Nowicka „Świat człowieka - świat kultury”
KULTURA
Wartościujące i nie wartościujące rozumienia kultury.
Pojawia się neutralne, nie oceniające pojęcie kultury
XIXw. - dominuje wartościujące pojęcie kultury; kultura zakłada stopniowalne, klasyfikuje poszczególne zbiorowości ludzkie na wyższe i niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne
KULTURA (w znaczeniu nie wartościującym) - zespół wielu zjawisk, które się opisuje i analizuje, ale nie wartościuje, nie ocenia.
„być kulturalnym, niekulturalnym” - Kultura związana z ogładą w kontaktach międzyludzkich oraz z określonym stosunkiem człowieka do wysoko cenionych dóbr (naturalnych i wytworzonych przez człowieka). Niekulturalny śmieci w lesie, krzyczy
wartościujące pojęcie kultury jest zdecydowanie za wąskie dla antropologów.
Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (dwa sposoby opisowego rozumienia kultury)
Atrybutywne - kultura „tout court” czyli kultura jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, kultura znamieniem ludzkości jako całości a człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. Przy atrybutywnym rozumieniu kultury używamy terminu „kultura” tylko w liczbie pojedynczej!
Dystrybutywne - Kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości . Można tu używać terminu „kultura” zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej (kultura, kultury)
→ w sensie dystrybutywnym można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury
∗przynależność kultury do zbiorowości to jej związek z konkretnym społeczeństwem, np. kultura plemienia Tiw, kultura Wschodu;
kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny, są one wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Zbiorowości się rozrastają, rozwijają, ale też giną jak ich kultury.
∗ujmując kulturę typologicznie - kultura związana ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, arystokratyczna. Tez mogą mieć czasoprzestrzenny wymiar, ale jedynie dlatego, że określone typy zbiorowości i określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Jednak nie wiadomo kiedy i gdzie pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.
Definicje kultury
Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone, a poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane tylko aspekty
Nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych
Definicje mogą być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań
Nie powinny być przyjmowane w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej
Pewne cechy zjawisk naukowych są akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii:
∗ kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów:
+człowiek jej twórcą
+ człowiek przez nią kształtowany
+ wyraża za jej pomocą swe potrzeby, emocje, wrażenia
+ człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także
manipuluje kultura jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym
[Leo Simmons]
∗kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym).
+ związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia
+ Istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości
+ W ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie
(ulega dyfuzji)
+ Kultura sposobem organizacji życia społecznego
∗ kultura jest regularna.
+ do kultury zalicza się zjawiska rozgrywające się w zbiorowości (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty),
które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można
ujmować w prawa.
+ problem: jak dalece musi być rozpowszechnione przekonanie, pogląd
odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury?
^ niektórzy badacze jak np. Stefan Czarnowski żądają
powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska
z większością zbiorowości o szerokim zasięgu.
^ dla innych nawet sporadyczne pojawienie się danego
zachowania powtarzającego się z mniejszą lub większą
regularnością w określonych syt. jest warunkiem do zaliczenia
+ regularność zachowania lub reakcji nie musi być jednoznaczna z częstością ich występowania np. koronacja zdarza się rzadko, ale jest
elementem kultury bo wzór ten istnieje w przeważającej części
części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały.[Philip Bagby]
+ elementami danej kultury są różne fakty, których konkretne jednostki
nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają,
zachowania, których nie przejawiają; wystarczy nawet niejasna
świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się
do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury.
∗ kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.
+kultura jest przekazywana w procesie uczenia się a nie za
pośrednictwem genów
+do kultury może należeć wszystko czego człowiek może się nauczyć
Istotne cechy zjawisk kulturowych.
Kultura ma wymiar czasowy.
*kultura rozumiana w sensie atrybutywnym i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie
*zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków
Kultura ma wymiar przestrzenny.
* rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym jak i do poszczególnych całości kulturowych.
* w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego po strefę arktyczną
* poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru
Kultura jest systemem.
* zarówno w sensie atryb. jak i dystryb. kultura jest zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość
* między elementami kultury zachodzi proces integracji
* poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku a więc nie można mówić o kulturze jako zbiorze ale systemie
* kultura ma własna, wewnętrzną logikę
Kultura jest prawidłowa.
*zmienia się wg pewnych praw i regularności
*można ją nie tylko opisywać, ale szukać zasad działania - dzięki temu założeniu w ogóle jest możliwa nauka o kulturze
Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka.
*kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego
Płaszczyzny zjawisk kulturowych
→Każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane w 3 płaszczyznach/aspektach: materialnej, behawioralnej i psychologicznej.
Płaszczyzna materialna:
* cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku (tworzywie materialnym),
*człowiek sam jest istota materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów.
*każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu
* Stanisław Ossowski zaproponował rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów:
^materialny korelat zjawiska kulturowego to np. przedmiot stworzony przez człowieka (flaga) lub przedmiot przyrodniczy (góra, rzeka). Ossowski wydziela aspekt materialny kultury wykluczając go z jej zasięgu. Ale nie zaprzecza istnieniu związków postaw, sposobów wartościowania i zachowań ze światem bytów materialnych. (dzieło sztuki, dopóki pozostaje zamysłem autora, dopóty nie przybiera formy materialnej; muzyk musi mieć instrument lub odwoływać się do własnego aparatu głosowego). Nawet sztuka - jedna z najbardziej „idealnych” dziedzin kultury ma pewien wymiar materialny!
Płaszczyzna behawioralna:
*w każdym zjawisku kulturowym można odkryć warstwę behawioralną
*postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych
*większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi (uprawianie sztuki jest związane z motoryką bo np. malarz tworząc dzieło przygotowuje farby i płótno itp. a wszystko robi w sposób ustalony regułami)
Płaszczyzna psychologiczna:
* wszystkie zachowania maja u podstaw jakoś przeżywane wartości
*przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu
*podstawowym elementem kultury są jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka
*istota kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk kulturowych to materialne korelaty tych wartości, postaw i przeżyć
Płaszczyzna aksjonormatywna:
*w kulturze można wydzielić poziom zjawisk aksjonormatywnych, który przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzony do poziomu psychologicznego.
wtedy kiedy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.
Treść i forma w kulturze.
Forma - bardziej konkretna warstwa kultury, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.
Treść - bardziej abstrakcyjna warstwa kultury, treść to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.
Kultura wg Kluckhona - zespół wzorów charakteryzujących zachowania w danej zbiorowości, opis kultury zaś to opis tych wzorów, a nie konkretnych zachowań.
Wyodrębnia się dwie płaszczyzny istnienia zjawisk kulturowych:
*konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia
*wrażenia oraz wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych
JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY
Cechy kulturowe.
„Cecha kulturowa” - jedno z najstarszych pojęć, które służyły do dzielenia kultury na jednostki podstawowe. Pojęcie używane już w końce XIX wieku
dla Lintona i Kluckhona podstawą wyodrębnienia cech jest jedynie wzgląd praktyczny oraz naoczność wyodrębniania się danej jednostki.
Dla Malinowskiego i Radcliffe-Browna kryterium wyodrębnienia elementarnych jednostek w kulturze była organizacja społeczna oraz potrzeby leżące u jej podstaw.
Kluckhon dzieli cechy kulturowe na:
*uniwersalia - odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości
*specjalności - dotyczą tylko niektórych z nich
→ zarówno uniwersalia jak i specjalności mogą w kulturze przybierać postać jednolitą, mogą też występować w kilku odmianach. W wypadku uniwersaliów Kluckhon nazywa te rozmaite dopuszczalne zmiany alternatywami, zaś w przypadku specjalności - wariantami.
→ zaleca on klasyfikować wszystkie cechy według funkcji pełnionej w życiu społecznym; kilka cech pełniących tę samą funkcję daje cechę zbiorczą.
! Nie ma żadnego wymiernego kryterium, które pozwoliłoby stwierdzić, na jakim poziomie analizy się znajdujemy: czy mamy do czynienia z cechą, szczegółem, czy cechą zbiorczą.
Temat kulturowy.
„temat kulturowy” [wg Morrisa E. Oplera] - postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania.
Pojęciem tematu kulturowego zajmowała się też Ruth Benedict i uważała ona, że we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i że kultury różnią się stopniem ich rozbudowania. Np. dojrzewaniu dziewcząt w jednych kulturach towarzyszy wiele obrzędów, zwyczajów, w innych prawie pomijany milczeniem.
Wzór kulturowy
Dwa znaczenia wzoru kulturowego:
*aspekt normatywny - mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób myślenia lub zachowania
* aspekt behawioralny - pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych
Dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów: od prawie bezwyjątkowo przestrzeganych i durowo wymaganych aż do takich, które są znacznie mniej obciążone sankcjami i które są realizowane rzadko
Im bezwzględniej przestrzegany jest wzór, tym ważniejszy jest on dla opisu danej kultury
W analizie wzorów kulturowych ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej (świadomościowej) i behawioralnej (pozaświadomościowej)
→a służy temu rozróżnienie dwóch podstawowych kategorii wzorów.
^^ Dwie kategorie wzorów:
*jawne- prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez dana zbiorowość
*ukryte - prawidłowości zachowań nieuświadomione. Są one ukryte przed oczami samych aktorów, ale zarazem mogą być poznane przez zewnętrznego obserwatora.
Instytucja
Pojęcie „instytucji” pełni rolę narzędzia badawczego pozwalającego dzielić kultury na sensowne fragmenty.
Instytucje to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice.
Pojęcie instytucji obejmuje wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego (zjawiska normatywne i behawioralne) oraz treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacja życia zbiorowego.
W pierwszym znaczeniu instytucja to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi (np., instytucja prawa)
W drugim znaczeniu instytucja to organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi (np., instytucja kościoła katolickiego).
Związek instytucji i roli społecznej:
->osoby zaangażowane w te samą instytucję pełnią różne role. Wyróżnia się trzy rodzaje ról społecznych:
*aktorzy
*potencjalni aktorzy
*odbiorcy
Aktorzy, potencjalni aktorzy i odbiorcy tworzą społeczną podstawę istnienia instytucji, wymiar kulturowy wyraża się w normach i regularnościach zachowań.
Musi istnieć pewien zakres wspólnoty we względzie celów i zasad istnienia instytucji aby instytucja mogła funkcjonować
Instytucje tworzą sieć organizacji życia zbiorowego
Poprzez instytucje docieramy do koncepcji zbiorowości i grupy.
SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY
Relacje między elementami kultury
Dla większości antropologów badanie wzajemnych zależności różnych elementów kultury stało się podstawowym przedmiotem zainteresowań.
Wg Lintona: „kultury i społeczeństwa to zawsze konfiguracje, których uwzorowanie i organizacja całości są znacznie ważniejsze niż którakolwiek z części składowych”. - dla Lintona badanie relacji ma ogromne znaczenie dla poznania całości kultury.
Podejście systemowe antropologów to widzenie kultury jako zespołu powiązanych ze sobą elementów
Do znaczeń, wartości i postaw można dotrzeć tylko dzięki badaniu całych kompleksów elementów kultury i związków między nimi.
Pozytywny wpływ na antropologię wywarł rozwój lingwistyki, w której centrum zainteresowań stoi badanie relacji.
Wzór kultury (geniusz kultury, konfiguracja)
Pojęcie wzoru kultury nie ma wiele wspólnego z pojęciem wzoru kulturowego (wzór kulturowy służy jako narzędzie podziału kultury na elementy analityczne).
Wzór kultury = „geniusz kultury”, podstawowa orientacja”, główna zasada”, „styl”, „model”, „konfiguracja”
Koncepcja wzoru kultury poszukuje sposobu opisu całości kulturowych w ich wewnętrznej organizacji
„Ethos” i „eidos”
ethos - przewodnia orientacja kultury opierająca się na emocjach i indywidualnych impulsach; wyraża się on w ujednoliconych, przeważających w obrębie danej kultury wzorach emocjonalizmu
eidos - wzór typowych procesów intelektualnych i poznawczych charakterystycznych dla danej grupy.