władców pojawiają się dopiero w drugiej fazie tego okresu. Najstarsza odnaleziona inskrypcja z imieniem władcy wymienia Mebaragesi króla Kisz i jest datowana na ok. 2600 r. p.n.e. Do rekonstrukcji chronologii najdawniejszych okresów posługiwano się tzw. Listą królów. Jest to wykaz władców, pogrupowanych w rządzące kolejno po sobie dynastie. Tekst jest tak skomponowany, że sugeruje ciągłość władzy nad całym Sumerem od momentu jej zesłania z niebios i
to pomimo przenoszenia się ośrodka władzy zwierzchniej do różnych miast. Lista podaje imiona władców, czas trwania ich rządów oraz krótkie informacje biograficzne. Uderzające jest, że najstarsi władcy mieli panować czasami nawet dziesiątki tysięcy „lat" (istnieje przypuszczenie, że panowanie tych władców - jak wiek biblijnego Matuzalema - mierzono w „latach" znacznie krótszych od roku słonecznego; liczba lat może też mieć znaczenie umowne i zastępować „bardzo długo"). Ważną cezurę w dziejach stanowił, według autora,
potop, który „zmiótł wszystko", tak że władza musiała zostać powtórnie zesłana z niebios. Czas panowania kolejnych władców po potopie stopniowo osiąga ludzki wymiar.
Lista została ułożona w początkach II tysiąc-ecia p.n.e. i chociaż dowodzono, że musiała powstać na podstawie wcześniejszych wykazów władców, to jednak do tej pory tylko sześć imion występujących na niej zostało potwierdzone w innych inskrypcjach. Znamy natomiast imiona władców nie pojawiające się na liście. Wydaje się więc, że jest to kompozycja podporządkowana przede wszystkim głównemu założeniu, to znaczy wykazaniu ciągłości i jedności władzy nad Sumerem. Z tych powodów obecnie kwestionuje się jej przydatność do badań nad okresem wczesnodynastycznym.
WŁADCA l JEGO PODDANI
Na czele państwa sumeryjskiego stał władca noszący najczęściej tytuł lugal, co dosłownie znaczyło wie -ki człowiek. Rzadziej używano tytułów m (pan) lub ensi (zarządca). Te różnice były najprawdopodobniej wynikiem lokalnych odrębności. Z tekstów i wyobrażeń na stelach i plakietkach wotywnych oraz późniejszej tradycji możemy wyciągać wnioski na temat pozycji królów w społeczeństwie sumeryjskim. Władca był osobą, która sprawowała zarząd i opiekę nad miastem. Szczególne związki łączyły go z bogiem opiekuńczym miasta, w którego imieniu wykonywał swoją władzę. Władca wznosił świątynie i dbał o nie oraz troszczył się o właściwe sprawowanie kultu. Niejako w zamian za to oczekiwał opieki boga nad swoją osobą i zapewnienia dobrobytu dla rządzonego przez siebie kraju. Czynności kultowe, sprawowane w imieniu i przy udziale mieszkańców, musiały być postrzegane jako gwarancja pomyślności miasta.
Troska o wznoszenie świątyń wymagała, w formie symbolicznej, osobistego udziału władcy. Znamy wyobrażenie władcy Logasz, Ur-Nansze, który w otoczeniu swojej rodziny niesie na głowie kosz, w którym znajdują się cegły używane do wznoszenia świątyni. W ten sposób został utrwalony ważny gest - powtarzany przez następne stulecia przez różnych władców Międzyrzecza. Powtarza się też wyobrażenie uroczystej uczty o sakralnym charakterze (tzw. sztandar z Ur, plakietka wotywna Ur-Nansze). Jej uczestnicy w podniosłej atmosferze piją, przy dźwiękach liry zdobionej rzeźbionym wizerunkiem byka, napój rozlewany przez służącego.
Władca był administratorem dbającym o rozbudowę i utrzymanie kanałów. Dysponował ziemią, z której dochody wykorzystywał na swój użytek, mógł też obdarowywać nią świątynię. Organizował działalność handlową, sprowadzając np. niezwykle cenne w Mezopotamii drewno. Był też obrońcą ładu i porządku w państwie i przynajmniej oficjalnie występował jako opiekun słabych i pokrzywdzonych.
Swoje funkcje wypełniał przy pomocy członków rodziny i dostojników. Zapewne najwyższe urzędy były chętnie obsadzane członkami rodziny.
Dużą rolę odgrywały też małżonki, noszące tytuł min. Same były zaangażowane w zarządzanie majątkiem, organizowały wymianę handlową i prowadziły korespondencję z małżonkami innych władców.
Prawie nic nie wiemy o innych organach władzy. W eposie spisanym w początkach II tysiąclecia, oprócz władcy Uruk, Gilgamesza, w podejmowaniu decyzji o wojnie bierze udział lud miasta. Występuje tam rada starszych {gurusz} oraz zgromadzenie młodych wojowników (unken}. Na tej podstawie starano się zrekonstruować strukturę polityczną miasta. Mało jest jednak prawdopodobne, by ten literacki przekaz opisywał konkretne instytucje polityczne.
Władca był przede wszystkim wojownikiem. Na słynnej Steli Sępów król Lagasz, Eanatum, jest przedstawiony na czele wojowników kroczących do ataku. Z opisu wydarzeń możemy wnioskować, że nie było to tylko konwencjonalne przedstawienie, ale że król osobiście brał udział w walce, gdyż w czasie bitwy dosięgła go strzała przeciwników. Na innym zabytku, tzw. sztandarze z lir, nieznany z imienia władca wydaje się lustrować pole dopiero co zakończonej bitwy, w czym towarzyszy mu dziecko, zapewne następca tronu. Wojna musiała być jednym z głównych źródeł kosztowności i innych bogactw, które gromadzili władcy. A o ich zamożności może świadczyć wyposażenie grobów królewskich z Ur.
Wobec stosunkowo niewielkiej liczby tekstów pisanych i trudności w pozyskaniu informacji z innych źródeł, bardzo trudno odtworzyć obraz społeczeństwa tej epoki. W tekstach pojawia się szereg nazw, których znaczenia można się tylko domyślać. Najwięcej informacji dostarcza relacja o reformach władcy Lagasz o imieniu Urui-nigina (dawniej odczytywano to imię jako Uru-kagina).
Ziemia w państwie należała do króla, świątyni i osób prywatnych, do których mogły należeć również ogrody, stawy i domy. Nieruchomości można było kupić i sprzedać albo otrzymać w spadku czy z nadania władcy. W tekstach spotykamy przedstawicieli wyższych warstw społecznych, którzy mogli być właścicielami rozległych majątków oraz grupę drobniejszych właścicieli działek (szub-lugal), którzy z kolei mogli zatrudniać do pomocy płatnych robotników z niższych warstw. Do najniższej warstwy należeli skazańcy i niewolnicy. Ci ostatni nie odgrywali szczególnie ważnej roli w gospodarce.
Własne gospodarstwa prowadziły świątynie, zarządzając ziemią nadaną im przez władców. Ich gospodarstwa mogły osiągać wielkie rozmiary, a dochód z nich przeznaczano na potrzeby kultu, utrzymanie personelu świątyni i zatrudnianych robotników.
Przy administrowaniu szczególnie wielkimi majątkami króla i świątyń pracowała rzesza pisarzy, prowadzących drobiazgową dokumentację stanu majątkowego i przeprowadzanych operacji handlowych, oraz urzędników różnego szczebla, którzy nadzorowali pracę najemnych robotników, posiadających często bardzo wąską specjalizację zawodową.
Sumerowie, ze względu na warunki naturalne południowej Mezopotamii, byli zmuszeni sprowadzać wiele cennych surowców (takich jak kruszce, kamienie, drewno) często z bardzo odległych terenów, co sprzyjało rozwojowi handlu.
Umacnianie się władzy królewskiej odbywało się kosztem podanych, na barki których przerzucano coraz większe ciężary. Skutki takich rządów poznajemy dzięki opisowi czynów Uruinimginy. Przedstawiając sytuację, jaką zastał w państwie po dojściu do władzy, opis wspomina o nadużyciach administracji królewskiej. Gospodarzom zabierano woły do pracy na polach króla, ściągano daniny w zbożu, ustalano wysokie opłaty np, za chowanie zmarłych. Uruinimgina przedstawia się jako władca, który przywrócił stare obyczaje, ograniczył nadużycia i wziął pod opiekę sieroty i wdowy, Z wielu późniejszych relacji wiemy, że na królach ciążył obowiązek utrzymywania ładu i sprawiedliwości, nałożony na nich przez bogów i zachowany tekst w dużej mierze może być świadectwem zabiegów Uruinimginy, aby pokazać, że należycie spełnia swój obowiązek.
GROBY KRÓLEWSKIE Z UR
W latach l 922 - l 934 angielski archeolog, sir Leonard Wooley przeprowadził zakrojone na szeroką skalę prace wykopaliskowe w Ur (obecne Tell el Muggayar), dokonując tam jednego z najbardziej spektakularnych odkryć archeologicznych. Badając najstarsze warstwy osadnicze natrafił na rozległe cmentarzysko użytkowane od połowy H! tysiąclecia przez następne 500 lat. Chociaż większość grobów była splądrowana już w starożytności, to jednak odnalazł w nich niezwykle cenne zabytki sztuki sumeryjskiej, m.in. tzw. sztandar z Ur i złoty hełm Meskalamduga. Szesnaście wspaniałych grobowców (datowanych na lata 2570 - 2500 p.n.e.), składających się z komór zbudowanych z cegieł i kamienia, do których prowadziły pochyłe korytarze, nazwał odkrywca „grobami królewskimi". Jednym z nich był nienaruszony grób kobiety o imieniu Puabi (dawniej odczytywano jej imię jako Szubad). Jej szczątki, przystrojone cenną biżuterią.
ze złota, pereł i lapis-lazuli, złożono na drewnianych marach. Obok niej na stoliku umieszczono wspaniały diadem. W grobowcu znajdowały się także szczątki dwudziestu pięciu innych osób (kobiety w różnym wieku i mężczyzna z harfą) oraz wozy z zaprzęgiem wołów. Na szczątki ludzi pochowanych wraz z dostojnikami natrafiono również w sąsiednich grobowcach- Osoby te najprawdopodobniej zostały wprowadzone do grobowca, gdzie umarły po wypiciu trucizny. Wszystko wskazuje na to, że mamy tu do czynienia z rozbudowanym ceremoniałem pogrzebowym, domagającym się, oby zmarłemu towarzyszył w zaświaty orszak. Bogactwo wyposażenia, niezwykły artyzm odnajdywanych przedmiotów świadczą o ogromnej zamożności osób tam pochowanych ch wysokiej pozycji społecznej. Chociaż pojawiały się opinie, że pochowani byli kapłanami, to jednak więcej przemawia za tym, że byli to członkowie rodziny królewskiej, bezpośredni przodkowie znanych ze źródeł pisanych władców l dynastii z Dr. Od imion zapisanych na odnalezionych przy nich tabliczkach (Akoiamdug i Meskalamdug), przyjęło się ich nazywać dynastią Kalam. Chociaż podobne obyczaje występują w innych kulturach, to jednak w samej Mezopotamii natrafiono na nie jeszcze tylko w Kisz. Grobowce świadczą o zamożności społeczeństwa Ur i daleko posuniętym jego rozwarstwieniu. Mówią też wiele o pozycji samych władców, którzy wejść w posiadanie takich bogactw mogli albo na drodze intensywnej wymiany handlowej, albo wojny. Wreszcie w obyczajach pogrzebowych możemy doszukać się śladów tworzenia ideologii władzy królewskiej, która w pełni rozwinie się za czasów władców akadyjskich.
RYWALIZACJA MIĘDZY PAŃSTWAMI
Rywalizacja pomiędzy państwami często miała charakter sporów granicznych, przeradzających sięw konflikty zbrojne. Najbardziej znany jest ciągnący się wiele dziesiątków lat spór pomiędzy Lagasz i Ummą. Na ogól przewagę w nim mieli władcy Lagasz, którzy jednak - pomimo szeregu wspaniałych zwycięstw - nie mogli poradzić sobie z sąsiadem.
W rozbitym politycznie świecie Sumerów pojawiali się ambitni władcy dążący do narzucenia swojej woli innym państwom. Swoistym wyrazem dążeń do hegemonii było przyjmowanie tytułu króla Kisz, co nie musiało się wiązać z rzeczywistą kontrolą nad tym miastem. Kisz było to największe miasto w północnej części kraju, położone w rejonie, gdzie koryta Tygrysu i Eufratu zbliżają się do siebie. Nie wiadomo, dlaczego tytuł króla Kisz stał się symbolem zwierzchności nad innymi miastami, raczej wyklucza się istnienie w odleglejszej przeszłości dużego państwa ze stolicą w Kisz, co mogłoby dać początek tej tradycji. Przypuszcza się, że mogło mieć to związek z położeniem miasta Kisz w miejscu, z którego można było kontrolować bieg rzeki i dbać, by po którejś z kolejnych powodzi nie zmieniła ona koryta na tyle, aby pozbawić wody miasta południa.
Niezależnie od tego, skąd brała się ta tradycja, wyróżniający się władcy różnych miast przyjmowali tytuł króla Kisz. Przed rokiem 2400 doszło do połączenia państw Ur i Uruk. Dysponując siłą połączonych państw, ich władcy dążyli do rzeczywistego podporządkowania sobie południowej Mezopotamii, co znalazło swój wyraz w przyjęciu przez nich nowego tytułu króla całego kraju. Ale prawdziwe zjednoczenie Sumeru udało się dopiero władcy Ummy, Lugalazagesiemu. Pokonał on Lagasz i przejął władzę w Ur i Uruk. Rozciągając swoje rządy na cały kraj przyjął oba zaszczytne tytuły podkreślające jego pozycję. Jednak jego panowanie nie trwało długo, gdyż uległ nowemu przeciwnikowi - Sargonowi, który nie tylko odebrał mu władzę nad Sumerem, ale też stworzył pierwsze światowe imperium.
OKRES AKADYJSKI
Ludzie mówiący językiem sumeryjskim nie byli jedynymi mieszkańcami południowej Mezopotamii. Od najdawniejszych czasów zamieszkiwała tom ludność posługująca się na co dzień językiem akadyjskim , należącym do rodziny języków semickich. Wielu ludzi zajmujących wysokie stanowiska wywodziło się z tej grupy, o czym świadczą ich niesumeryjskie imiona, pojawiające się nawet w rodzinach władców. Nic nie wskazuje, aby istniał jakiś antagonizm pomiędzy tymi grupami posługującymi się różnym językami. Nie można też mówić o istnieniu wyraźnych różnic kulturowych. Trudno jednak prześledzić wzajemne relacje obu grup etnicznych, ponieważ sumeryjski był językiem elity społeczeństwa, tym samym administracji oraz kultury i to w celu jego zapisywania powstało pismo kinowe. Chociaż ludność semicką spotyka się w wielu miastach, to jednak przyjmuje się, że stanowiła ona większość w północnej części kraju - w rejonie miasta Kisz.
Z niej właśnie wywodził się człowiek znany pod imieniem Sar-gon (poprawniej Szarru-kin), który nie tylko stał się panem całego Sumeru, ale również otworzył nowy rozdział w dziejach Mezopotamii, tworząc pierwsze w historii światowe imperium.
Niewiele posiadamy pewnych wiadomości o jego pochodzeniu. Zgodnie z tradycją pochodził ze skromnej rodziny. Pochodząca z II tysiąclecia opowieść wspomina, że był synem ogrodnika, a mimo to doszedł do wysokiej godności podczaszego na dworze króla miasto Kisz, Urzababy. Jednak opuścił Kisz i kiedy zostało ono podporządkowane przez Lugalzagesie-go, był już panem własnego miasta nazywanego Agade albo Akkade (2340). Od tej nazwy zaczęto nazywać jego lud Akadyjczykami, a semickiego pochodzenia język, którym się posługiwali - językiem akadyjskim. Agade było wcześniej niewielką osadą, położoną w sąsiedztwie Kisz, w pobliżu miejsca, gdzie płynąca z gór Zagros rzeka Dija-la wpadała do Tygrysu. Sargon przekształcił ją w wielkie miasto i stolicę imperium, posiadającą port rzeczny, do którego przybijały statki wracające z zamorskich wypraw. Po upadku jego dynastii miasto straciło swoje znaczenie polityczne, ale istniało aż do III w. p.n.e. Jego dokładna lokalizacja nie jest do dnia dzisiejszego ustalona, ale przypuszcza się, że jego pozostałości kryć może nie-przebadane jeszcze wzgórze w Ishan Mizyad.
Sargon nie zadowolił się jednak władzą nad niewielkim miastem, ale zebrał siły i rzucił wyzwanie potężnemu Lugalzagesiemu, który posiadał władzę nad miastami sumeryjskimi. Przebieg tej walki i dalszych podbojów znamy jedynie w zarysach, głównie z inskrypcji wyrytej niegdyś na posągu, ustawionym w świątyni Enlila w Nippur, a później skopiowanej na tabliczkach glinianych. 2 niej dowiadujemy się, że Sargon poprowadził wojsko w kierunku Zatoki Perskiej, po czym niespodziewanie skierował się na Uruk, zburzył jego mury i odniósł błyskotliwe zwycięstwo nad Lugalzagesim, szybko opanowując całe jego królestwo (2316). Pokonany władca dostał się do niewoli i ku pohańbieniu został umieszczony w klatce przed wejściem do świątyni Eniila w Nippur.
Zachęcony sukcesami Sargon rozpoczął wielkie podboje nie mające żadnego precedensu w przeszłości. Na południu dotarł do Dolnego Morza, czyli Zatoki Perskiej, co pozwoliło mu rozwinąć kontakty handlowe z krajami zamorskimi, zwanymi Magan (dzisiejszy Oman), Dilmun (rejon Bahrajnu i ujścia Zatoki Perskiej) oraz Melunha (identyfikowany z doliną Indusu). Następnie skierował się przeciwko królestwom położonym w zachodnim Iranie na skraju gór Zagros. Tam pokonał królestwa Anaszan, Awan i Warahsze. W mieście Suza nad rzeką Karache osadził swojego namiestnika, który
miał kontrolować cały podbity region. Kolejnym kierunkiem jego podbojów była północna Mezopotamia i Syria. Opanowując szlak handlowy biegnący wzdłuż Eufratu podporządkował sobie kolejno Mari i Tuttul, kraj nad Chaburern i królestwo Ebli w Syrii. W ten sposób rozciągnął swoją władzę po Górne Morze, czyli Morze Śródziemne. W Syrii miał dotrzeć do Lasu Cedrowego (prawdopodobnie góry Libanu) i Srebrnej Góry utożsamianej niekiedy z Górami Taurus, broniącymi dostępu do Anatolu, czyli półwyspu Azjo Mniejsza. Późniejsza tradycja przypisywała mu jeszcze większe sukcesy, których autentyczność jest jednak wątpliwa. Słyszymy bowiem o wyprawie w głąb Anatolii, a nawet o przebyciu morza i dotarciu do zamorskich krain identyfikowanych z Cyprem i Kretą, w których miał ustawić swoje podobizny.
Sargon, organizując tak odległe wyprawy, nie był zainteresowany wyłącznie zdobyciem wielkich łupów i wyeliminowaniem ewentualnego zagrożenia, jakim dla jego państwa mogły się okazać w przyszłości kraje ościenne. Jego celem było trwałe opanowanie pokonanych krajów i poddanie ich swojej władzy. Innymi słowy rozpoczął budowę państwa, które w oczach współczesnych obejmowało niemal cały znany świat. Były to działania całkowicie nowatorskie, ale spotykały się z dużym oporem podbitych ludów. Jego długie, 56-letnie panowanie, było więc wypełnione nieustannymi wojnami i żmudnym umacnianiem władzy. Tradycja zachowała opowieść o wielkim buncie, który miał objąć podbite kraje pod koniec rządów Sargona. Stary władca, oblegany w swojej stolicy, zdobył się na jeszcze jeden wysiłek, pokonał buntowników i umocnił swoją władzę.
Sargon w wielu podbitych miastach pozostawiał dawnych władców, którzy rządzili teraz z jego nadania, jednak kontrola nad imperium opierała się w dużej mierze na zarządcach (etisi), wyznaczanych spośród zaufanych ludzi z Agade. Tworzyło to ścisłe i bezpośrednie relacje zależności pomiędzy stolicą i poszczególnymi prowincjami. Mając wystarczająco duże dochody, mógł sobie pozwolić na utrzymywanie 5400 ludzi, którzy - według słów inskrypcji - „codziennie jedli w jego pałacu". Może tu chodzić zarówno o oddziały wojska, utrzymywane przez władcę w ciągłym pogotowiu do podjęcia nie-zbędnej interwencji, jak i rzeszę urzędników zarządzających rozległym imperium.
Szczególne miejsce w tym systemie przypadło córce króla, Enheduannie, która została przez niego osadzona w Ur, gdzie pełniła funkcję najwyższej kapłanki w świątyni boga księżyca Nanny (akadyjski Sin), jednocześnie opiekuna miasta. Nosiła ona tytuł entum i była uważana za ziemską małżonkę boga. Bez wątpienia jej rola polegała zarówno na wznoszeniu modłów o pomyślność dla swego ojca, jak również na umacnianiu władzy akadyjskiej w jednym z najważniejszych miast sumeryjskich. Chociaż Enheduanna była postacią nietuzinkową, autorką zachowanego hymnu religijnego, to jednak jej obecność w Ur była źle widziana przez miejscowych kapłanów, którzy ostatecznie doprowadzili do jej usunięcia. Pozostała jednak kontynuowana przez pół tysiąca lat tradycja, zgodnie z którą władca roszczący sobie prawo do kontroli południowej Mezopotamii, ustanawiał swoją córkę kapłanką boga Nanny w Ur.
Po śmierci Sargona (2284) władza przeszła w ręce jego syna Rimusza, który toczył ciężkie walki w celu utrzymania zdobyczy ojca. Po dziewięciu latach rządów został jednak zamordowany przez ludzi ze swego najbliższego otoczenia, a tron przeszedł w ręce jego brata - Manisztusu (2275). Nowy władca zasłynął wyprawą zorganizowaną na drugi brzeg Zatoki Perskiej, gdzie miał pobić wielu królów i skąd przywiózł ceniony w Mezopotamii „czarny kamień" (d i o ryt), z którego wykonywano wspaniałe rzeźby. Ten niewątpliwy sukces
przypadł jednak na czasy, kiedy nad imperium Akadyjczyków zaczęły zbierać się chmury. Na północy niezależność odzyskała Ebla. Wschodnim granicom zagrażały lud Lulubi, a później Gutejczycy.
Nowym wyzwaniom stawił czoło kolejny przedstawicie dynastii, wnuk Sargona, Noram-Sin (2260 -2223), który okazał się wybitnym władcq, dorównującym zdolnościami i powodzeniem swemu dziadowi. Pod jego rządami imperium osiqgnęło swoje apogeum. W czasie licznych wypraw zdobył i zniszczył zbuntowane Mari i Eblę oraz odzyskał kontrolę nad Syriq. Na północy dotarł aż do gór Armenii, co upamiętnia stela Na-ram-Sina pochodząca z Pir Husajn, na północny wschód od tureckiego miasta Dijarbakir. W czasie kampanii w górach Zagros (w rejonie obecnej Suiajrnaniji we wschodnim Kurdystanie) odniósł wspaniałe zwycięstwo nad ludem Lulubi. To wydarzenie zostało upamiętnione no steli, będącej arcydziełem sztuki tej epoki.
Naram-Sin, podobnie jak Sargon, ustanowił swoją córkę kapłanką Nanny w Ur. Z licznych inskrypcji, jakie pozostawił, dowiadujemy się, że często zarządcami w różnych miastach zostawali inni członkowie jego rodziny. Wydaje się też, że pomimo ciągłych wojen pozostawił swemu synowi Szarkaliszarri imperium w dość dobrej kondycji. Panowanie Szarkaliszarri (2223 - 2198) zamknęło jednak okres świetności państwa akadyjskiego. Utrzymanie tak rozległego państwa okazało się dla następców Szarkaliszarri zbyt trudne.
Władcy akadyjscy podjęli pierwszą próbę zjednoczenia tak różnych ludów, mieszkających na rozległych obszarach pomiędzy Morzem Śródziemnym i Zatoka Perską. Ludy te mówiły w większości pokrewnymi językami, mieszkały na obszarach połączonych szlakami komunikacyjnymi i handlowymi, co sprzyjało wzajemnej wymianie i tworzeniu się pewnej jedności kulturowej. Miały one jednak odrębne tradycje, znajdowały się na różnym poziomie rozwoju społecznego i ekonomicznego, rozbieżne też były ich interesy. Imperium było więc utrzymywane głównie dzięki sile oręża akadyjskiego i zręczności władców. Upadek nastąpił, gdy nasiliły się czynniki destabilizujące, do których na pewno można zaliczyć wewnętrzne przemieszczenia ludności i napór ludów mieszkających wzdłuż granic.
Wojna
Niezwykle cennym źródłem dla poznania uzbrojenia i taktyki walki Sumerów są dwa zabytki: tzw. Stela Sępów, upamiętniająca zwycięstwo Eanatuma z Lagasz nad Ummą oraz tzw. sztandar t Dr. Stela Eana-tuma zachowała się we fragmentach, ale łatwo można rozpoznać na niej charakterystyczną dla sztuki sumeryjskiej kompozycję pasową [sceny są umieszczane jedna nad drugą i wyraźnie oddzielonych od siebie]. Swoją nazwę zawdzięcza umieszczonemu w jednej ze scen wyobrażeniu sępów rozrywających ciała pokonanych wrogów. Na najwyższym pasie Eanatum prowadzi swoje wojsko, uzbrojone we włócznie i duże prostokątne tarcze skrywające całą postać wojownika. Dodatkową osłonę sianowi! hełm. Wojownicy kroczą do ataku w zwartym szyku, przypominającym grecką falangę, najeżonym pochylonymi do przodu włóczniami. W scenie umieszczonej poniżej dostrzegamy króla jadącego na rydwanie, za którym podążają wojownicy uzbrojeni jedynie we włócznie i hełmy. Inna scena wojenna została przedstawiona na tzw. sztandarze z Ur. Jest to odnaleziony w tzw. królewskich grobach w Ur przedmiot nieznanego przeznaczenia, w kształcie wąskiej i zwężającej się ku górze skrzynki o wysokości ok. 20 cm i długości ok. 48 cm. Jego boki zostały przyozdobione z jednej strony sceną pokojową, z drugiej batalistyczną, wykonanymi z drobnych kawałków błękitnego kamienia lapis-iazuli, kawałków muszli i kar-neolu. Przedstawieni na sztandarze wojownicy posiadają inne uzbrojenie i stosują inna taktykę walki niż wojsko Eanatuma z Lagasz. Główny ciężar uderzenia brały na siebie czterokołowe wozy bojowe, ciągnięte przez dwa osły. Załogę stanowił woźnica i wojownik miotający oszczepy. Wóz posiada z przodu specjalny uchwyt na zapasowe pociski. Po ataku wozów do akcji wkraczali piesi wojownicy, uzbrojeni w topory i osłonięci długimi skórzanymi płaszczami. Zadaniem piechoty jest dobicie rannych i wzięcie do niewoli jeńców.
W grobowcach z Ur zachował się również złoty hełm oraz krótki miecz. Jeszcze inne uzbrojenie odnajdujemy na fragmentach dekoracji grobowca z miasta Mari nad środkowym Eufratem. Możemy tam dostrzec wojowników uzbrojonych w łuk refleksyjny oraz dźwigających ogromne tarcze, wykonane najprawdopodobniej z wiązek trzciny. Tarcza była na tyle duża, że gdy trzymający ją za specjalny uchwyt wojownik oparł jej spód o ziemię, wierzchołek tarczy zaginał się nad jego głową. Dodatkowe uzbrojenie wojownika stanowi włócznia i hełm. Taktyka walki polegała na ustawieniu z tarcz wysokiego muru chroniącego przed pociskami wroga. Korzystali z jego ochrony łucznicy, wyposażeni w łuki mogącego razić przeciwników na dość dużą odległość.
Okres akadyjski (ok.2350-ok.2150r.p.n.e.,)
Następuje zjednoczenie wojujących ze sobą sumeryjskich miast-państw;
Sargon Wielki z dynastii semickiej zostaje pierwszym władcą
Mezopotamii; niepokoje wewnętrzne i najazdy z zewnątrz,
m.in. Gutejów, doprowadzają impeńum do upadku;
zniszczone miasto stołeczne Agade nie zostało do dzisiaj odnalezione
Renesans sumeryjski
(ok.2150-ok.2000r.p.n.e.) . 2140r.p.n.e władca Lagaszu, Gudea, rozpoczyna przebudowę świątyń; król Uniku, Utuhengal, wypędza ostatecznie Gutejów z Sumeru; 2112 r.p.n.e. Urnammu wstępując na tron daje początek III dynastii z Uru - z czasów' jego panowania pochodzi pierwszy znany na świecie kodeks prawny; ok. 2000r.p.n.e. Sumer przestaje istnieć w sensie politycznym.