Firth - Społeczności ludzkie
Rozdział II - Człowiek i przyroda
Środowisko a zachowanie człowieka:
- kiedyś:
„panujący wpływ środowiska”/ teoria determinizmu geograficznego - filozofowie różnych epok głosili, że cechy fizyczne regionu (zwłaszcza warunki klimatyczne) wpływają na wygląd i sposób życia zamieszkujących go ludzi.
- dziś:
Pogląd Huntingtona - prymitywna teoria determinizmu geograficznego nie wystarczy do wytłumaczenia różnic występujących między ludźmi; poza czynnikiem geograficznym pod uwagę należy wziąć szereg innych. ( poparciem dla poglądu Huntingtona są różnice w stylu życia ludzi zamieszkujących to samo środowisko).
Środowisko geograficzne nie stanowi głównego czynnika określającego charakter kultury człowieka, pełni jednak pewne role w tej kwestii:
wytycza ogólne granice możliwości życia ludzi (życie zbiorowe nie może zaistnieć na szczytach Himalajów; niektórym grupom udało się wprawdzie przystosować do bardzo surowych warunków naturalnych (Eskimosi, buszmeni), jednakże ich poziom życia pozostał przez to niski i nawet po tysiącach lat rozwoju tkwią w mocnych okowach środowiska naturalnego)
zmusza w pewnym stopniu żyjącego w nim człowieka do przyjęcia pewnej kultury materialnej (w środkowej Australii mogą chodzić nago i nie mieć solidnych domów, Eskimosi potrzebują grubych ubrań i domów dla ochrony przed zimnymi wichrami, nie mogą zaś zajmować się rolnictwem)
zakreśla ogólne granice postępu człowieka i jednocześnie dostarcza surowców do zaspokojenia jego potrzeb (Eskimosi szyją ubrania ze skór ubitych zwierząt, Polinezyjczycy nie mają grubej zwierzyny, sięgają więc po dostępne surowce roślinne)
wpływa na rozwój form życia kulturalnego, takich jak obrzędy religijne (wywoływanie deszczu przez Indian Pueblo pełni ważną rolę w cyklu rolniczym).
ww. role środowiska nie odnoszą się jedynie do ludów prymitywnych, ale także do bardziej rozwiniętych cywilizacji Europy, Azji czy Ameryki.
Wg. geografów i antropologów człowiek jest „czynnikiem geomorfologicznym” - zależy w pewnym stopniu od środowiska, ale i aktywnie przyczynia się do zmian w zamieszkałym przez siebie terytorium, niezależnie od tego czy należy do ludu dzikiego czy cywilizowanego.
Wysiłki i osiągnięcia człowieka w przekształcaniu otaczającego go środowiska, dowodzą, że czynnikiem nadrzędnym nad środowiskiem jest kultura.
Środowisko a materialna strona życia człowieka:
pożywienie - zależy w pewnym stopniu od środowiska, ma jednak podwójne znaczenie (zaspakaja biologiczne potrzeby i jest środkiem wyrażania i utrzymywania określonych stosunków społecznych tak więc skomplikowane czynniki społeczne determinują procesy biologiczne ludzkiego organizmu.)
Środowiskowe problemy związane z wyżywieniem:
- ilość pokarmu - większość ludów prymitywnych żyje poniżej minimum egzystencji, ich zasady wyżywienia podlegają wahaniom zależnym od pór roku, którym nie mogą zaradzić przez migrację czy dostarczenie żywności z zewnątrz. Ograniczenia żywności wpływają ujemnie na ich wydajność.
- jakość pokarmu - pożywienie powinno składać się z sześciu głównych składników (tłuszcze, proteiny, węglowodany, sole mineralne, substancje pomocnicze-witaminy, woda) uważano, że dieta ludów prymitywnych, prowadzących naturalny tryb życia, zawiera te składniki, stworzono więc teorie powrotu do natury, okazało się jednak, że proporcje podstawowych składników pożywienia są bardzo różne u różnych ludów pierwotnych i także one cierpią na niedobory pewnych składników.
Społeczne problemy związane z wyżywieniem:
- istnienie podstawowego rodzaju pokarmu (chleb u nas, Afrykańczycy - kasza jaglana, polinezyjscy Tikopia - taro)
- obojętność i odraza do pewnych rodzajów jedzenia (tradycyjne lub religijne zakazy)
Warunki gospodarcze wpływające na równowagę wyżywienia - kontakt ludów prymitywnych z zachodnią cywilizacją:
- czynnik pozytywny - zaradzenie brakom w wyżywieniu - badania naukowe, studium chorób żywieniowych, nowe propozycje uprawy, wskazanie nowych typów pożywienia właściwych dla danych warunków
- czynnik negatywny - zmiany w gospodarce i nieprzemyślane zakazy kultury zachodu (ochrona zwierząt, zakazy picia piwa) mogą powodować zachwianie równowagi w pożywieniu tubylców.
Społeczności ludzkie dzielimy wg. kategorii:
- zbieracze, myśliwi, rybacy
- pasterze
- rolnicy
- rzemieślnicy
Kategorie te są ogólnie, odnoszą się o głównego zajęcia gospodarczego, technik i sposobów produkowania pożywienia - można je podzielić na szereg podkategorii, a w ich ramach stworzyć kolejne podziały.
Badacze są zainteresowani tą klasyfikacją przede wszystkim pod kątem prób ustalenia ewolucji społeczeństwa.
Analiza pożywienia u ludów prymitywnych wykazała, że ludy te nie są istotami nieinteligentnymi, ulegającymi ściśle warunkom środowiska, lecz, że posiadają one głęboką znajomość swojego środowiska i rozwinęły metody rozwiązywania problemów z nim związanych oraz że posiadają zespół prymitywnych narzędzi, dzięki którym wykorzystują posiadane wiadomości i techniki. Dodatkowo między plemionami istnieje stałe wzajemne zapożyczanie pomysłów, umieją więc korzystać zarówno za równo doświadczenia własnego jak i z doświadczeń innych.
( i tutaj następuje obszerny fragment o afrykańskich ogrodach drenażowych i łodziach polinezyjskich - jeżeli ktoś jest zainteresowany różnicami między pośrednim łączeniem kadłuba z pływakiem przy pomocy wygiętej żerdzi na tyle a pośrednim łączeniem kadłuba z pływakiem przy pomocy rozwidlonej soszki to zachęcam do samodzielnej lektury ;) )
Rozdział III - praca i bogactwo w społeczeństwach prymitywnych
Ekonomiści wypracowali technikę badania organizacji w społeczeństwach zachodu. Posługują się pojęciami takimi jak kapitał, oszczędności i procent, których nie można zastosować u ludów prymitywnych; społeczności prymitywne:
- posiadają proste wyposażenie techniczne
- są niewielkie i nie maja systemu umożliwiającego im porozumiewanie się na szeroką skalę
- nie wchodzą w skład rynku światowego
- nie posiadają systemu cen, który mógłby działać jako miernik potrzeb i wydajności pracy
Ludy prymitywne inaczej podchodzą do spraw gospodarczych niż cywilizacje zachodu. Nie wynika to z irracjonalnego zachowania, czy zacofania, a z wdrożenia w danych społecznościach systemu wartości społecznych.
Ich gospodarcza działalność nie wynika również, mimo powszechnego poglądu, jedynie z chęci zaspokojenia podstawowych potrzeb w zakresie pożywienia, ubioru, schronienia itp.; działa w oparciu o skomplikowaną skalę wartości:
- pożywienie pełni ważną rolę nie tylko w zaspakajaniu potrzeb, ale także w ustalaniu i wyrażaniu stosunków społecznych
- podstawowa wartość czółna zależy od zdolności przewożenia towarów, dodatkową wartość stanowią umiejętności obróbki drzewa, artystyczne zdobienia i dekoracje
- krowa to nie tylko mięso, mleko i rogi, które daje, ma także wartość jako część posagu, ofiara rytualna czy oznaka pozycji społecznej.
Z powyższych przykładów jasno wynika, że wiele z bodźców, na których opiera się byt materialny, ma charakter niematerialny.
Ogólne zasady działalności gospodarczej ludów prymitywnych:
- ich działania gospodarcze mają charakter społeczny, nie indywidualny
- zespołowo, z zastosowaniem planowanego systemu produkcji i dystrybucji, zaopatrują ludność w żywność
- nie mają systemu płac, gdzie za określoną pracę przypada określony zarobek, praca wynika ze stosunku osoby pracującej do osoby, która prosi o jej wykonanie, a nie z oczekiwania na zysk materialny - kierują się zasadą wzajemności
- czas nie stanowi ważnego elementu procesu gospodarczego, należności za pracę nie opiera się na ilości przepracowanych jednostek czasowych
- nie istnieje tam stała specjalizacja jednostek lub grup działalność wykonywaniu poszczególnych zadań, ludzie posiadają różne źródła dochodu - brak sezonowego bezrobocia
- główną siłą trzymającą ludzi przy pracy nie jest odpowiedzialność, chęć zarobku, a ustalone pojęcia pracowitości, wyrzuty w przypadku lenistwa, a także to, że praca w grupie łączy się ze śpiewem i żartami, a więc rozrywką, która zmniejsza zmęczenie
- silny związek między czynnościami technicznymi a rytualnymi (rytuał odgrywa ważną rolę w jednoczeniu wysiłku pracujących ludzi, z drugiej strony rytuały nie pozwalają na eksperymenty, co utrzymuje tradycyjne metody pracy oraz pochłaniają czas, który można by przeznaczyć na pomnażanie bogactw- badania wykazały jednak, że zarzucenie obrzędów rolniczych u plemion podporządkowanych Europejczykom wpłynęło ujemnie na jakość pracy krajowców)
- istnieje coś w rodzaju kapitału, a więc dóbr materialnych gromadzonych z góry do celów konkretnej produkcji, jednakże jest to kapitał płynny (zużytkowanie dóbr nawet w trakcie produkcji na inne cele bez poniesienia straty) i nie gromadzi się go dla zysku, a raczej dla pożytku, w ramach zobowiązań rodzinnych albo planu opartego na zasadzie wzajemności.
- większość prymitywnych plemion nie posiada pieniędzy, a co za tym idzie systemu cen. Ich handel nie jest jednak „handlem wymiennym”, który opiera się na wytargowaniu jak największej ilości towarów w zamian za oddanie swoich. Handel ten ma charakter „wymiany darów”, opiera się na normach wymiennych, które ustalają pojęcia hojności, szacunku dla kontrahenta i aktu wymiany. Dla podwyższenia pozycji społecznej ofiaruje się często dar o wyższej wartości niż ten, który się otrzymało. Istnieje jednak coś takiego, jak „zakres wymiany” - grupy dóbr i usług, jeden artykuł można wymienić na inny należący do tej samej grupy; nie istnieje jednak system wymiany, gdzie można by ustalić wartość porównawczą 2 przedmiotów i zawsze wymieniać jeden za drugi ->
-brak formalnego rynku
- Systemem wynagradzania rządzą zasady dobrobytu i sprawiedliwości - bezpośrednio pod uwagę brane są potrzeby poszczególnych członków, a nie z góry ustalona płaca. (nie są to jednak społeczności stricte komunistyczne, istnieje u nich koncepcja własności indywidualnej)
- istnieje mocna teoria odpowiedzialności zbiorowej - dzięki silnie wpojonych zasadach moralnych jednostki nie dopuszczają się wyzysku bliźnich
- podział zdobyczy, racji żywnościowych podczas uczty odbywa się na ściśle określonych zasadach podkreślających podstawy zobowiązań rodzinnych (niekoniecznie ten, który włożył w łowy najwięcej pracy, czy wydał ucztę dostanie największą część zdobyczy, podział ten jest z góry ustalony)