Pieter Langendijk

Pieter Langendijk (Haarlem, 25 juli 1683 - aldaar, 9 of 18 juli 1756) was een damastwever, patroontekenaar, toneelschrijver en dichter.

Biografie

Pieter Langendijk was de zoon van Arend Kort, een metselaar die werd geboren in Langedijk. Op jonge leeftijd stierf zijn vader en zijn moeder begon een textielzaak. In 1695 verhuisden zij naar Den Haag. Vervolgens trokken de moeder en haar zoon naar Amsterdam. Met een baan in een damastweverij en als kantoorklerk zorgde Langendijk voor hun onderhoud. Rond 1708 volgde Pieter een opleiding in tekenen en schilderen, samen met Frans van Steenwijk. Op 28-jarige leeftijd verscheen zijn Don Quichot op de Bruiloft van Kamacho. Het bleek een groot succes en werd een vast nummer in de Schouwburg van Van Campen. De kluchten De zwetser en Het Wederzijds Huwelijksbedrog verschenen in de daarop volgende jaren.

Langendijk schreef nog meer komedies in de trant van Molière, die hij vertaalde of bewerkte. Samen met Hermanus Angelkot schreef hij Cato. Het stuk werd opgedragen op de oud-burgemeester Nicolaes Witsen. Zeer beroemd werd Quincampoix of de Windhandelaars, geschreven in het beruchte jaar 1720 toen John Law in Parijs veel speculanten ruïneerde. Arlequin Actionist is een commedia dell' arte klucht over de windhandel, bestaande uit slechts een acte, met een heuse vechtpartij, dans en muziek.

In 1722 werd hij in Haarlem benoemd als patroontekenaar, zijn moeder was inmiddels aan de drank. Hij had zowel een woning in als buiten de stad, voor het geval hij 's avonds niet meer de stad uit kon. Nadat zijn moeder was overleden, trouwde hij met een ziekelijke, humeurige en bazige vrouw, die elf jaar later stierf. Langendijk schreef aan het einde van zijn leven nog enkele treurspelen, die nauwelijks aansloegen. In 1747 moest hij een groot deel van zijn boeken en bezittingen verkopen. Langendijk woonde in het Haarlemse Proveniershuis, waar hij kosteloos onderdak kreeg. Als tegenprestatie schreef hij een geschiedenis van de stad Haarlem. De vorige beschrijving van de stad stamde uit 1628 en was geschreven door Samuel Ampzing. Op zijn ziekbed liet hij zich thuis dopen. Maar vijf dagen overleefde onze Langendijk deeze godsdienstige verrichting ...

Langendijk besteedde veel aandacht aan de vorm: hij schreef stukken van vijf bedrijven met vergelijkbare lengte, waarin de symmetrie een rol speelde. Met een expositie, intrige en crisis, respecteerde hij de eenheden van tijd, plaats en handeling. Deze classicistische vorm gebruikte hij om de burgerij een spiegel voor te houden. Nergens wordt de toon moraliserend, maar toch gaat het duidelijk om zedenblijspelen (comédies de moeurs). Ze geven een beeld van de hypocrisie van de hogere standen: de hogere burgerij of de verarmde bourgeoisie.

Het wederzijds huwelijksbedrog

In deze komedie ontmoet Lodewijk, Charlotte, die er rijk uitziet. Lodewijk is een aristocraat, die grote financiële moeilijkheden heeft. Hij doet zich voor als een rijke Poolse graaf. Ook Charlotte komt uit de verarmde aristocratie, en ook zij doet alsof ze tot de betere stand behoort. Charlotte heeft nog één meid, Klaar. Lodewijk heeft een vriend, Jan. Jan is in eigenlijk een gedeserteerd soldaat, maar tegenover de familie van Charlotte doet hij zich voor als een baron. Samen met Lodewijk verdient hij zijn geld door kansspelen. Lodewijk denkt dat hij, door te trouwen met Charlotte, weer een leven naar behoren zou kunnen leiden. Ook Charlotte denkt dat door te trouwen met Lodewijk zij er weer bovenop kan komen. Dus iedereen denkt dat hij of zij door een huwelijk rijk zal worden en zo weer een leven op stand te kunnen leiden. Dit is echter allemaal niet waar en dit 'wederzijdse huwelijksbedrog' komt aan het licht wanneer Karel, de broer van Charlotte, op het toneel verschijnt. Hij ontmaskert iedereen. Het boek eindigt met het stranden van het huwelijk van Jan en Klaar, Klaar die dan weer met Hans wil trouwen, maar Hans kiest voor zijn trots en wijst haar af. Charlotte en Lodewijk die uiteindelijk toch echt verliefd blijken te zijn, gaan alsnog trouwen maar Lodewijk gaat eerst werken om geld te sparen.

De spiegel der vaderlandse kooplieden

Ook dit stuk is een 'spiegel': een werk dat de toeschouwers een spiegel voorhoudt. Hier worden twee generaties tegenover elkaar geplaatst: de zeventiende- en de achttiende-eeuwers. Ernst en Hendrik zijn consciëntieuze zeventiende-eeuwse handelaars. Door hard te werken zijn ze rijk geworden. Hun zoons, echte fils-à-papa die de volgende generatie van achttiende-eeuwers vertegenwoordigen, heten Lichthart (getrouwd met Kwistgoed) en Losbol (echtgenoot van Zoetje). Zij verkwisten al het geld dat hun vaders bij elkaar hebben gebracht. Zo gaat het hele familiekapitaal verloren.

Gedicht

Twee haspelden op straat: maar stonden eindlijk pal.

'k Wijk voor geen gek, sprak de een; de wijste zeide, ik al.

Peter Langendijk (1683-1756)

1. Don Quichot op de bruiloft van Kamacho (1714)

• Jochem - wyśmianie szkoły klasycznej, literatury opartej na wzorcach

• według niektórych alter-ego Langendijka

• przedstawiciel,- negatywna strona literatury; literatura martwa

• rymy częstochowskie, błędy

• stowarzyszenie Boileau - każdy może pisać, wystarczy poznać zasady, brak kreatywności czy talentu

• de dicht polijsten - wypolerować - napisać na zamówienie

• Langendijk też najprawdopodobniej tam należał, na początku twórczości, a ponieważ uważa się za człowieka mającego dystans do siebie, też przedstawia siebie jako takiego, śmieje się z siebie samego

• Kamacho zaprasza go na swój ślub, ma być wodzirejem, Kamacho zachwyca się jego umiejętnościami - jest nieobyty, niewykształcony

• Vetlasoepe - kucharz - krytyka galofilli

• u P. C. Hoofta kucharze mówią po brabancku i to jest śmieszne dla amsterdamskiej publiczności

• Vetlasoepe mówi po walońsku, miesza francuski z ndl

• Kamacho - wyśmianie głupoty

• jego głupota pogłębia się przez chęć dostania się do wyższego stanu, żądzę materializmu

• w oświeceniu materializm, luksus nie jest akceptowany społecznie

• on wymaga naprawy, choć do końca utworu nie zmienia się - raczej farsowy bohater

• mocno osadzony w środowisku chłopskim, ale nie wybije się z niego, nie ma do tego narzędzi; symbol prymitywnej, nieokiełznanej natury

• jest bogaty - ma szansę na dobrą partię

• Sanche Pansa

• ślepe oddanie, karność, posłuszeństwo, wierność

• uzależniony od DQ obietnicą fortuny (u PL) - związany kontraktem finansowym, nie do końca z własnej woli

• budzi śmiech - politowanie

• Don Quichot

• nie pasuje do epoki oświecenia

• żyje w fantazji, odrzucony od świata oświecenia

• Bazilius próbuje go wciągnąć do „prawdziwego świata” , ale tak „na niby”, wiadomo, ze to się nie uda

• archetyp postaci romantycznej

• nawiązuje do epoki, która rozwija się równolegle z oświeceniem (romantyzm - sentymentalizm - oświecenie)

• PL pokazuje, ze literatura bez elementu romantycznego nie może istnieć

• intryga - zawikłana, nikt nie wie do końca o co tam chodzi, poza tym intrygi już były

• DQ - dodaje smaku do tej opowieści

• wierzy w niego tylko Bazilius

• odrzucony przez materialistów, ale istnieje w tym swoim świecie

• Bazilius - nie ośmieszony - typ człowieka oświecenia, ma do spełnienia misję

• MOTTO: Zo ziet men dat `t varstand het geld te boven gaat (...)
  Hoe dat men schranderheid [verstand] voor schatten moet waarden

• kto jest bogaty - zajmuje też wysoką pozycje społeczną

• Het Wederzijds Huwelyksbedrog (1714)

• Jan (+ jego pan Lodewijk) jako odpowiednik Sanche Pansy

• wymyślają siebie, całą intrygę, imiona, tytuły, przeszłość; oszukują, aby uzyskać wyższy status społeczny

• kwestia polska

• krytyka stanu arystokratycznego, szlacheckiego

• daleko - ciężko sprawdzić czy faktycznie Polacy np. maja duże majątki

• w Holandii - rządzi mieszczaństwo, w Polsce - arystokracja; sytuacja nie do pomyślenia dla Holendrów

• dwór królewski w Polsce znajdował się wtedy w Dreźnie - nie można efektywnie rządzić)

• tytuły i nazwiska

• Jan wymyślając `polskie” rodowody gubi się nawet w tak prostym wydawało by się oszustwie, ośmiesza się przez same tytuły, ma nadzieję, że nikt nie będzie wiedział o czym on mówi

• końcówka `-ski' świadczy o polskości

• Jan (Die's) Ernestus Mouris Stokski

• Ernst van Osterwijk - namiestnik habsburski w ndl, nie ingerował wiele w życie Holendrów, kojarzony pozytywnie

• książę Maurycy - uważany za ojca nowoczesnych ndl; przeciwnik Jana Onderbarnevelta w czasie rewolucji

• Starost Lakkeiski

• Starost - lokalny władca, ważna postać

• lakkeiski - lak kei - lokaj - podwładny = tytuł sam się wyklucza

• waiwode Bokski

• znowu - wojewoda czyli ważna osobistość

• bok kies, bokjes - motłoch (gepeupel - pospólstwo)

• heer van pasmentengoud en kroonslakkei van `t plein

• pasmunt - moneta za sztucznego złota bądź złota o niskiej wartości

• baron en erfheer van het land

• schraalenstein - `schraal' czyli `mager ` - chudy, biedy (arm, armzalig)

• rozmowa o Charlotte

• Lodewijk: en haar stamnaam?

• Klaar: Adelpoort (ale potem sie tego wstydzi, nie chce, żeby Lodewijk pytał dalej)

• akcja dzieje się w Utrechcie, w bogatej dzielnicy, chociaż dla Amsterdamu Utrecht zawsze był gorszy, szlachcic stamtąd był mniej znaczący, mniej głosów w Stanach

• wyśmianie szlachty Utrechtckiej

• poortaarde - ściek; ook: anus - umniejszenie szlacheckości szlachty (szlachta z `zadupia')

• kto jest bogaty - zajmuje też wysoką pozycje społeczną

• wychodzi z założenia, że upadkowi Holandii po okresie Złotego Wieku winna jest szlachta (niesłusznie, ale tak się przyjęło)

2

---