Układ pokarmowy
Do zadań układu pokarmowego należy trawienie tego, co jemy w czasie codziennych posiłków, a następnie przyswajanie powstałych w wyniku tego procesu substancji prostych. To z nich organizm buduje tkanki i substancje ciała. Niektóre służą jako źródło energii. Część zostaje przetworzona i zmagazynowana jako materiał zapasowy dla przyszłych potrzeb. Wszystkie te przemiany są precyzyjnie regulowane przez układ hormonalny oraz nerwowy układ autonomiczny. W pewnym stopniu możemy także kontrolować je świadomie. Właśnie możliwość świadomego wpływania na działanie układu pokarmowego, a co za tym idzie na nasze zdrowie i życie, będzie treścią poniższych rozważań.
Trawienie to takie przetwarzanie pożywienia, które substancje złożone rozkłada na związki proste, możliwe do przyswojenia przez organizm. Nieprzydatne resztki zostają usunięte. Trawienie rozpoczyna się od rozdrobnienia pokarmu w jamie ustnej, a kończy wydaleniem stolca.
Przyswajanie polega na wchłanianiu produktów trawienia, a następnie ich wykorzystaniu jako substratów energetycznych czy budulcowych.
Wchłanianie to bierne albo czynne przenikanie wody oraz drobnych cząsteczek organicznych i nieorganicznych przez błonę śluzową; odbywa się na całej długości przewodu pokarmowego (poza przełykiem), ale narządem szczególnie do niego przystosowanym jest jelito cienkie.
Zdolność wchłaniania śluzówek jamy ustnej, żołądka oraz odbytnicy - ostatniego odcinka jelita grubego, wykorzystuje się w medycynie, podając niektóre środki farmakologiczne w postaci tabletek podjęzykowych, kapsułek, których osłonka jest trawiona a zawartość wchłaniana w żołądku czy czopków doodbytniczych.
Przemiana materii (inaczej metabolizm) to całokształt przemian biochemicznych i energetycznych, które zachodzą w organizmie. Składają się na nią dwa rodzaje zjawisk. Jeden to procesy syntezy (anabolizm), polegające na tworzeniu związków złożonych ze związków prostych. Drugi - to procesy rozkładu (katabolizm), polegające na rozkładaniu substancji złożonych na proste.
Przemiana materii (inaczej metabolizm) to całokształt przemian biochemicznych i energetycznych, które zachodzą w organizmie. Składają się na nią dwa rodzaje zjawisk. Jeden to procesy syntezy (anabolizm), polegające na tworzeniu związków złożonych ze związków prostych. Drugi - to procesy rozkładu (katabolizm), polegające na rozkładaniu substancji złożonych na proste.
Z analizy budowy i funkcji poszczególnych części układu pokarmowego możemy uzyskać wiele istotnych wskazówek co do prawidłowego odżywiania.
Układ pokarmowy to długi przewód, składający się z kilku odcinków. Są to:
jama ustna
przełyk
żołądek
jelito cienkie
jelito grube
odbyt
Poza tym traktem, wzdłuż którego przesuwa się miazga pokarmowa, funkcje trawienne pełnią narządy gruczołowe:
ślinianki - szereg niewielkich gruczołów, produkujących ślinę; oprócz dużej ilości wody zawiera ona śluz, związki mineralne, enzymy, substancje o działaniu bakteriobójczym i wirusobójczym, oraz gojące błonę śluzową żołądka i dwunastnicy; dobowa produkcja śliny to ok. 1,5 litra; żucie gumy może znacznie zwiększyć tę ilość, niepotrzebnie eksploatując ślinianki;
wątroba - to największy gruczoł w ciele człowieka; poza trawieniem odgrywa podstawową rolę
w metabolizmie białek, tłuszczów i węglowodanów; jest drugim obok nerek najważniejszym narządem odpowiedzialnym za odtruwanie organizmu; im więcej zjadamy produktów toksycznych, zawierających dodatki chemiczne i im więcej stosujemy leków, tym cięższą pracę wykonuje wątroba;
trzustka - jest głównym producentem enzymów, działających w jelitach; ze względów anatomicznych (wspólne ujście przewodów wyprowadzających) może dojść do jej uszkodzenia w przypadku większości chorób wątroby; tak samo jak wątroba jest wrażliwa na działanie alkoholu.
Aktywność przewodu pokarmowego pozostaje w zgodzie z ogólnym przystosowaniem człowieka do dziennego trybu życia. Niektóre starożytne systemy medyczne zalecały nie spożywanie posiłków po godzinie 12-ej w południe, a większość ustalała czas ostatniego posiłku na wczesne godziny popołudniowe. Współczesne odkrycia biochemiczne potwierdzają optymalną aktywność przewodu pokarmowego rano i w pierwszej połowie dnia. Gdy jemy późno - pokarm nie może zostać prawidłowo w pełni strawiony. Zalegając w żołądku i jelitach podlega procesom gnilnym. Dodatkowym niekorzystnym tego efektem jest brak apetytu na śniadanie, które powinno być podstawowym posiłkiem w ciągu dnia. Znane stare powiedzenie mówi: “Śniadanie zjedz sam, obiadem podziel się z przyjacielem, a kolację oddaj wrogowi”.
JAMA USTNA
Jej zadania to:
rozdrabnianie pokarmu, jego mieszanie i połykanie
odbieranie wrażeń smakowych
trawienie wielocukrów
Sprawne wypełnienie tych funkcji warunkują zęby (dzieci mają ich 20, dorośli 32), aparat kostno - mięśniowy, język oraz ślinianki. Jama ustna to jedyne miejsce w przewodzie pokarmowym wyposażone w narzędzia do gryzienia. Niedostatecznie przeżute pożywienie nie będzie prawidłowo trawione. Zjadane pospiesznie posiłki, w biegu, w czasie krótkich przerw w pracy, a często nawet bez odrywania się od niej, nie służą zdrowiu. Czekoladka, batonik, chipsy - od ich reklam roi się w telewizji i na ulicznych plakatach - nie zastąpią prostego, pożywnego, z uwagą i w skupieniu zjedzonego pokarmu. Jeżeli nie mamy możliwości zjedzenia talerza zupy, zabierajmy do pracy kanapki z razowego chleba z dodatkiem warzyw sezonowych.
Ślina zwilża kęs i ułatwia przełykanie. Zawiera też amylazę - enzym, trawiący węglowodany. Proces ich rozkładu zaczyna się w ustach i trwa nadal w żołądku, pod warunkiem, że pokarm został dokładnie przeżuty i zmieszany ze śliną (sok żołądkowy nie zawiera enzymu, trawiącego węglowodany).
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI
żujemy długo, dokładnie, bez popijania, żeby wydzieliła się dostateczna ilość śliny (ok. 250 ml do każdego posiłku)
staramy się, żeby w diecie były twarde produkty, utrzymujące zęby w dobrej kondycji (surowe, nie rozdrobnione warzywa, czerstwy chleb);
Około siódmego roku życia człowiek wymienia zęby mleczne na stałe. Te będą mu już służyć zawsze. Kolejnej wymiany natura nie przewiduje. Dbałość o zęby poza prawidłową dietą obejmuje zabiegi higieniczne. Wbrew rozpowszechnionym reklamom guma do żucia nie jest w stanie zastąpić szczoteczki do zębów. Nieprawdziwe jest też powszechne przekonanie, że zjedzenia jabłka przed snem zwalnia z obowiązku wymycia zębów.
PRZEŁYK
Jego zadanie to czynny transport pokarmów do żołądka. Wyściełający go delikatny nabłonek źle reaguje na nadmiernie zimne i nadmiernie gorące jedzenie. Jest też wrażliwy na działanie kwasów. Jeżeli w następstwie choroby albo zbytniego przepełnienia żołądka zawarty w nim pokarm cofa się - może dojść do zapalenia, a nawet owrzodzenia błony śluzowej przełyku. Nie jest też wskazane kładzenie się po jedzeniu. To zalecenie jest szczególnie ważne dla osób starszych, których mięśnie stają się z wiekiem mniej sprężyste. W pozycji poziomej treść żołądka może łatwiej przedostać się do przełyku. Starożytni Rzymianie mówili: “Po jedzeniu stój albo przejdź milę”. Krótki spacer lepiej wspomaga trawienie niż drzemka.
ŻOŁĄDEK
Jest to worek mięśniowy, który u dorosłych ma pojemność ok. 1,5 litra, ale może ulegać rozciągnięciu. Na obu jego końcach znajdują się okrężne mięśnie - zwieracze, które kurcząc się zamykają wejście od strony przełyku (wpust) i wyjście do dwunastnicy (odźwiernik). Błona śluzowa żołądka produkuje w ciągu doby 2 - 2,5 l soku żołądkowego. Zawiera on między innymi kwas solny oraz enzymy, trawiące białka i tłuszcze, a u dzieci do trzeciego roku życia także enzym umożliwiającą rozkład kazeiny - głównego białka mleka. U starszych produkcja tego fermentu zanika.
Funkcje żołądka to:
miażdżenie i mieszanie pokarmu
wstępne trawienie białek i tłuszczów
dalszy ciąg trawienia węglowodanów, dzięki obecnej w kęsie amylazie ślinowej
czynny transport pokarmów do dwunastnicy
Jeżeli na skutek zjadania bardzo obfitych posiłków rozciągamy żołądek poza granice jego fizjologicznej pojemności, uniemożliwiamy skuteczne mieszanie jego zawartości, a tym samym równomierne nasycenie jej sokami trawiennymi.
Nawykowe przejadanie się może doprowadzić do trwałego powiększenia żołądka i zaburzyć działanie zwieraczy. U osób młodych i w sile wieku można nie odczuwać przykrych następstw tego stanu rzeczy. Ale z wiekiem napięcie mięśni obniża się. Człowiek zaczyna doświadczać przykrych dolegliwości związanych z refluksem, czyli cofaniem się pokarmu do przełyku na skutek niesprawnego działania zwieracza. Dokucza zgaga... Reklama środków farmakologicznych proponuje w takim wypadku leki, zobojętniające działanie kwaśnego soku żołądkowego albo zmniejszające jego wydzielanie. Rozsądek radzi, żeby raczej zapobiegać niż borykać się z następstwami zaniedbań.
Na skutek chronicznego rozciągania żołądka uszkodzeniu ulega precyzyjny system, informujący o konieczności zakończenia jedzenia. Nie pojawia się uczucie sytości. Jest to istotny i godny odnotowania mechanizm, prowadzących do nadwagi i otyłości. Cierpi na nią coraz większy odsetek mieszkańców krajów wysokorozwiniętych. W Stanach Zjednoczonych ilość otyłych wśród młodzieży dochodzi do 60%. W Polsce 40% społeczeństwa to ludzie z wagą wyższą niż należna. Nie można zaniedbywać żadnych kroków, które mogą doprowadzić do zmiany tej sytuacji.
Żołądek jest jednym z trzech narządów, pracujących cyklicznie (podobnie jak płuca i serce). Do prawidłowego funkcjonowania potrzebuje rytmicznie powtarzających się stanów wypełnienia i opróżniania. Rozpowszechniony obyczaj nieustannego “przegryzania” uniemożliwia doświadczenie fizjologicznej pustki. Jest szkodliwy, nawet gdy wysokokaloryczną, poddaną przemysłowej obróbce żywność, określaną angielskim dowcipnym terminem “junk food” zastąpimy czymś zdrowszym.
Żołądek działa jak ogromny zakład przetwórczy, który potrzebuje ogromnej ilości energii. To, co wzmacnia ten narząd i utrzymuje go w należytej kondycji to lekkostrawne, wysokowartościowe pożywienie. Takie cechy posiada żywność pochodzenia roślinnego - przede wszystkim warzywa i zboża, wzbogacone dodatkiem ziół, gotowane, duszone lub pieczone, przyprawione niewielką ilością dobrej jakości oleju i spożywane na ciepło. Najlepiej, jeżeli te produkty pochodzą z upraw ekologicznych.
Energię żołądka osłabiają:
nadmiar pożywienia surowego, głównie płody klimatu ciepłego i gorącego, spożywane w warunkach klimatu chłodnego;
zimne posiłki; rozpoczynanie posiłku od soków, owoców, surówek;
późne posiłki (zdrowo kończyć jedzenie o 17-ej);
przejadanie się; jadanie między posiłkami
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI
dążymy do trzech gotowanych posiłków w ciągu dnia, ew. z surówką jako dodatkiem
nie jemy do pełnej sytości, żeby nie przepełniać żołądka
nie podjadamy między posiłkami
ostatni posiłek zjadamy najpóźniej o 17-ej
komponujemy posiłek z niewielkiej ilości składników.
Powszechnie sądzi się, że im bardziej urozmaicona dieta, tym większe prawdopodobieństwo zachowania zdrowia. Tę tezę podważyły badania ludności Chin prowadzone w latach 70-tych i 80-tych ubiegłego wieku , trwające ponad 10 lat i zakończone około roku 1990 . Przebadano ponad 800 milionów ludzi mieszkających na ogromnym obszarze. Analizowano rozmaite aspekty zdrowia. Wyniki badań opracowywano - dla większego ich zobiektywizowania - w ponad 100 laboratoriach w kilku krajach (w tym w Anglii i Stanach Zjednoczonych). Wykazano wysoką zgodność małego zróżnicowania diety (wystarczającej jednak pod względem kalorycznym) z wysokim poziomem zdrowia.
JELITO CIENKIE
Jego funkcje to:
końcowy etap trawienia białek, tłuszczów i węglowodanów
wchłanianie
czynny transport masy pokarmowej do jelita grubego
Jelito cienkie to ok. 6-metrowej długości rura mięśniowa, o niejednakowej średnicy. Składa się z trzech części: dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.
W znajdującej się zaraz za żołądkiem dwunastnicy kontynuowany jest proces trawienia. Oprócz enzymów, zawartych w soku jelitowym, biorą w nim udział enzymy, produkowane przez trzustkę i żółć, produkowana przez wątrobę. Przewody wyprowadzające tych dwóch wielkich gruczołów trawiennych uchodzą do dwunastnicy.
Wątroba i trzustka, oraz jak odkryto w ostatnim czasie - śledziona, pełnią również funkcje wewnątrzwydzielnicze - produkują hormony, regulujące między innymi gospodarkę cukrową.
Prawidłowa funkcja każdego odcinka przewodu pokarmowego warunkowana jest prawidłowym wykonaniem pracy przez narząd poprzedzający. Tylko dobrze przeżute, zmieszane ze śliną jedzenie, dokładnie wymieszane przez nie nadmiernie wypełniony żołądek i poddane skutecznie wstępnej fazie trawienia, stanowi właściwy substrat dla dalszego wykorzystania.
Trypsyna i aminopeptydazy trawią białka, lipaza - tłuszcze, amylaza - węglowodany. Powyższe enzymy znajdują się głównie w soku trzustkowym. Kwasy żółciowe, zawarte w żółci, emulgują tłuszcze i umożliwiają działanie lipazy. Ponadto wspomagają usuwanie z organizmu cholesterolu i pobudzają ruchy jelit.
Obficie pofałdowane wnętrze jelita jest pokryte błoną śluzową. Znajdują się na niej widoczne pod lupą wypustki - kosmki jelitowe. To sprawia, że powierzchnia jelita cienkiego to ok. 7 m kwadratowych. Powiększenie mikroskopowe uwidacznia dalsze skomplikowanie budowy kosmków. Zwiększa ono powierzchnię wymiany jelita ponad 600 razy. Ta ogromna przestrzeń warunkuje prawidłowe wchłanianie. Wszystkie ograniczające ją czynniki wpływają niekorzystnie na pełnienie tej funkcji. Proces wchłaniania upośledzają nie tylko choroby jelita, ale także pokrycie jego powierzchni śluzem. Główną przyczyną powstawania śluzu jest nadmierne zakwaszenie treści pokarmowej i zbyt wolny pasaż czyli przesuwanie zawartości jelit .
Człowiek jest istotą wszystkożerną, ale budowa przewodu pokarmowego wykazuje większe przystosowanie do pożywienia roślinnego. Tylko ono zawiera błonnik, niezbędny dla prawidłowej funkcji jelit.
Nadmiar białka w diecie, a zwłaszcza białka pochodzenia zwierzęcego, powoduje zakwaszenie treści jelitowej. To samo wydarza się, gdy jemy cukier i słodycze. Szczególnie niekorzystnie działają produkty nabiałowe - mleko, sery, jogurty i kefiry. W odpowiedzi na tę sytuację wewnętrzna powierzchnia jelita “obronnie” pokrywa się śluzem. Jeśli dzieje się to często, może doprowadzić do poważnych zaburzeń wchłaniania, dotyczących głównie witamin i minerałów.
W zbyt kwaśnym środowisku giną też pożyteczne bakterie probiotyczne, a ich miejsce zajmują trawiące nadmiar białek bakterie gnilne i grzyby.
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI
przynajmniej 90% diety stanowić powinny produkty roślinne
zdrowe smakołyki to owoce suszone, orzechy, pestki, migdały - rezygnujemy z jedzenia cukru
JELITO GRUBE
Stanowi końcowy odcinek przewodu pokarmowego. Jego funkcje to:
dalsze trawienie dzięki obecności enzymów jelita cienkiego
wchłanianie wody, elektrolitów, aminokwasów, niektórych witamin
wydalanie stolca
Wypróżnienie kończy proces trawienia. Codzienne oczyszczenie jelit zapewnia warunki do ponownego prawidłowego przetwarzania pożywienia. Jest konieczne dla usunięcia zbędnych resztek i toksyn. Zaparcia są jedną z chorób cywilizacyjnych, związanych z nieprawidłowym sposobem życia i odżywiania. Brak ruchu, późne posiłki, poranny pośpiech zaburzają perystaltykę jelit. Białe pieczywo, żywność typu “fast food”, słodycze - to balast pustych kalorii. Układ pokarmowy zużywa energię na ich trawienie, nie uzyskując w jego wyniku wystarczającej ilości substancji odżywczych. Nadmierna kaloryczność takiego pożywienia sprzyja otyłości. Niedostatek błonnika uniemożliwia prawidłowe formowanie stolca. Zalegające masy kałowe rozciągają jelito, utrudniając i tak już zaburzony proces wypróżnienia. Ucisk na sploty żylne w połączeniu z siedzącym trybem życia utrudnia krążenie krwi w miednicy małej. Sprzyja to powstawaniu żylaków odbytu i kończyn dolnych. Nie wydalone resztki pokarmowe stanowią pożywkę dla bakterii gnilnych. Ich działalność jest źródłem występowania uciążliwych wzdęć i gazów. W takich warunkach ginie prawidłowa flora jelitowa.
PRAKTYCZNE WSKAZÓWKI
codziennie jemy pełne ziarno zbóż; wybór jest duży: razowe pieczywo, kasza jaglana, jęczmienna, kukurydziana, gryczana, brązowy ryż, płatki owsiane, makarony z mąki razowej
codziennie jemy warzywa, dostępne przez cały rok; mrożonki i konserwy nie zastąpią świeżych jarzyn; im mniej przetworzony produkt, tym zdrowszy
dążymy do spożywania całości pokarmowych; soki nie zapewnią prawidłowego funkcjonowania jelit
wspomagamy florę jelitową kiszonkami; w polskiej tradycji kulinarnej obecny jest żur z razowej mąki żytniej i kiszone warzywa (kapusta, ogórki, buraki); do trwałej odbudowy flory jelitowej zdecydowanie nie nadają się produkty mleczne ani w postaci kwaśnego mleka, ani jogurtu, ani kefiru.
Dr Anna Romanowska