Epika polska XVII wieku. Epos, poemat, satyra, romans wierszowany.
♠EPOS. Gatunek powstały ok. VIII w. pne, traktował o dziejach plemienia, narodu, społeczności na szerokim tle historycznym i w przełomowym momencie; przemieszanie świata realnego z nadprzyrodzonym; rozpoczyna się od inwokacji; rozbudowane opisy; wiele epizodów; tonacja podniosła. Zanika w średniowieczu, odradza się w renesansie.
Próby pisania polskiego eposu nie powiodły się nawet takim mistrzom jak Kochanowski czy Sarbiewski. Tworzywo epickie gromadziło się w piśmiennictwie (czyli poza granicami literatury) - pamiętnikarstwo, diariusze; znajdowały się tu epizody fabularne, bogate w realia, żywe opinie. Małe formy epickie tworzyły legendy wokół żywych lub zmarłych w chwale rycerzy (Jan III Sobieski, Chodkiewicz, Czarniecki) lub o wydarzeniach (najazd szwedzki, obrona Jasnej Góry, zdobycie Smoleńska). Szukano bohaterów współczesnych lub z niedalekiej przeszłości, na Zachodzie zaś - nastąpił zwrot ku średniowieczu i świętym wojnom. W okresie dojrzałego baroku epos rycerski przeżywa swój ostateczny kryzys, rozpoczyna się pierwszy etap formowania nowoczesnej formy epickiej: powieści.
Piotr Kochanowski. Bratanek Jana. Edukacja staranna, choć niewiele o niej wiadomo. Idea przekładów zrodziła się prawdopodobnie we Włoszech, gdzie przebywał kilkakrotnie. Orland szalony, 1532, autor: Ludovico Ariosto (1474-1533); 46 pieśni, inspirowane innym dziełem - Orland zakochany; w pierwszej części rozmaite wątki łączy opowieść o dziejach miłości Angeliki i Orlanda, w drugiej dzieje Bradamanty i Rugiera. Spinają cały szereg samodzielnych zapożyczonych wątków; swoisty typ narracji, stosunek autora do własnych bohaterów - dystans i subtelna ironia - nazwany został „ariostycznym”. Jeruzalem wyzwolona, 1575, 20 pieśni, II, nieudana wersja Jeruzalem zdobyta, 1593, Torquato Tasso. Sławę zdobył dramatem pasterskim Amintas, 1580, przekład polski J. A. Morsztyn. Jeruzalem bliższa epice antycznej - zwarta kompozycja; odwołuje się do dziejów pierwszej krucjaty 1096-99 i jej bohatera Gotfryda z Bouillon. Utwór nie jest kroniką krucjaty ani zbiorem romansowych przygód, ale próbą syntetycznej definicji człowieka. Egzotyka średniowieczna silnie przemawia do czytelnika nowożytnego. Przekład polski był trzecim na świecie przekładem wierszowanym Gofreda. Silnie oddziaływał na literaturę (w przeciwieństwie do zapomnianego Orlanda), w poetykach szkolnych jako wzór nowej epiki. Czytano też oryginał. Wprowadzał aktualne spory o filozofię życia, głosił idee wojny pobożnej, wojny krzyża z półksiężycem (klimat zatargów polsko-tureckich), zastąpił epos narodowy szerszą koncepcją eposu chrześcijańskiego.
Wacław Potocki, (1621-1696), pochodził z rodziny szlacheckiej, ariańskiej, edukowany prawdopodobnie przez prywatnego pedagoga wraz z braćmi; kształtował się sam dzięki lekturze, kult dla pisarzy łacińskich i antyku oraz Biblii i to zaważyło na osobowości twórczej Potockiego. Transakcja, wojny chocimskiej. 1670, 10 części. Odbiega od tradycyjnych wzorów epopei, a skłania się ku poematom historycznym S. Twardowskiego i modelowi narracji pamiętnikarskiej. W konstrukcji zachowany układ diariuszowy, chronologiczne następstwo wydarzeń, opis transakcji, tj. przebiegu przygotowań do bitwy i samej bitwy; dzieło miało być także wykładnikiem określonej filozofii dziejów polskich - w części pierwszej wykład historii, w szczególnie stosunków polsko-tureckich. Cały utwór pełen dygresów na temat „oni” i „my”. Niepokój Potockiego budzą przemiany wewnętrzne stanu szlacheckiego, przyzwyczajenie do przywilejów szlachty bez obowiązków; destrukcja wg niego promieniuje od magnatów i rozważa ją w wielu aspektach życia: modach, naruszeniu praw, braku jedności, a przede wszystkim mówi o tym, że szlachta przestała być skutecznym zbrojnym ramieniem państwa. Utwór uwiecznieniem wielkiego sukcesu - kampanii z 1621 r. kiedy to oddziały polskie pod wodzą Jana Karola Chodkiewicza powstrzymały znacznie liczniejsze wojsko tureckie.
♠POEMAT. Dłuższy utwór wierszowany o różnych odmianach; p. epicki - utwór o jednowątkowej fabule, tylko w romantyzmie; p. heroikomiczny - parodia eposu, wywodzi się ze starożytności, p. opisowy - opisy przyrody itp., brak akcji, postaci; p. dydaktyczny - niesie naukę dla czytelnika; p. filozoficzny - tematyka filozoficzna; p. dygresyjny - o podkreślonej roli narratora, częste parabazy; p. satyrowy - ośmieszenie pewnych społecznych zjawisk.
Samuel ze Skrzypny Twardowski (ok.1600-1661), wywodził się z niezamożnej szlachty wielkopolskiej, kształcił się w kolegium jezuickim w Kaliszu. Korzystał z wielu wariantów wypowiedzi epickiej, jednak największe jego dzieła to dwa poematy: Daphnis drzewem bobkowym (1638) oraz Nadobna Paskwalina z Hiszpańskiego świeżo w Polski przemieniona ubiór (1655). Oba utwory opowiadaj o losie człowieka oraz w obu żywo dyskutowany jest problem miłości i filozofii życia.
Daphnis drzewem bobkowym - temat z Owidiusza, Twardowski przejął go z libretta opery V. Puticellego. Nadał mu formę poematu złożonego oktawami. [Daphnis dialogowaną sielanką epicką (duża rola dialogu jak i epickiej narracji).] Opowiada o tragicznej miłości, bezradnych wobec jej żywiołu. Akcja toczy się w Tesalii, u podnóży Olimpu. Twardowski popisuje się wiedza na temat całości cywilizacji grecko-rzymskiej, nie waha się jednak wprowadzić „swojskich” motywów jak pierogi czy zwierzęta charakterystyczne dla naszego typu klimatu (żubry, wilki). Idee w poemacie: kult dziedzictwa, rodu (związek z Apollinem może awansować ród Dafnidy), ścieranie się dwóch postaw życiowych (konfrontacja Dafnis z ojcem Peleusem - namawia córkę, by „zrezygnowała” ze swego dziewictwa i oddała się Apollinowi, bo z tego płynie wiele korzyści) - to też konflikt racji indywidualnych (Dafnis) i społecznych (dobro rodu). Zwyciężają racje jednostki - Dafnis zamieniona w drzewo pozostaje nietknięta, a skruszony Apollo czyni laur świętym drzewem. Ciekawostka: Twardowski myli postacie mitologiczne - ukochana Apollina to Dafne, a imię Dafnis należało do młodzieńca, urodzonego w krzaku laurowym, wychowanego przez nimfy; jedna wersja mitu mówi o jego niewierności względem jednej z nimf, druga - o jego oparciu się zalotom Wenus. I tak w końcu oślepł.
Nadobna Paskwalina - tu Twardowski ujmuje temat miłości inaczej, o ile w Daphnis to pochwała, tu - nagana tego uczucia, typowa dla baroku opowieść o pokucie. Szeroko zakreślony poemat o filozofii życia, synteza wyrażona w romansie przygodowym. Stosunek poety do bogów antyku: mitologia dziedzictwem europejskim, ale ogląda ja przez pryzmat chrześcijaństwa i przypisuje np. Olimp = raj, podziemia = piekło chrześcijan, Diana - literackim synonimem Matki Bożej. Istnieje jednak grupa bogów, którą trudna w ten sposób zakwalifikować. Tych czyni Twardowski po prostu pośród ludzi, np. Wenera jest XVI-wieczną kobietą. Akcja: Lizbona schyłku XVI wieku. Tak jak w Daphnis - miłość nieodwzajemniona źródłem cierpień, tam jednak traktowana jako żywioł, natura rządząca człowiekiem, tu ukazana jako żądza, którą człowiek może opanować. Istnieje możliwość uzyskania wewnętrznej harmonii przez wyrzeczenie się miłości.
Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702). Starannie wykształcony, odbył w młodym wieku podróże na Zachód Europy. Dzieła: komedie - wierszowana Ermida albo królewna pasterska, pisane prozą Don Alvares i Komedyjka Lopesa starego; Adverbia moralia - zbiór rozważań etycznych, Tobiasz wyzwolony (wyd. 1683) - poemat biblijny, parafraza opowieści o Tobiaszu. 12 pieśni oktawami. Lubomirski pośrednikiem między czytelnikiem a biblijnym oryginałem, komentatorem opowieści o Tobiaszu, który na polecenie oślepłego ojca wybrał się po odbiór długu i spotyka anioła będącego mu odtąd przewodnikiem. W mieście, do którego zdąża Tobiasz, żyje Sara, która traci po kolei siedmiu mężów; losy Sary i Tobiasza łączą się w momencie, gdy jednocześnie zwracają się z modlitwą do Boga. Tobiasz nie zginie, bo w noc poślubną z Sarą zamiast oddać się żądzom cielesnym poświęci łoże Bogu. Opowiedziane w konwencji romansu współczesnego. Dydaktyczny charakter utworu - reprezentacja wzoru cnotliwej rodziny.
♠ROMANS. Wierszowany, opisuje przygody erotyczne, awantury, podróże. Poprzednik powieści. Istnieją odmiany: r. religijny, r. błazeński - sowizdrzalski. Około połowy XVII w. ślady zainteresowania prozą narracyjną i romansem, potem przerwane przez przetaczające się przez Rzeczpospolitą wojny. Ten nurt twórczości nie odrodził się. Wychodzą tylko kolejne wznowienia, świadczące o popycie na ten towar. Forma ta jednak zainteresowała i twórców i czytelników; pojawiła się wcześnie, z niewielkim opóźnieniem w stosunku do Europy zachodniej; korzystała z szerokiego repertuaru wzorów starożytnych, średniowiecznych, współczesnych). H. Morsztyn, Filomachia abo Afektów gorącej miłości wyrażenie, 1655. Zbiór trzech wierszowanych nowel.
Wacław Potocki - pracował nad cyklem wierszowanych romansów, ale zarzucił to i żaden z nich nie trafił do druku. Właściwie przerabiał je z łacińskich wzorów, pierwsze ułożył jeszcze w 1652 r. Zawiera się w nich potrzeba analizy psychologicznej postaci; o ile we wzorach fabularnych mógł Potocki znaleźć opisy perypetii bohaterek, (np. Judyta - historia z Pisma Św.), brakowało tu, odkrytego przez poetów metafizycznych, pola wewnętrznej walki ze światem, ciałem, szatanem, indywidualnego wyboru. Wyposażając bohaterów w ludzkie doznania przybliżał wzory dobrych i złych ludzi, oddziaływał na wyobraźnię i umożliwiał osobistą konfrontację czytelnika z bohaterem. Drugą znamienną cechą narracji epickiej Potockiego to komentarze i refleksje narratora, dygresje, dopowiedzenia. W innym typie romansu Potockiego większą rolę odgrywa fabuła, więcej wątków, punktów kulminacyjnych w narracji, zwrotów akcji i tajemniczych scen; refleksje autora występują, ale najważniejsza jest przygodowa akcja. Ten typ reprezentują Lidia, Syloret oraz Argenida.
♠SATYRA. Gatunek literacki uprawiany od starożytności - np. przez Horacego. Służy piętnowaniu zachowań społecznych, występuje podział na dobrych i złych; posługuje się karykaturą, komizmem, groteską; silny dydaktyzm. Znika w romantyzmie i przekształca się w konwencję - chwyty satyrowe.
Krzysztof Opaliński, (1609-1655), starszy brat Łukasza, studiowali razem w Poznaniu, Lowanium, Orleanie i Padwie. Krzysztof, zniechęcony do dworu królewskiego, w czasie najazdu Szwedów pierwszy podpisał dokument kapitulacyjny Wielkopolski, jeden z przywódców magnackiej opozycji przeciwko polityce dwóch ostatnich Wazów: Władysława IV i Jana Kazimierza. Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące (1650), jedyne znane dzieło, oparte swobodnie na wzorach rzymskich, dzięki niemu przyswojony został literaturze polskie wzór gatunkowy satyry - typu poetyckiej gawędy, pisanej w dłuższym, epickim metrum (rzymska - heksametr, w Polsce - 13stozgłoskowiec), funkcja dydaktyczna, podejmowała w sposób drażliwy i zaczepny kwestie polityczne i społeczne. Stałe konfrontowanie teraźniejszości z przeszłością, retrospektywny punkt widzenia. Indignatio - oburzenie - kieruje doborem i stylizacją faktu, więc nie można dosłownie przyjmować ani dobrych świadectw o przodkach, ani tak złych o współczesnych. Autor korzysta z oczywistych praw fantazji, domysłu; zaznacza też, by nie wyciągąć pochopnych wniosków z satyr, ponieważ kieruje nim właśnie oburzenie (np. w satyrze Na zepsowanie stanu białogłowskiego obyczaje przestrzega nawet dzieci przed okrutnymi matkami, a mężów przed żonami). Czasem stara się wstrząsnąć sumieniem czytelnika, np. w satyrze Na ciężary i opressyją chłopską w Polszcze, podejmującą stary temat ucisku chłopów przez warstwy wyższe, wprowadza obrazowe egzempla chłopskiej nędzy. Inne satyry dotyczą upadku cnót żołnierskich czy prawnego nieporządku. Styl: surowy i prosty, związany duchowo z tradycją renesansu, krytykuje modę na koncept i popisywanie się erudycją, lecz bywa w tym niekonsekwentny. Plan tematyczny satyr: o wychowaniu młodzieży, o małżeństwie, o życiu różnych stanów Rzeczypospolitej, o ustroju, sądownictwie, skarbie, wojsku, obyczajach społecznych.
Księga Pierwsza, Satyra Pierwsza - Na złe ćwiczenie i rozpasaną edukacyją młodzi.
Czym skorupka za młodu nasiąknie, tym pachnie na starość - za Horacym. Rodzice nie dbają o swoje dzieci, o ich wykształcenie, są rozlezione, zaczynają naukę jak sąsiedzi rodziców namówią, rodzice potem wierzą, że dzieci są mądre, a rzadko tak jest bo naprawdę nie chce im się często uczyć. Do tego w domu jak ojciec pije, to syn też zaczyna i za różne bezeceństwa się łapie, w karty gra i z dziewczynami się szlaja. Syn zjeździ cały świat, a potem tylko figle w głowie. Po powrocie ze szkoły powinien iść na dwór albo do wojska a nie bawić w domu. Na koniec ożenią się z byle kim i to bez zgody rodziców. Trzeba od najmłodszych lat uczyć do niewygody i żeby ciężko mieli. Nie żałować na naukę i kogoś kto będzie nią kierować, ma szanować matkę i ojca, znać surowe oko. Lepiej jest nie mieć dzieci, niż mieć takie co tylko zhańbić mogą rodzica i dom na wieki.
Satyra Druga - Kto jest prawdziwie wolnym szlachcicem.
Powiadasz - wolnym szlachcic - bo się rodziłem w Polsce z ojca i matki starej szlachty. Ale naprawdę szlachcicem nie jesteś, tylko z tytułu, bo to z cnoty „idzie”. DIALOG. Jego przodkowie od dawien dawna, ale co z tego, skoro on kłamie, kradnie, bije się - to nie przystoi. Z V satyrą Persjusza. Nosi na herbie herb Polski - Habdank. Hazard, pijaństwo, cudzołóstwo. Nie jest wolny, bo wolność to wolny wybór DOBRA. Jest jak lis, tylko kita go zdobi, a nie cechy charakteru, brak cnoty. Nie jest wolny - jest niewolnikiem zbrodni. Odwraca się od Boga, wypełnia odgórne polecenia. Kobieta niczym Kirke - ma napój co zmienia w małpę, świnie. Trzeba mu się oprzeć. Cnotą i stałym umysłem musi zalepić sobie uszy, niczym Odyseusz przed Syrenami. Nie wolno kupować stanowisk, przywilejów.