WYCHOWANIE I SZKOLNICTWO W WIEKACH ŚREDNICH
Średniowiecze było okresem przejściowym pomiędzy starożytnością a odrodzeniem. Pod względem szkolnictwa i wychowania wieki średnie można podzielić na dwa okresy: pierwszy okres, rozpoczynający się tuż po upadku Cesarstwa Rzymskiego i drugi, czyli późniejsze średniowiecze. W pierwszym okresie wraz z końcem V wieku rozprzęgło sie ostatecznie Cesarstwo Rzymskie, co wiązało się z jego rozkładem gospodarczym. Ponieważ u nowych władców wykształcenie nie dawało żadnych przywilejów ani znaczenia, ustał bodziec ambicji, który za czasów cesarstwa silnie działał po prowincjach, zwłaszcza na warstwy wyższe.
Jednak z upadkiem oświaty na poczatku średniowiecza wiązała sie również niechęć Kościoła Katolickiego do wychowania i szkolnictwa. Niechęć wynikała z tego, że szkoły rzymskie nie odpowiadały duchowi chrześcijaństwa. Wartości tak cenione przez myśl grecko - rzymską, zdrowie, siłę, piękność, bogactwo, potęgę, wiedzę Kościół traktował jako dobra tylko ziemskie, bez trwałej wartości, a przywiązywanie się do nich było grzechem. Taka treść nowych poglądów kształtować miała ideały wychowawcze chrześcijan w zupełnie odmiennym duchu. Przede wszystkim nie było mowy o jakimkolwiek wychowaniu ciała. Wszelkiego rodzaju ćwiczenia fizyczne, wymaganie higieny, ruch czy zabawy nie godziły się z poglądem na ciało, jako siedzibę żądz zmysłowych, hamulec dla wzlotów duszy. Ciało należalo umartwiać, stąd powstał kierunek ascetyczny. Wyłącznym celem wychowania był rozwój cnót moralnych i życie dla Boga, a znajomość nauk, sztuk, autorów wydawała się być obojętna. Stanowisko Kościoła wobec wszelkiego wykształcenia i kulturty intelektualnej było zdecydowanie niechętne. Także reguły pierwszych klasztorów, którymi były klasztory benedyktyńskie, nie przewidywały tworzenia jakichkolwiek szkół przyklasztornych.
Opłakany stan oświaty zmieniła dopiero działalność Karola Wielkiego, którego rządy były prawdziwym szczęściem dla rozwoju oświaty. Dążył on do podniesienia poziomu umysłowego całego duchowieństwa i do zajęcia się zaniedbaną oświatą. Przy pomocy sprowadzanych z innych krajów uczonych organizował szkoły. Na początku w celu kształcenia głównie duchownych i urzędników, później wydawał już zarządzenia, zgodnie z którymi nakazał zakładanie szkół przy klasztorach i biskupstwach, Wreszcie wydał nakaz, w związku z którym każde duchowieństwo miało utrzymywać przy każdym kościele w miastach i wsiach szkół dla kształcenia wszystkich chętnych do nauki chłopców. Były to tak zwane szkoły klasztorne. Wydał także rozporządzenie nakazujące każdemu ojcu posyłać syna do szkoły. Ostatecznie jednak Kościół przejął w swoje ręce ster wychowania i wtedy rozpoczął się okres powstawania szkół klasztornych, katedralnych i parafialnych. Kościelna szkoła średmniowieczna podporządkowała całe nauczanie i wychowanie wyrabianiu wśród uczniów pobożności, pielęgnowaniu cnót chrześcijanskich, zwłaszcza pokory i posłuszeństwa, wpajaniu uczniom niezachwianego przekonania, że Kościół jest dobrem najwyższym. Szkoła ta troszczyła się jedynie o zaznajamianie dzieci z zasadami religii i przyzwyczajanie ich do czytania Biblii, a nie o przyswajanie im najskromniejszego zasobu wiedzy świeckiej.
Wszechwładnym środkiem wychowawczym była kara cielesna. Za najmniejsze przewinienie czekały ucznia bardzo surowe kary. Średniowieczna teoria głosiła, że dziecko nie ukarane nawet za drobne przewinienia, nie zazna po śmierci spokoju. W związku z tym bito wszystkich uczniów bezwzględu na ich winę. Kary spadały na uczniów także za roztargnienie w czasie nauki czy za słabą pamięć, na której opierało się całe nauczanie. Wobec braku podręczników, nauczyciel czytał lekcję z rękopisu w języku łacińskim, a uczeń powtarzał usłyszane słowa. Jeżeli się pomylił, był karany. Należy zauważyć, że stosowane przez pedagogikę kościelną metody wychowania były nawet w porównaniu z okresem starożytności wyraźnie zacofane.
Średniowieczne szkoły klasztorne opierały swój program nauczania przede wszystkim na tak zwanych siedmiu sztukach wyzwolonych. Po opanowaniu pisania i czytania uczeń średniowieczny przechodził do nauki gramatyki łacińskiej. Następnie uczniowie przystępowali do nauki retoryki. Przedmiot ten jednak nie miał nic wspólnego z nauką pięknej wymowy. Chodziło raczej o nauczanie stylu kancelaryjnego, umiejętności redagowania dokumentów i listów według ustalonych wzorów. Jako trzeci z kolei przedmiot wystepowała dialektyka. Te trzy nauki stanowiły niższy stopień wykształcenia szkół średniowiecznych i nazywane były popularnie „trivium” - trzy drogi. Wyższy stopień, zwany „quadrivium” - cztery drogi, obejmował arytmetykę, geometrię, muzykę, astronomię. Arytmetyka i astronomia ograniczały się do nauczania umiejętności ustalania ruchomych świąt kościelnych. Geometria obejmowała jedynie opis geograficzny ziemi i przyrody, a muzyka polegała na nauce śpiewu koscielnego. Jak widać ilość wiedzy, którą mogły przekazać te szkoły była bardzo skąpa, a zdobycie jej wymagało ogromnych trudów i wieloletnich studiów, którym towarzyszyła bardzo surowa dyscyplina.
W związku ze zmianami zachodzącymi w Europie zachodniej na przełomie wieków XII i XIII zmieniła się również sytuacja oświatowa. Rozwój handlu i rzemiosła powoduje znaczny rozwój miast. Zaczyna powstawać świecka kultura mieszczańska: literatura, filozofia, sztuka. W tym czasie powstają nowe szkoły cechowe i kupieckie, gdzie w cień odchodzi nauka religii i łaciny, a ich miejsce zajmują rachunki oraz czytanie i pisanie w języku ojczystym. Szkoły te dały początek miejskim szkołom elementarnym, które dążyły do uniezależnienia się od władz kościelnych.
Rozwój nauk takich jak filozofia, prawo, medycyna spowodowały, że szukały one sobie organizacji wykładu. Rozwija się pasja dyskutowania i uzasadniania własnego stanowiska. Wielu filozofów poczęło skupiać wokół siebie własne szeregi słuchaczy. W wynkiu tego luźne grupy nauczycieli i młodzieży zaczęły tworzyć jedną całość, obejmując powszechność uczących i uczących się. Wynikiem owych spotkań było powstanie i rozwijanie się uniwersytetów średniowiecznych. Najważniejsze powstają w XII wieku w Bolonii, Paryżu i Oxfordzie. W uniwersytetach średniowiecznych obok wydziału filozoficznego, który był jakby wydziałem przygotowawczym, poświęconym siedmiu sztukom wyzwolonym, istniały przeważnie trzy fakultety zasadnicze: teologiczny, medyczny, prawniczy. Panowała jednak metoda scholastyczna, której charakterystyczną cecha było oderwanie wiedzy od życia i doktrynerstwo. Nie odkrywano nowych rzeczy lecz uzasadniano znane dogmaty.
W średniowieczu duże znaczenie miały dwa rodzaje wychowania: rycerskie i wychowanie w terminie. W związku z tym pierwszym ukształtowały się metody i ideały wychowania rycerskiego oparte na potrzebach wojennych, na wymaganiach życia dworskiewgo i tradycjach religijnych. Wychowanie rycerskie dotyczyło dzieci feudałów świeckich i odbywało się na dworach możnowładców. Syn szlachcica oddawany był na dwór książęcy gdzie pełnił początkowo funkcję pazia i zajmował miejsce wśród najniższych członków dworu. Główne wychowanie otrzymywał w czasie wypełniania różnorodnych posług przy osobie pana i pani. Od niej uczył sie etykiety dworskiej i zasad galanterii wobec dam, przyzwyczajał sie do honorowego postępowania, poznawał grę w szachy oraz na różnych instrumentach muzycznych, uczył się śpiewania ballad rycerskich i pieśni miłosnych, a niekiedy czytania i pisania. Kultury codziennego życia nabierał przez uczetsniczenie w różnego rodzaju uroczystościach i obrzędach. Po kilku latach takich posług dworskich otrzymywał około czternastego roku życia godność giermka i prawo noszenia miecza. Chłopiec taki przechodził albo pod opiekę właściciela dworu albo pod nadzór jednego z najdzielniejszych reycerzy i uczył sie nadal zawodu rycerskiego przez udział w wyprawach wojennych, turniejach rycerskich i polowaniach. W wolnych chwilach od ćwiczeń towarzyszył damom dworu, grał z nimi w szachy, doskonalił się w śpiewie i muzyce, uczył się tańców i różnorodnych gier towarzyskich, opowiadania przygód oraz anegdot. Najwięcej czasu jednak spędzął przy opiekującym się nim rycerzu. Doglądał jego konia, towarzyszył mu na wojnei i turniejach, czuwał nad jego bezpieczeństwem. Program wychowania rycerskiego sprowadzał sie do opanowania tak zwanych siedmiu cnót rycerskich, to znaczy umiejętności jazdy konnej, pływania, rzutu oszczepem - dzidą, szermierki, myślistwa, gry w warcaby oraz umiejetności układania i śpiewania wierszy ku czci swego pana i swojej „damy serca”. Ideałem rycerza było: Bogu - duszę, życie - królowi, serce - damom, sobie - sławę ziemską.
Wychowanie rycerskie kończyło się wielką uroczystością pasowania na rycerza, zazwyczaj około dwudziestego pierwszego roku życia. Akt pasowania odbywał się zwykle podczas koronacji królów, wielkich świąt, zaręczyn, wesel i w czasie innych ważnych uroczystości. Pasowany jednak musiał wykazać się umiejętnościami, które posiadł, podczas turniejów dworskich. Pasowanie było bardzo ważne , wprowadzało ono młodzieńca do stanu rycerskiego, czyniło go dojrzałym do aktów prawnych.
Inną forma wychowania stanowego było wychowanie w terminie. Termin polegał na pobieraniu nauki rzemiosła w warsztacie domowym uprawnionego do tego majstra. Odbywał się on pod ścisłym nadzorem cechu. Podobnie jak wychowanie rycerskie, tak i wychowanie w terminie miało pewne stopnie. Dzieliło sie ono na terminatora, czyli ucznia, czeladnika - towarzysza i majstra.Chłopca oddawano pod opiekę do majstra przeważnie w wieku siedmiu - ośmiu lat. Majster zobowiązany był nauczyć chłopca rzemiosła, zapewnić mu znajomość czytania , dbać o zapewnienie utrzymania i wypłacać mu drobne kwoty na osobiste wydatki. Gdy terminator opanował juz wszystkie umiejętności wybranego zawodu, majster mianował go na czeladnika. Był to akt publiczny, odbywający się przed starszyzną cechową, tak zwany akt wyzwolenia. Wyzwolonego wpisywano do księgi zwanej rejestrem wpisu i wręczano mu tak zwany list wyuczenia. Czeladnik był juz wykwalifikowaną siłą rzemieślniczą, jednak nadal pracował pod czujnym okiem mistrza. Okres czeladnictwa miał charakter przejściowy. Gdy po latach pracy w charakterze czeladnika młody chłopak potrafił wykazać przed cechem zdobyte umiejętności, stawał się pełnowartościowym członkiem cechu. Zakończeniem było uzyskanie godności mistrza. Termin w zależności od rzemiosła trwał od trzech do jedenastu lat.
Jednak szlachta zachodniej i środkowej Europy przygotowywała do aktualnych potrzeb życia nie tylko chłopców, ale również dziewczęta. Panny szlacheckie wychowywały się bądź w klasztorach żeńskich lub w domu, czy też na dworze ojcowskim. W klasztorach otrzymywały pewne nauki, albo wspólnie z dziewczętami poświęconymi życiu zakonnemu, albo w osobnej szkole zewnetrznej. Nauka ograniczała się najczęściej do wyrabiania pobożności, czytania i pisania oraz robótek kobiecych. Wychowanie w domu polegało głównie na zaznajamianiu dziewcząt z różnymi formami życia towarzyskiego oraz dworskimi obyczajami. Uczono je różnych tańców, śpiewu, gry na instrumentach muzycznych, gry w kości i w szachy, sokolnictwa. Zdażało się też, że młodą dziewczynę uczono szycia, tkania, haftowania, czasem czytania i pisania. Łatwo zauważyć, że wychowanie dziewcząt miało bardziej praktyczny charakter niz chłopców.
Wychowanie średnioweiczne odbywające sie w społeczeństwie feudalnym było wychowaniem klasowym, podporzadkowane było ono bowiem interesom świeckich i duchownych panów feudalnych. Ponadto miało charakter wychowania stanowego, to znaczy że było organizowane przez poszczególne stany w imię interesów i dla potrzeb danego stanu. Wychowanie to charakteryzowało się wyraźnym zacofaniem i przyszłe epoki raczej starały się unikać jakichkolwiek powiązań z tą epoką.
1