1825–1850

Pierwsza publiczna linia kolejowa powstała w 1825 w Anglii, w ciągu kilkunastych następnych lat w wielu państwach europejskich oraz Stanach Zjednoczonych zaczęły pojawiać się nowe linie[1]. Pierwsza linia kolejowa na terenie Polski, w obecnych granicach, została otwarta 22 maja 1842. Linia ta łączyła Wrocław z Oławą. W tym samym roku linia została przedłużona do Brzegu. W 1843 kolej żelazna docierała już do Opola. Druga połowa lat 40. XIX wieku przyniósł wielki rozwój kolei na Dolnym Śląsku. Linie te służyły przede wszystkim do transportu węgla kamiennego ze śląskich kopalń w głąb Niemiec. Nieco później kolej zaczęła się rozwijać na Pomorzu i Wielkopolsce. W 1843 została oddana do użytku linia łącząca Szczecin ze stolicą państwa – Berlinem. W latach 1846–1848 powstawała linia do Poznania[2].

Z kolei, w zależnym od Rosji, Królestwie Polskim budowę pierwszej linii kolejowej zainicjowano już w 1835, czyli 7 lat przed powstaniem linii, na należącym do lepiej rozwiniętych Prus, Śląsku. Jednakże inwestycje zrealizowano dopiero 15 czerwca 1845, oddając podmiejski kawałek przyszłej linii Warszawsko-Wiedeńskiej. Linia ta łączyła Warszawę z Grodziskiem Mazowieckim[2]. W 1845 linię przedłużono do Skierniewic i Łowicza. Rok później linia sięgała aż do Częstochowy. Ostatecznie linia Warszawsko-Wiedeńska została ukończona w 1848[2].

W Galicji pierwsza linia otwarta została 13 października 1847 łączyła Kraków z Zagłębiem Górnośląskim oraz z Prusami, aczkolwiek jej budowa ruszyła jeszcze za Rzeczypospolitej Krakowskiej w 1845. Rok później po ukończeniu linii Warszawsko-Wiedeńskiej powstała linia Kraków – Szczakowa. Linie te były budowane do sprawnej komunikacji w trzech państwach zaborczych, a nie między nimi; z tego powodu najkrótsze połączenie łączące Warszawę z Poznaniem biegło przez Częstochowę, Szczakową (obecnie Jaworzno-Szczakowa), Katowice, Oławę, Wrocław, Berlin i Szczecin[2].

1851–1860

W latach 50. nastąpił wielki rozwój kolei na Pomorzu, związany z budową magistrali łączącej Berlin z Królewcem. W 1851 powstała linia łącząca Krzyż z Bydgoszczą w 1852 linia sięgała przez Tczew do Gdańska. Równolegle powstała linia po drugiej stronie Wisły. Jednakże samo przekroczenie Wisły przez kolej ze względu na bliskość Rosji na południu lub konieczność budowy wielkich budowli inżynieryjnych na północy było bardzo trudne. Ostatecznie most na Wiśle powstał w Tczewie (ówcześnie najdłuższy w Europie) dopiero 1857 jako most drogowo-kolejowy[3]. W 1855 w Galicji budowano kolejne linie kolejowe głównie łączące Wiedeń z dużymi miastami oraz linie równoleżnikowe, do których należy linia Kraków – Lwów (1856) wraz z późniejszym przedłużeniem do Tarnopola oraz jej odgałęzienia w okolicy węzła krakowskiego: do Wieliczki (1857) i do portu rzecznego w Niepołomicach (1858). W 1856 powstała linia łącząca Poznań z Wrocławiem, co spowodowało lepsze połączenie Wrocławia z portami morskimi. Wówczas to wymieniona wcześniej trasa z Poznania do Warszawy znacznie się skróciła. W 1857 została ukończona magistrala na odcinku Krzyż – Berlin. Wówczas to kolej dotarła do 10. z obecnych miast wojewódzkich Gorzowa[3].

Równolegle do linii magistralnych na Śląsku zaczęły powstawać koleje lokalne oraz linia łącząca Szczecin z Kołobrzegiem i Koszalinem. Na Górnośląskim Zagłębiu Węglowym w 1857 oddano do użytku pierwszą na terenie Polski w obecnych granicach kolejkę wąskotorową. W Królestwie Polskim w zasadzie do końca lat 50. nie powstawały żadne linie oprócz krótkich odcinków w Zagłębiu Dąbrowskim

1861–1870

W latach 60. powstało sporo linii magistralnych łączących Warszawę z sąsiednimi państwami. W 1862 powstała pierwsza linia kolejowa łącząca Rosję z Prusami oraz linia łącząca Warszawę z Białymstokiem, Wilnem oraz Sankt Petersburgiem. Linia ta jest pierwszą linią kolejową łączącą Królestwo z Rosją[4]. W 1866 powstało odgałęzienie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej łączące Koluszki z Łodzią oraz inne lokalne podwarszawskie trasy. 1867 – otwarcie linii Warszawa – Aleksandrów Kujawski.

W tym czasie w zaborze pruskim powstawały linie łączące duże miasta, które miały wprawdzie połączenia kolejowe, ale połączenia te miały bardo często wielkie przedłużenia, oraz linie łączące miasta na Warmii i Mazurach. Wśród tych linii kluczową jest łącząca Gdańsk ze Szczecinem. Linia ta wkrótce stała się jedną z najważniejszych linii na Pomorzu, łącząc wiele powiatowych miast i spełniając jednocześnie rolę magistrali oraz linii lokalnej. Poznań uzyskał również znacznie krótsze połączenie z Berlinem przez Frankfurt nad Odrą – było to już trzecie z kolei połączenie Poznania z Berlinem (poprzednie przez Krzyż – Szczecin a później przez Krzyż – Gorzów[5].

W Austrii z kolei nastąpił wielki zastój w inwestycjach kolejowych. Powstały wówczas głównie linie lokalne oraz krótkie linie łączące Cieszyn oraz Dziedzice z Górnośląskim Zagłębiem Węglowym

1871–1880

W latach 70. powstało bardzo dużo linii lokalnych odgałęzień na Pomorzu i Wielkopolsce oraz trudne górskie odcinki na Dolnym Śląsku. Powstały również skróty oraz brakujące krótkie odcinki pomiędzy miastami. Widoczne było również odejście kolei od budowy linii typowo towarowych (gdyż te w większości były ukończone) na rzecz budowy linii obsługujących miejscowości turystyczne głównie górskie[5]. W Prusach powstało wiele linii dochodzących do przygranicznych miast, które jednak po stronie Królestwa nie zostały wybudowane[6].

W Galicji w latach 70. powstało bardzo dużo ważnych politycznie linii o dość trudnym przebiegu, przez co linie te, mimo iż spełniały role magistral, wyglądały bardziej jak linie lokalne. Powstały wówczas połączenia Przemyśl – Łupków (1872) i Tarnów – Nowy Sącz – Muszyna (1876). Linie te w przeciwieństwie do powstałych wcześniej linii równoleżnikowych przebiegały z południa na północ, spinając Galicję z sąsiednimi krainami[5].

W Królestwie Polskim powstało wówczas wiele linii kolejowych łączących Królestwo z Rosją. W tym czasie kolej dotarła do Lublina (1877)[6]. Rozpoczęto również przebudowę węzła warszawskiego, w którym większość stacji była czołowa, co bardzo utrudniało przejazd przez Warszawę (jazda tendrem do tyłu jest bardzo niewygodna dla załóg parowozów)[7].

1881–1890

W latach 80. sieć kolejowa w Prusach była już w zasadzie w pełni ukształtowana budowano głównie krótkie linie lokalne oraz linie na wschodzie, przeważnie wychodzące z węzła olsztyńskiego. W tym czasie następuje za to rozwój kolei wąskotorowych, obsługujących głównie cukrownie oraz częściowo ruch lokalny. Koleje wąskotorowe powstawały głównie wokół dużych miast takich jak Poznań, Gdańsk, Słupsk[7].

W Galicji nastąpił natłok inwestycji w tym okresie. W latach 80. wybudowano głównie linie w około Jasła dla obsługi szybów naftowych oraz krótkie odcinki łączące. Kolej przestała powstawać na potrzeby przemysłu i polityki zaczęto budować kolej do miejscowości turystycznych oraz łączące powiatowe miasta[8]. Znamiennym był rok 1884, kiedy to powstały połączenia Płaszów – Spytkowice – Oświęcim, Stróże – Jasło – Krosno – Zagórz, Chabówka – Nowy Sącz oraz Żywiec – Sucha Beskidzka (tzw. kolej transwersalna). W Krakowie wybudowano pierwszą kolejową obwodnicę miasta, która biegła po obecnych Alejach Trzech Wieszczów (1888).

W Królestwie nastąpił całkowity zastój budowy nowych linii. Powstawały jedynie koleje wąskotorowe. Pod koniec lat 80. powstały dopiero linie leżące obecnie na Białorusi oraz na Podlasiu. Jednakże widać znacznie wolniejsze tempo niż w pozostałych zaborach[9].

1891–1900

W ostatniej dekadzie XIX wieku w Prusach koleją zaczęły się interesować samorządy lokalne dzięki nim budowano nowe dworce oraz rozwijano sieci wąskotorowe[7]. Sieć była już rozwinięta na tyle, że później poza niektórymi liniami spinającymi Polskę po I i II Wojnie Światowej nie powstały żadne nowe linie. W pozostałych zaborach sytuacja miała się podobnie. Jedynie na Suwalszczyźnie powstały nowe linie[10] oraz w Galicji połączono Chabówkę z Zakopanem (1899). W ciągu prawie 50 lat od powstania pierwszej linii kolejowej na terenie Polski w obecnych granicach pod koniec XIX wieku widać wielkie różnice pomiędzy należącymi do Prus Śląskiem, Pomorzem, Wielkopolską a leżącymi na terenie Rosji Mazowszem i północną Małopolską różnice te później zostały częściowo zniwelowane, jednakże wciąż granica prusko-rosyjska jest widoczna w sieci kolejowej Polski; szczególnie, jeśli brane pod uwagę są linie istniejące oraz zlikwidowane.

Teofil Lijewski: Geografia Transportu Polski, Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1986,