Geneza "Sonetów krymskich" Adama Mickiewicza. Analiza i interpretacja wybranych utworów.

sonet - utwór liryczny o charakterze kompozycji, dwie pierwsze zwrotki mają charakter opisowy, dwie następne opisowo - refleksyjny.

Jedną z cech romantyzmu była fascynacja przyrodą, a istotnym elementem romantycznego wykształcenia egzotyczne wojarze. Twórców mieszkających w granicach rosyjskiego imperium fascynował przyłączony do Rosji Krym z charakteryzstyczbą dla niego kulturą islamu. Pierwszym, który odbył tam wycieczkę był Puszkin w 1823 r.

Podróż Adam Mickiewicza po Krymi trwała około dwóch miesięcy. Wyjazd z Odessy nastąpił 19 sierpnia 1825 r., zaś w drogę powrotną udał się poeta 27 października. Mickiewiczowi udało się wyjechać na Krym dzięki dziwnemu zbiegowi okoliczności. Zaproszono go mianowicie do udziału w podróży gen. Jana Witta, który to pod pozorem towarzyskiej wycieczki dokonywał inspekcji południowej prowincji Rosji (którą wkrótce miał odwiedzić car Aleksander II). Obok gen. Witta i Mickiewicza w podróży tej uczestniczyli : Aleksander Bosznian - szpieg cara, Hieronim Sobański Witta, brat Sobańskiej. Całe to towarzystwo wypłynęło z Odessy i przypłynęło do Sewastopola, stąd po krótkim odpoczynku udało się do Bajdaru, inne miejscowości na trasie podróży to Bakczysaraj, Ałuszta, Czatut.

Literackim efektem tej podróży były właśnie "Sonety krymskie" wydane w 1826 r. Opisuje w nich nie tylko piękno krajobrazu krymskiego, ale również najważniejsze zabytki krymskiej architektury.

"Stepy akermańskie"
Sonet ten jest pierwszym w cyklu i zapowiada niejako jego tematykę. Bezkresne stepy akermańskie porównuje do bezkresnego oceanu. Porównanie to świadczy o ogromnej przestrzeni tych ziem. Pojazd którym się porusza porównuje go łódki. Szumiące rośliny i kwiaty porównuje do fal. Podróż ta ma miejsce gdy dzień chyli się ku zachodowi. Wieczorny nastrój, mrok, ciemność sprzyja refleksjom natury osobistej. Mickiewicz jest pielgrzymem, wygnańcem, bez własnej woli znalazł się poza krajem. Jego marzeniem jest, aby zabrzmiał głos z Litwy, ale jest to abstrakcja. Dlatego też sonet kończy się słowami :

"W takiej ciszy ! - tak ucho natężam ciekawie,
Że słyszałbym głos z Litwy - Jedźmy nikt nie woła"

Tytuł utworu sugeruje, że przedmiotem poetyckiego opisu będzie w tym utworze step. Obok przyrody mamy tu do czynienia z obserwującym i przeżywającym bohaterem. Tym samym element liryczny i epicki stapia się w jedną całość. W sonecie tym występuje mnóstwo środków artystycznych. Gradacja ciszy : Mickiewicz podaje 3 przykłady : lecące żurawie, kołyszący się na trawie motyl i ślizgający się wąż. Występują też porównania (step akermański - ocean, siebie jadącego konno do pływającego po morzu łódką.

"Cisza morska"
Sonet ten skomponowany jest z dwóch tradycyjnych dla tego gatunku elementów czyli częsci opisowej i refleksyjnej. Część pierwszą tworzy obraż niesłychanie spokojnego morza i spokojnego statku. Elementy te zostały tak wybrane aby oddać nastrój ciszy, beztroski i spokoju. Elementy te to : wstążka, żagle drżące na masztach, a okręt przykuty jakby na siłę. Panuje atmosfera spokoju i szczęścia. Strofy o charakterze refleksyjnym stanowią w stosunku do dwu pierwszych ostry kontrast, spokój i cisza wydają się pozorne. Relacjujący i przeżywający podmiot liryczny wie, że śpiące w czasie "burzy polipy" żerują dopiero w czasie spokoju. Podobne zjawisko zachodzi w myślach poety. Ta cisza i błogi spokój sprzyja snuciu refleksji, rozpamiętywaniu przeszłości, a wszystko ma miejsce wtedy gdy serce jest spokojne.

"Żegluga"
Dalszy ciąg sytuacji zarysowanej w "Ciszy morskiej", występuje w sonecie "Żegluga". W części opisowej nie mamy szczegółowego opisu płynącego okrętu. Poeta eksponuje natomiast motyw zawieszonego wśród lin majtka, którego porównuje do pająka. W drugiej natomiast zwrotce nakładają się dwa obrazy : okrętu i Pegaza. W ten sposób Mickiewicz uzyskuje bezbłędnie animizującą, pełną ekspresji metaforę (dobrze nadającą dzięki nagromadzeniu odpowiednich czasowników wrażenie ruchu) :"dąsa się okręt", "zrywa się z wędzidła", "wznosi kark", "zdeptał fale" W sonecie tym inaczej niż w dwu wcześniejszych zarysowana została sytuacja wewnętrzna bohatera. W "Ciszy morskiej" trawiony on był wspomnieniami. W "Żegludze" razem z innymi podróżnymi przeżywa emocje związane z podróżą. Podobnie jak jeździec czuje w sobie siłę, moc zdolną pobudzać do pędu przybierający kształt pegaza okręt. Stan psychiczny bohatara poeta zestawił tu z podobieństwem dynamizmu obrazu okrętu - Pegaza.

"Burza"
W sonecie tym poeta przedstawia walkę załogi z żywiołem i przejawiający się w różny sposób lęk podróżnych. W strofie pierwszej obraz ma charakter realistyczny. Stosownie do tematu obraz ten poeta dynamizuje za pomocą wyrażających ruch czasowników oraz krótkich składających się z 2 - 3 zdań skróconych : "zdarto żagle, ster prysnął". Obraz ten wzbogaca efektami dźwiękowymi wyrazów onomatopeicznych np. "pomp złowieszcze jęki". W kształtowaniu dalszego ciągu tego obrazu decydującą rolę odgrywa poetycka wyobraźnia. Świat rzeczywisty uległ tutaj odrealnieniu. Fale nabrały kształtu piętrzących się z odmętu gór. Szczytami tych gór do okrętu zbliżał się geniusz śmierci. Mickiewicz porównuje go do żołnierza szturmującego mury. W trzeciej zwrotce poeta pokazuje reakcje podróżnych. Jedni leżą martwi ze strachu, inni modlą się, jeszcze inni żegnają się z przyjaciółmi. Wśród nich wyróżnia się pewna postać. On jeden siedzi w milczeniu, nie boi się, nie żegna, zazdrości natomiast tym którzy w jakiś sposób potrafią ujawnić swe ludzkie reakcje. On nie jest do nich zdolny, nie posiada bowiem nikogo bliskiego, na życiu mu nie zależy. Przypomina on wyobcowanego z całego świata romantycznego bohatera.

"Bakczysaraj w nocy"
Była to stolica Chanów tatarskich. W momencie kiedy ogląda ją Mickiewicz jest ona już mocno zniszczona. Sam pałac jest opustoszały. Sonet ten został inaczej ukształtowany niż poprzednie. Liryczny narrator został tu całkowicie ukryty, a całym utworem zawładnął element epicki. Poeta opisuje miasto w nocy, co powoduje, że nabiera ono cech fantastycznych. Obrazy poetyckie ukształtowane zostały według orientalnych wyobrażeń. W miarę zapadania zmroku wrażenia wzrokowe zastąpione zostały głosowymi. W następnej kolejności cała uwaga podmiotu lirycznego skupiona zostaje na niebie.

W dalszym ciągu jest noc, autor ponownie wprowadza konkretne elementy wschodnich krajów. Z czasem jednak noc odkształca te rzeczywiste przedmioty i zaczynają one przypominać dywan Eblisa.

"Grób Potockiej"
Wiersz ten związany jest ściśle z realiami pańskiego ogrodu w Bakczysaraju. Znajduje się w nim kapliczka, która jak tradycja mówi była grobem Polki - Potockiej, przy którym chan spędzał długie godziny. Jest to jednak prawdopodobnie tylko legenda. Dla Polaków jednak przebywających w Bakczysaraju była to interesująca atrakcja. Dał temu również wyraz Mickiewicz w sonecie i stworzył liryczne wspomnienie o Potockiej zakończone gorzką refleksją o własnej wiecznej tułaczce jako pielgrzym. W sonecie tym element opisowy ogranicza się do pierwszego wersu. Sonetowi temu nadał poeta charakter zmetaforyzowanej wypowiedzi podmiotu lirycznego poświęconej w dwóch pierwszych strofach wspomnieniu Potockiej, dwóch następnych refleksji osobistej.

Sonet ten traktuje o osamotnieniu i wielkiej tęsknocie za krajem ojczystym. Potocka trawiona wspomnieniami przeszłości często odwracała wzrok ku Polsce, w rezultacie czego jej wzrok powypalał na niebie jasne, świecące gwiazdami ślady. Zmarła z tęsknoty za ojczyzną, mimo, że dane jej było żyć "w kraju wiosny pomiędzy rozkosznymi sady". Podobny los czeka smutnego i osamotnionego Polaka, pielgrzyma. Różnica jest taka, że pamięć o Potockiej przetrwała w postaci odwiedzanego przez podróżnych grobowca i pieśni Mickiewicza. Poeta zastanawia się nad tym czy przetrwa także pamięć o nim jako o samotnym pielgrzymie.

"Ajudah"
Ajudah położony był na szlaku wiodącym z Ałuszty do Jałty i był to głęboko wysunięty w morze cypel. Sonet "Ajudah" w swojej kompozycji jest sonetem najbardziej typowym i tradycyjnym. Dwie pierwsze zwrotki są bardzo konkretnym, realistycznym opartym na obserwacji obrazem przyrody. Obraz ten sprawia wrażenie ruchu, a efekt ten osiągnął Mickiewicz dzięki nagromadzeniu odpowiednich czasowników o charakterze metaforycznym oraz przez porównanie morza do innych zjawisk natury. W części opisowej ważne jest również zwrócenie uwagi na fakt, że uderzające o brzeg fale wyrzucają swoje skarby w postaci sznurów pereł i korali.

Motyw ten wykorzystuje Mickiewicz w części refleksyjnej. Podobnie jak ścierające się z brzegiem morze pozostawia po sobie cenne perły i korale tak samo namiętności wzburzające serce poety dają w rezultacie początek "nieśmiertelnym" pieśniom, które zapewnią poecie nieśmiertelność.

"Czatyrdah"
Sonet wyraża okrzyk cierpienia wątłego, kruchego, łatwo zniszczalnego człowieka, który wznosi swoje ręce do góry Czatyrdah. Zrozpaczony muzułmanin odprawia modły u podnóża góry wyliczając wciąż te same nieszczęścia od pokoleń. Lecz Czatyrdah tkwi nieruchomo i jest obojętny na ludzkie cierpienie. Poeta opisuje go jak człowieka, widoczne są u niego : płaszcz lasu, turban z chmur oraz modlitewne zapatrzenie w niebo. Góra pośrednik pomiędzy człowiekiem, a Bogiem - wciąż milczy. Zbyt słaby jest głosik ludzki, muzułmanin jest zbyt mały by wzruszyć głaz. Ostatnie wersy zawierają lęk człowieczy, bolesne pytanie i podejrzenie : czy Bóg jest taki jak jego dzieło Czatyrdah - wielki i potężny, obojętny na ludzkie cierpienie.

"Pielgrzym"
Podmiot liryczny, poprzez kontrast pomiędzy obrazem wschodniej przepysznej "krainy dostatków i krasy", a skromnymi lasami Litwy, odległej i niedostępnej dla pielgrzyma ojczyzny, wyraża swą ogromną tęsknotę za rodzimym krajem. W III i IV strofie obraz utraconej ojczyzny splata się i ściśle zespala z obrazem ukochanej przez podmiot liryczny kobiety, która nadal żyje daleko stąd, w litewskiej "lubej dziedzinie". Zespolenie tych obrazów wywołuje nieodparte wrażenie iż uczucia pielgrzyma przenoszą się ciągle z osoby kochanki na utraconą ojczyznę i na odwrót. Równocześnie jednak niepewność czy przedmiot młodzieńczej miłości pamięta jeszcze o wiernym kochanku przenosi się na ojczystą krainę antropomorfizując ją poprzez przyznanie jej zdolności do pamiętania bądź zapomnienia o stęsknionych za nią wygnańcach. Postać kochanki z kolei staje się częścią wyidealizowanego przez bolesną rozłąkę świata, który urasta do rangi utraconego na zawsze raju, pozostającego poza zasięgiem udręczonego niekończącą się pielgrzymką wędrowca.

---