Firth - Społeczności ludzkie
Rozdział IV - O niektórych zasadach struktury społecznej
Życie w społeczności = konieczność ujęcia interesów jednostek w ramy organizacyjne, regulowania wzajemnych stosunków między ludźmi i łączenia ich w grupy dla celów wspólnego działania.
Struktura społeczna - układ planowy, który tworzą stosunki między ludźmi. Składają się na nią różne typy ugrupowań tworzonych przez ludzi i instytucje, w których uczestniczą. Struktura społeczna grup i instytucji opiera się na ściśle określonych zasadach. (instytucja - pewien zespół stosunków wynikających z działalności grup ludzkich skierowanej na osiągnięcie pewnego celu społecznego)
Funkcja społeczna jednostek - sposób w jaki ww. stosunki wpływają na życie jednostek i charakter społeczeństwa
Funkcji i struktury społecznej nie można badać oddzielnie !
Najbardziej podstawowe zasady podziału występujące we wszystkich społecznościach ludzkich:
płeć
wiek
miejsce zamieszkania
pokrewieństwo
Sposób działania ww. zasad na przykładzie społeczeństw prymitywnych (mniejszych i prościej zorganizowanych od przemysłowych):
a - podział na mężczyzn i kobiety - różnią się od siebie ubraniem, imionami i zajęciami
- w dziedzinie gospodarczej przypisani są do różnych zawodów (mężczyźni - myślistwo, rybołówstwo, obróbka drzewa, metalu, hodowla bydła; kobiety - dbałość o dom i dzieci, rolnictwo, sporządzanie odzieży; tam, gdzie tą samą pracą zajmują się obie płcie, mężczyźni wykonują zwykle cięższą pracę.)
- różne pojęcia o tym, co wypada, a co nie wypada - nie przestrzeganie tych zasad opartych na tradycji może narazić na śmieszność, gniew lub obrazić uczucia religijne.
- biologiczna rola kobiety jako matki
przepisy postępowania społecznego dotyczące płci są przyczyną, nie wyrazem różnic między płciami - to, co w jednej społeczności uchodzi za kobiece w innej jest zaprzeczeniem kobiecości (np. długie włosy)
b - podział na starych i młodych - w społecznościach prymitywnych istnieje podział na klasy wieku mężczyzn (w Nandi jest ich siedem)
- szczególny szacunek do starości, starszyzny występuje w wielu społecznościach
- w Australii zasada wieku przejawia się we władzy
- duże znaczenie związku między wiekiem a doświadczeniem
- ustalanie wieku inicjacji
Podział na klasy wiekowe stanowi pewien formalny sposób rozgraniczenia pokoleń i instytucjonalizuje ważne grupy społeczne. Jest gwarancją szacunku dla starców i wychowania młodzieży, organizuje stosunki płciowe i określa czas małżeństwa, wyznacza specjalne grupy do działań wojennych i zapewnia przekazywanie odpowiedzialności za bezpieczeństwo zewnętrzne.
c - podział ze względu na miejsce zamieszkania - stałe zamieszkanie w sąsiedztwie
zmusza ludzi do współdziałania w pracy i zabawie i przyjęcia jednolitego punktu widzenia na wspólne sprawy
- jednostką, opierającą się na związkach lokalnych jest plemię
(plemię - kategoria kulturalna, grupa ludzi zajmująca jedno terytorium, mówiąca wspólnym językiem, posiadająca wspólne tradycje i zespół instytucji podlegających tej samej władzy)
- wspólnota zamieszkania i wspólnota posiadania ziemi rodzi lokalny patriotyzm
d - więzy krwi i więzi wynikające z małżeństwa - system więzi społecznych opartych na
uznaniu związków genealogicznych, czyli wynikających z zalegalizowanych związków płciowych i płodzenia dzieci
- przejawy świadomości jak ważna jest więź pokrewieństwa (pokrewieństwo - czynnik cementujący, źródło najsilniejszych wartości moralnych, uczucia rodzinne)
- najsilniej oddziałują na życie społeczne przez rodzinę („wieczny trójkąt” = rodzina podstawowa - dziecko z ojcem i matką złączeni wspólnym uczuciem)
- rodzina pełni podstawową rolę w organizacji życia
ramy, w które ujęta jest podstawowa struktura rodziny (ojciec, matka, dziecko) są różne w różnych społecznościach, zależą od:
formy małżeństwa - monogamia, poligamia*: (występuje częściej u zamożnych niż biednych, popularna w Chinach, pogańskiej Afryce i krajach muzułmańskich, nie można jej rozważać jedynie pod kątem stałych stosunków płciowych między mężczyzną a wieloma kobietami; kierują nią m.in. względy ekonomiczne; mąż stanowi wierzchołek wielu „wiecznych trójkątów”),
*poliandria (małżeństwo z więcej niż jednym mężem), poligynia (małżeństwo z więcej niż jedną żoną)
koncepcja rodzicielstwa - bezsporna jest zawsze fizyczna więź dziecka z matką; macierzyństwo społeczne i władza matki nad dzieckiem mogą różnić się od macierzyństwa fizycznego (w niektórych społeczeństwach dziecko winne jest posłuszeństwo najpierw pierwszej żonie ojca, potem biologicznej matce), tak samo ojciec biologiczny nie zawsze jest ojcem społecznym (w społeczeństwach europejskich występuje sprawa adopcji, niektóre ludy stawiają biologiczny aspekt ojcostwa zupełnie na uboczu)
sposób zamieszkania
przekazywanie spadków
rozpowszechnienie rozwodów i adopcji
występowanie większych grup pokrewieństwa jak n. ród
pochodzenie - człowiek zostaje członkiem pewnej grupy
następstwo - sposób, w jaki uzyskuje stanowisko, pozycję i przywileje
spadkobranie - sposób, w jaki po śmierci poprzedniego właściciela człowiek otrzymuje własność materialną
zasada bilateralna - otrzymanie pochodzenia, następstwa i spadku od obydwu rodziców
zasada unilateralna - od jednego z rodziców
zasady te powtarzają się niezmiennie z pokolenia na pokolenie
Pokrewieństwo obejmuje zwykle więzi przez ojca (patrylateralne) i przez matkę (matrylateralne)
Tam gdzie w grę wchodzi kontynuacja interesów grupy i przeniesienie praw po linii przodków mówi się o zasadach unilateralnej i bilateralnej, tam gdzie bierze się pod uwagę jedynie linię ojca lub linie matki mówi się o systemie patrylateralnym lub matrylateralnym.
Pochodzenie w Europie jest zwykle patrylinearne - dziecko przejmuje nazwisko ojca, tytuły przechodzą z ojca na syna.
Grupy pokrewieństwa:
- spotykające się sporadycznie - ujawniają się zwykle przy uroczystościach ceremonialnych (małżeństwo, inicjacja, śmierć, obrzędy religijne)
- jako jednostki stałe - działają w obrębie gospodarstwa domowego, współpracy przy codziennych zajęciach
klasyfikacyjny system pokrewieństwa - wszystkich krewnych będących na tym samym szczeblu pokrewieństwa mianuje się tak samo, np. braćmi (jest to oznaką poczucia pokrewieństwa, nie znaczy jednak, że mężczyzna, który używa tego określenia nie potrafi odróżnić rzeczywistych braci od reszty, inaczej też traktuje swych „prawdziwych” braci)
Inne ważne zasady struktury społecznej:
e - specjalizacja zawodowa - ważna jest specjalizacja gospodarcza, tam gdzie nie ma ona
możliwości zaistnienia specjalną pozycję posiada czarownik czy znachor
f - pozycja społeczna - ranga społeczna określona przez prawa i przywileje oraz przez
obowiązki danej jednostki
- rangę można osiągnąć własnym wysiłkiem lub może być ona nadana
- do ogólnych kategorii uwarstwienia społecznego należą stan, klasa i kasta
system stanowy - warstwy różnią się pozycją prawną, funkcjami społecznymi, przywilejami i sposobem zachowania
system klasowy - warstwy różnią się pozycją ekonomiczną i jej funkcjami
system kastowy - warstwy różnią się funkcjami gospodarczymi, zawodowymi oraz sposobem, w jaki stosują różne formy zachowania o charakterze symbolicznym lub nawet rytualnym
w każdym z tych systemów istnieje większa lub mniejsza możliwość przemieszczania się pomiędzy rangami (najmniejsza w systemie kast)
Rozdział V - Zasady zachowania
Zasady regulujące zachowanie ludzi w ramach organizacji życia zbiorowego można podzielić na wiążące się z:
- zastosowaniem pewnych technik
- smakiem i modą
- obyczajami
- moralnością
- prawem
- religią
Teoretycznie - można rozróżnić to, co ludzie robią, a tym, co powinni robić, czyli prawo w sensie przeciętnej statystycznej i prawo w sensie normatywnym
Praktycznie - są to tendencje zbieżne; uważa się, że każdy powinien postępować tak, jak w praktyce postępuje większość
Ludzie w odróżnieniu od zwierząt mają szerokie możliwości wyboru pomiędzy różnymi sposobami zachowywania się w określonych sytuacjach i w swoim wyborze uwzględniają przede wszystkim względy natury społecznej, natomiast w postępowaniu kierują się opinią swoich bliźnich i poglądami na to, co jest właściwe, opartymi na pewnych normach wartości.
We wszystkich społeczeństwach ludzkich przestrzega się jakiegoś porządku społecznego, nie ważne czy są to wysoko rozwinięte cywilizacje Zachodu czy ludy prymitywne.
Porządek społeczny jest stanem opartym na pewnych przepisach, łamanych lub zachowywanych w zależności od różnorodnych interesów jednostek, świadomie podjętych obowiązków i wychowania. Mimo, iż zasady te nie są skodyfikowane we wszystkich społecznościach, tworzą pewien system w każdej z nich.
Nie jest prawdą, że wśród ludów prymitywnych nie istnieją subtelne formy stosunków społecznych. W każdym społeczeństwie występują kanony postępowania i uprzejmości. Należy też pamiętać, że to, co dla nas jest moralne i etyczne nie koniecznie ma takie samo znaczenie w innych społecznościach.
Prawo nie w każdej społeczności jest tak ściśle dookreślone jak u nas, jednak wszędzie funkcjonuje jakiś, oficjalny lub nieoficjalny, aparat prawny, grupa ludzi, która sądzi winowajców według kodeksów lub według zasad przyjętych w zwyczaju (społeczeństwa prymitywne).
Przepisy przestrzega się nie tylko ze względu na strach przed karą za ich nieprzestrzeganie, ale także z obawy przed sankcjami.
Sankcje są to warunki, dzięki którym przepisy są przestrzegane. Można je określić jako te czynniki i reakcje jednostek, które wpływają na zachowanie się danej osoby w stosunku do prawa i utrzymują porządek i równowagę w systemie społecznym.
Podział sankcji:
- właściwe danej jednostce, wiążące się z jej własnymi interesami
- mające charakter społeczny - uznanie lub krytyka otoczenia, rodziny, zemsta, kara itp.
- natychmiastowe - wynikają z samej natury prawa (kara jako konsekwencja jego złamania)
- działające z opóźnieniem - obawa przed obmową, utratą dobrego imienia
- zorganizowane
- niezorganizowane
- etyczne, moralne
- odwetowe, odszkodowanie, kara
- rytualne
Główne sankcje działające w społeczeństwach prymitywnych:
- sankcja opinii publicznej - zwykle charakter niezorganizowany (w naszej cywilizacji zorganizowany - odznaczanie za wyjątkowe zasługi)
- zasada wzajemności - kto łamie prawo w przyszłości może znaleźć się bez środków do życia
- sankcje ponadnaturalne - przesądy, czary
- fizyczny odwet na winowajcy
- sankcja odszkodowania
- sankcja karna - zorganizowany aparat władzy wymierza sprawiedliwość winowajcy
Ww. sankcje są różnie rozumiane i nakładane za różnego rodzaju czyny. Wynika z tego, że wprowadzanie prawa europejskiego u społeczeństw prymitywnych może wywołać konflikt sankcji. Może wtedy nastąpić wzrost pewnych typów przestępstw, które na mocy prawa tubylczego były ostrzej karane niż przez prawo europejskie (np. cudzołóstwo - u nas ewentualnie nieetyczne, w niektórych krajach grozi śmiercią) lub na odwrót tubylcy postępujący zgodnie z prawami tubylczymi w świetle prawa europejskiego są przestępcami (np. poligamia).
W społecznościach prymitywnych nie ma dużej sprzeczności między sankcjami prawnymi a obyczajowymi.
Inaczej wygląda to w społeczeństwach cywilizowanych, w których to, co dopuszczalne z punktu widzenia jednostki może być sprzeczne z zakazami prawa (np. masowe łamanie zasady Volsteada w USA dotyczącej zakazu dystrybucji i spożywania alkoholu)
Czy istnieje jakieś jedno ogólne prawo naturalne?
Powstawało wiele teorii, najpopularniejszą jest to, że życie ludzkie stanowi najwyższą wartość i każda jednostka ma prawo do życia, tylko w najbardziej krańcowych wypadkach przekroczenia prawa, państwo ma prawo do decyzji o pozbawieniu przestępcy życia.
Nie jest to jednak prawo przestrzegane - w społeczeństwach prymitywnych zabójstwa dzieci, których nie jest się w stanie wyżywić lub obawa przed powikłaniami związanymi z nieślubnym dzieckiem są tolerowane. Społeczeństwa cywilizowane całkowicie takie zachowania potępiają jako przeczące prawu naturalnemu, jednak zezwalają na odbieranie życia człowiekowi w przypadkach uznanych za konieczność państwową, a nawet uznają to za czyn chwalebny (państwo namawia do tego czynu, kościół błogosławi broń).