Formacje roślinne na kuli ziemskiej
Szata roślinna oddziałuje na wszystkie zjawiska zachodzące na powierzchni Ziemi. Roślinność wpływa na stosunki klimatyczne, a także na krążenie wód powierzchniowych i podziemnych. Obszary porosłe niską i rzadką roślinnością zatrzymują niewielkie ilości wód opadowych. Wody te całkowicie wsiąkają w glebę, bądź spływają po powierzchni Ziemi. Gęsta pokrywa roślinna pochłania znaczną część promieniowania słonecznego i tym samym zmniejsza nagrzewanie powierzchni naszej planety. Obecność obfitej roślinności przyczynia się do zmniejszenia dobowych i rocznych amplitud temperatury powietrza. Świat roślinny wpływa także w dużym stopniu na życie zwierząt. Im większa jest szata roślinna, tym bujniejsze jest życie zwierzęce na danym obszarze. Występowanie zwierząt zależy nie tylko od bujności roślin, ale także od ich składu gatunkowego. Urozmaicona roślinność dostarcza dużej ilości środków pokarmowych, a więc umożliwia gęste zaludnienie.
Bogactwo i różnorodność szaty roślinnej spowodowane jest głównie różnicami klimatycznymi, oraz glebowymi na kuli ziemskiej. Inne istotne warunki determinujące rozmieszczenie roślin na Ziemi to: rodzaj skał, rodzaj podłoża, rzeźba terenu, stosunki wodne. Bardzo silnie ze światem roślinnym związany jest świat zwierzęcy. Z racji tego, iż zdecydowana większość zwierząt żywi się roślinami świat zwierzęcy jest silnie uzależniony od występowania określonego gatunku roślin na danym terenie. Zwierzęta roślinożerne są przeważnie pokarmem dla mniej licznych zwierząt mięsożernych.
Formacja roślinna jest to najbardziej ogólnie ujmowany typ zbiorowiska roślinnego, charakterystyczny dla danego regionu świata, o przewadze form roślinnych o tym samym typie wzrostu. Rośliny wchodzące w jego skład mają podobne wymagania w stosunku do gleby, klimatu i czynników abiotycznych. Przykładami formacji roślinnych są: tundra, bór, las liściasty strefy umiarkowanej, las deszczowy, step, sawanna. Występowanie określonych formacji roślinnych związane jest ze strefami klimatycznymi. Najdogodniejsze warunki rozwoju roślin i zwierząt występują w klimatach strefy gorącej i ciepłej, oraz na obszarach położonych na niezbyt dużych wysokościach nad poziomem morza. Są to więc obszary gdzie flora i fauna kuli ziemskiej rozwija się najlepiej.
Rozwojowi bujnej roślinności sprzyjają warunki klimatyczne, które panują w strefie równikowej. Głównymi czynnikami powodującymi obfity rozwój flory są: wysoka temperatura powietrza, oraz obfite opady występujące przez cały rok. Bogata szata roślinna występuje w wilgotnym lesie równikowym. Na obszarze występowania tej formacji roślinnej panuje przez cały rok wysoka temperatura i padają ulewne deszcze. Roślinność jest bardzo bujna i rośnie bardzo szybko. Na 1 ha lasu tropikalnego występuje ok. 200 gatunków drzew. Najwyższe pojedyncze drzewa sięgają wysokości 80 metrów. Pod nimi rosną krzewy i pnącza, a na zacienionym dnie tropikalnego lasu można spotkać tylko drobne glony i grzyby. Mogą tam przeżyć tylko rośliny ciemnolubne (rośliny pną się ku słońcu, gdyż panuje mrok). Drzewa tych lasów są oplątane lianami, występuje duża liczba epifitów (np. storczykowate, ananasowate, kaktusowate, niektóre figowce). Rosną one na pniach, gałęziach, a także na sztywnych liściach innych roślin. Epifity do rozwoju nie potrzebują gleby. Niektóre z nich zbierają wodę deszczową w tkankach, inne gromadzą obumarłe szczątki roślin i zwierząt pomiędzy korzeniami. W gorącym, wybitnie wilgotnym typie klimatu równikowego rosną wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe (selwa w Ameryce Południowej, lasy dorzecza Konga, Półwyspu Indochińskiego, wysp Indonezji i Filipin). W wyższych rejonach (powyżej 1000 m. n.p.m.) spotkać można równikowe lasy górskie. Nad rzekami rosną lasy galeriowe i lasy zalewowe. Na wybrzeżach tropikalnych mórz i w ujściach wielkich rzek występuje las namorzynowy (mangrowy). Tworzą go drzewa i krzewy będące słonoroślami, które zalewane są w czasie przypływów aż po korony. W czasie odpływów odsłaniają się liczne korzenie przybyszowe, utrzymujące drzewa w grząskim dnie. W wilgotnym lesie równikowym nie występuje okres wegetacyjny, gdyż rośliny kwitną przez cały rok. Z powodu bardzo grząskiego podłoża rośliny mają słabo-rozwinięty system korzeniowy. Aby się nie przewrócić wypuszczają one korzenie, które podpierają wielkie konary drzew. Przenikanie światła przez korony drzew sprzyja rozwojowi pnączy, oraz lian. Są to rośliny porastające grubsze drzewa, do których przyczepiają się korzeniami przybyszowymi (wyrastającymi z pędu rośliny), bądź owijając się wokół. Niektóre liany mogą osiągać nawet 150 metrów długości.
Lasy równikowe pomimo swej ogromnej różnorodności gatunkowej są mało barwne. Rośliny o dużych kwiatach występują rzadko i kwitną one przez krótki okres w ciągu roku.
W strefie klimatów podrównikowych rozwój roślinności przypada tylko na porę deszczową. Na tym obszarze występuje las zrzucający liście na okres pory suchej. Drzewa tych lasów w porze deszczowej pokrywają się dużymi sztywnymi liśćmi. Niektóre z nich posiadają kolce, chroniące pączki przed obgryzaniem przez zwierzęta. W strefie tej rosną też drzewa, które magazynują w swoich korzeniach wodę.
Lasy te przypominają polskie bory. Rosną one na obszarach równinnych o mało żyznych glebach. Lasy te są niskie, rzadkie, widne i posiadają niewielkie liście. Pnie drzew są pokrzywione. Las tego typu nazywany jest w Afryce miobo. Podobny do miobo, lecz występujący w innych warunkach jest busz. Przypomina on często wyglądem zaniedbany sad. Składa się on z niewielkich zwykle bardzo kolczastych drzew i krzewów, które rosną w odległości kilku, bądź kilkunastu metrów. Busz zajmuje bardzo żyzne gleby. Odpowiednikiem tych lasów w Brazylii jest formacja o nazwie catinga. Ten typ lasu składa się z rzadko rosnących, karłowatych i słabo rozgałęzionych drzew. Suche lasy zostały na dużych obszarach strefy okołorównikowej wypalone do uzyskania pastwisk. Na ich miejscu w porze deszczowej wyrastają łąki. Obszary te noszą nazwę sawanny. W szacie roślinnej sawanny dominują kępki traw, z których część dochodzi do 3 m wysokości. Na niektórych sawannach rosną nieliczne drzewa, np. akacja (do 45 m wysokości), baobab (od 5 do 25 m wysokości), palmy, które zwykle zrzucają liście w porze suchej, czy eukaliptusy w Australii.
Na suchszych obszarach powstaje tzw. las parkowy. Wzdłuż rzek rozpościerają się lasy galeriowe, gdzie drzewa swoimi korzeniami mogą dosięgnąć wody gruntowej. W klimacie monsunowym, w porze deszczowej roślinność rozrasta się bujnie, a w suchej świat roślin ubożeje. Typowe rośliny lasów monsunowych to: bambusy (do 60 m wysokości). Lasy te występują na Półwyspie Indochińskim, w Indiach, w północnej Australii i Nowej Zelandii.
Zachodnie wybrzeża kontynentów w strefie klimatów podzwrotnikowych charakteryzują się klimatem określanym mianem śródziemnomorskiego, w którym większość opadów przypada na półrocze chłodne. Roślinnością potencjalną są tu krzewy twardolistne (nad Morzem Śródziemnym: wawrzyny, mirty, cyprysy, pistacje, oliwki, figi i cytrusy, a także różne zioła i trawy). Jednakże w wyniku działalności gospodarczej roślinność ta uległa znacznym przekształceniom i obecnie obszary morza śródziemnego porasta gęsta twardolistna formacja krzewiasta określana, jako makia. Odpowiednikiem makii w Ameryce Północnej to chaparral. Jest to także wtórne zbiorowisko roślinności twardolistnej. Roślinność twardolistna w Australii nazywana jest scrub.
Szata roślinna występująca na obszarach pustyń i półpustyń strefy klimatów zwrotnikowych jest bardzo uboga. Rośliny przystosowane są do niedostatku wody. W takich rejonach rozwija się roślinność sucholubna, czyli kserofity. Są to rośliny przystosowane do życia w suchych miejscach. Wykształcają one małe liście, kolce, ciernie a ich pędy są bardzo sztywne. W inny sposób do braku wody przystosowują się sukulenty, czyli rośliny gromadzące wodę w liściach, bądź łodygach. Są to np. agawy, lub kaktusy. Na pustyniach i półpustyniach rośnie także roślinność efemeryczna. Po wystąpieniu krótkiego, lecz obfitego deszczu rośliny te kwitną i tworzą nasiona, a po wyczerpaniu zapasu wody całkowicie obumierają, pozostawiając ogromną ilość nasion na powierzchni. Nasiona te mogą przetrwać długie okresy suszy. W miejscach na pustyniach, gdzie poziom wód gruntowych zalega płytko mogą tworzyć się oazy, czyli obszary, które porasta bujna roślinność. Oazy są często zagospodarowane przez człowieka.
Lasy strefy umiarkowanej są uzależnione od występowania pór roku. Rosną tu lasy liściaste, mieszane i iglaste. Drzewa zrzucają liście na zimę. Lasy liściaste występują w zachodniej Europie, Wschodniej części USA i w Azji, nad Amurem. Dominują dęby, buki, graby, lipy, jesiony, klony, wiązy, jawory i brzozy.
W strefie umiarkowanej chłodnej występują lasy nazywane tajgą. Rosną one na północy Syberii, w Kanadzie, we wschodniej Europie, w Skandynawii i na Alasce. Lasy te należą do największych obszarów leśnych Ziemi. Charakterystyczne drzewa dla tej formacji roślinnej to: świerk, sosna, jodła, modrzew, czasami brzozy, olchy, topole i cisy. Roślinność tajgi jest dobrze przystosowana do długich zim i krótkiego lata. Dominują tu drzewa iglaste o wysmukłych i giętkich pniach. Są one odporne na wiatry, a kształt gałęzi pozwala na utrzymanie ciężaru śniegu. Systemy korzeniowe drzew nie sięgają głęboko, tylko rozrastają się na boki, umożliwiając czerpanie wody z powierzchni gleby. Tajga rośnie na glebach bielicowych. Wody opadowe wsiąkają tu w glebę powodując wymywanie składników odżywczych. W takich warunkach mogą rosnąć tylko rośliny, które przy współudziale z grzybami pobierają z gleby składniki pokarmowe.
W klimacie umiarkowanym ciepłym, w kontynentalnym typie klimatu wykształciły się formacje trawiaste zwane stepami, preriami (w Ameryce Północnej), pampą (w Ameryce Południowej) lub pusztą (na Węgrzech). Pierwotne stepy zostały mocno przetrzebione, ponieważ tworzą się one na bardzo żyznych czarnoziemach lub kasztanoziemach, związanych z pokrywami lessowymi. Twory te utworzone zostały w plejstocenie w wyniku akumulacji eolicznej pyłów następującej pod wpływem silnych wiatrów antycyklonalnych, wiejących od czoła lodowca. Potencjalną roślinność stepów stanowią ostnice, kostrzewy, bylice, rośliny cebulowe i bulwowe, byliny i mchy, a także różnorakie zioła i kwiaty. W krajobrazie stepowym dominują trawy. Na wilgotniejszych, czarnoziemnych terenach trawy są gęste, wysokie, niektóre mają nawet ponad 2 m. Na terenach bardziej suchych trawy są niższe i rosną kępami. Oprócz traw rosną także inne rośliny zielnych, takie jak: wrotycz, sasanka, niezapominajka, miłek wiosenny, tararus zwyczajny. Okres roku, w którym rozwijają się rośliny stepowe nie jest długi. W kwietniu i w maju rośliny zakwitają i step staje się kolorowy. Jednak już w czerwcu trawy żółkną i wysychają. Latem zdarzają się susze, a flora wtedy częściowo jest w spoczynku. Jesienią step brunatnieje i zamiera.
W klimacie umiarkowanym ciepłym rosną także lasy liściaste i mieszane zrzucające liście na okres zimy. Lasy tego typu występują właśnie w Polsce. Gatunek danego lasu tej strefy uzależniony jest w dużej mierze od warunków klimatycznych, oraz żyzności gleb. Nad rzekami i potokami występują lasy łęgowe. W drzewostanie łęgów występują: topola, olsza, wierzba, czy olcha.
W klimacie subpolarnym drzewa tajgi są coraz rzadsze. Na tym obszarze mogą rozwijać się jedynie niskie rośliny zwane tundrą. Nazwa tundra pochodzi od ugrofińskiego słowa tuunturi, co znaczy „bez drzew”. Coraz rzadziej występują tu pojedyncze, karłowate świerki, brzozy czy wierzby, a coraz częściej krzewinki oraz turzyce. W rejonie tundry panuje bardzo surowa zima, którą mogą przetrwać jedynie niskie rośliny. Wszystkie części roślin, które wystają ponad pokrywę śniegu zostają zniszczone przez silne mrozy i wiatr. W północnej części tundry rosną jedynie mchy i porosty. Pokrywa śnieżna powoduje głębokie zamarzanie i pękanie gleby. Tworzą się tu gleby poligonalne. Roślinność zajmuje jedynie szczeliny pomiędzy twardymi płytami gleb. Im bliżej biegunów tym roślinność staje się jeszcze uboższa, by w końcu całkowicie zaniknąć i ustąpić miejsca pustyniom lodowym.
W klimacie polarnym roślinność jest bardzo uboga. Rosną tu jedynie nieliczne glony, porosty i mszaki w miejscach odkrytych przez lód, a także na niektórych obszarach występuje roślinność endolityczna (żyjąca w zewnętrznej warstwie skał) na pozostałym obszarze w tym klimacie występuje pustynia lodowa.
Marcin Obrzut