od Jagiełły do Poniatowskiego

Poczet królów polskich

Polityka władców

Zagadnienia

Zarys epoki

Bibliografia

Linki

Strona główna  >>  Poczet królów polskich

Poczet królów polskich

Dynastia Jagiellonów

	Lata panowania	Lata życia
Władysław II Jagiełło	1386-1434	ok. 1351 - 1 VI 1434
Władysław III Warneńczyk	1434-1444	31 X 1424 - 1 VI 1434
Kazimierz IV Jagiellończyk	1447-1492	30 XI 1427 - 7 VI 1492
Jan I Olbracht	1492-1501	27 XII 1459 - 17 VI 1501
Aleksander Jagiellończyk	1501-1506	5 VIII 1461 - 19 VIII 1506
Zygmunt I Stary	1506-1548	1 I 1467 - 1 IV 1548
Zygmunt II August	1530-1548-72	1 VII 1520 - 7 VII 1572

Królowie elekcyjni

	Lata panowania	Lata życia
Henryk Walezy	1573-1574	19 IX 1551 - 2 VIII 1589
Stefan Batory	1575-1586	27 IX 1533 - 12 XII 1586
Zygmunt III Waza	1587-1632	20 VI 1566 - 30 IV 1632
Władysław IV Waza	1632-1648	9 IV 1595 - 20 V 1648
Jan II Kazimierz Waza	1648-1668	22 III 1609 - 16 XII 1672
Michał Korybut Wiśniowiecki	1669-1673	31 VII 1640 - 10 XI 1673
Jan III Sobieski	1674-1696	17 VIII 1629 - 17 VI 1696
August II Mocny	1697-1704, 1710-1733	22 V 1670 - 1 II 1733
Stanisław Leszczyński	1704-1710, 1733-1736	20 X 1677 - 23 II 1766
August III Saski	1733-1763	17 X 1696 - 5 X 1763
Stanisław August Poniatowski	1764-1795	17 I 1732 - 12 II 1798

Polityka władców

Polityka Jagiellonów

Po krótkich rządach Ludwika Węgierskiego, na mocy układu w Krewie w 1385 roku tron polski oddano Wielkiemu Księciu Litwy Władysławowi Jagielle
(który dał początek dynastii Jagiellonów), a oba kraje połączyła unia personalna. Podstawowym problemem stojącym przed Władysławem II Jagiełłą było powstrzymanie ekspansji krzyżackiej. Zwycięska tzw. wielka wojna (1409-1411), ze zwycięstwem polsko-litewskim pod Grunwaldem (15 lipca 1410), zapoczątkowała zmierzch potęgi państwa krzyżackiego. Związek Polski z Wielkim Księstwem Litewskim został zacieśniony unią w Horodle w 1413 roku (gdzie m.in. zadecydowano o wspólnych zjazdach polsko-litewskich oraz dokonano adopcji do polskich herbów 47 bojarskich rodów litewskich). Zapewnienie sukcesji tronu polskiego dla swych synów uzyskał Jagiełło za cenę przywilejów dla szlachty (przywilej czerwiński 1422, przywilej jedlnieński 1430).
Krótkim epizodem było panowanie Władysława III Warneńczyka (za którego początkowo rządy sprawował biskup krakowski Zygmunt Oleśnicki). Wybrany także w 1440 roku na króla Węgier, poległ pod Warną (1444), w wywołanej przez siebie (pod naciskiem dyplomacji papieskiej), niepotrzebnej dla Polski wojny z Turcją.
Opozycji magnackiej, kierowanej przez Oleśnickiego, skutecznie przeciwstawił się Kazimierz IV Jagiellończyk, zapewniając sobie statutami nieszawskimi w 1454 roku przychylność szlachty i jednocześnie zapoczątkowując nimi rozwój szlacheckiego parlamentu. On też dokończył dzieła likwidacji zagrożenia krzyżackiego, zwyciężając Zakon w wojnie trzynastoletniej (1454-1466). Na mocy pokoju toruńskiego w 1466 roku do Polski zostało przyłączone Pomorze Gdańskie, ziemia chełmińska, rejon Malborka i Elbląga (tzw. Prusy Królewskie) oraz Warmia, a państwo krzyżackie stało się lennem Polski. Pozycję dynastii umocniło zdobycie przez królewskiego syna, Władysława, korony Czech (1471) i Węgier (1490), a wewnątrz kraju - zapewnienie sobie prawa obsadzania godności biskupich.
Za rządów kolejnego Jagiellona - Jana I Olbrachta - nastąpiło zerwanie uni personalnej (1492, Aleksander Jagiellończyk został Wielkim Księciem Litwy), którą przywrócono w 1499 roku podczas uni wileńskiej. Nieudała się próba przywrócenia polskich wpływów w Mołdawii i opanowania portów czarnomorskich w Kilii i Białogrodzie (nieudane oblężenie Suczawy, porażka pod Koźminem).
Panowanie Aleksandra Jagiellończyka przyniosło dalsze wzmocnienie pozycji szlachty, uzyskane w konstytucjach piotrkowskich z 1496 roku i dzięki konstytucji Nihil novi (1505). Król ponadto w 1506 roku zatwierdził Statut Łaskiego - zbiór praw obowiązujących w państwie.

Wiek XVI to okres największego, wszechstronnego rozkwitu kraju. Wyważona polityka zagraniczna Zygmunta I Starego doprowadziła do przyjaznych stosunków z Habsburgami
(układ w Wiedniu 1515), uznania sekularyzacji państwa zakonnego (odtąd Prus Książęcych) i przyjęcia w 1525 roku w Krakowie hołdu lennego Albrechta Hohenzollerna, zawarcia w 1533 roku trwałego pokoju z Turcją. Toczyły się jedynie, ze zmiennym szczęściem i przerwami, wojny Litwy i Polski z Moskwą (zwycięstwa pod Orszą w 1508 i 1514, utrata znacznych obszarów - uznana przez Rzeczpospolitą 1537). Ognisko zapalne stanowiło pogranicze z Mołdawią (zwycięstwo pod Obertynem 1531). Po wygaśnięciu dynastii Piastów mazowieckich nastąpiła w latach 1526-1529 ostateczna inkorporacja Mazowsza. Oparcie się króla na magnatach zepchnęło szlachtę do opozycji i doprowadziło do sformułowania programu egzekucji praw oraz egzekucji dóbr.
Politykę ojca kontynuował Zygmunt II August, początkowo nawet pogłębiając konflikt swym małżeństwem z Barbarą Radziwiłłówną; stopniowo jednak król oparł się na średniej szlachcie, akceptując w latach 1562-1563 programy egzekucyjne. Najbardziej trwałym osiągnięciem było przełamanie oporów możnowładców litewskich i doprowadzenie, na sejmie lubelskim w 1569 roku, do trwałego połączenia Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego unią realną. Jednocześnie zacieśniono związek Korony z Prusami Królewskimi. Opracowany po raz pierwszy program polityki morskiej przyniósł budowę floty wojennej i powołanie w 1568 roku Komisji Morskiej. Konieczność wzmocnienia obrony Kresów południowo-wschodnich przed najazdami Tatarów była przyczyną stworzenia stałego zaciężnego wojska kwarcianego.

Zagadnienia

Unie polsko-litewskie
Przywileje szlacheckie
Sejm Czteroletni
Konstytucja 3 Maja
Rozbiory Polski

Unie polsko-litewskie

Idea unii polsko-litewskiej powstała w wyniku zagrożenia, jakie dla obydwu państw na przełomie XIV i XV wieku stanowił Zakon Krzyżacki. Państwo polsko-litewskie stało się jedną z potęg europejskich, co stworzyło możliwości skuteczniejszego przeciwstawienia się Krzyżakom i dawało realne perspektywy zdobyczy na Wschodzie. Unia wpłynęła na rozwój gospodarczy i kulturalny obu państw. Odrębność Polski i Litwy zniosła dopiero Konstytucja 3 Maja z 1791 roku.

Unia w Krewie (1385)

W dniu 14 sierpnia 1385 roku w Krewie podpisano układ pomiędzy Wielkim Księstwem Litewskim a Królestwem Polskim. Układ przewidywał małżeństwo wielkiego księcia litewskiego Władysława Jagiełły z królową Polski Jadwigą w zamian za przejście Litwy na katolicyzm, przyłączenie jej do Polski i odzyskanie przez Jagiełłę utraconych ziem koronnych (Pomorza znajdującego się w rękach krzyżackich).

Unia wileńsko-radomska (1401)

W 1401 roku w Wilnie wielki książę Witold wystawił dokument uznający zwierzchnictwo Jagiełły i Korony oraz zobowiązywał się wraz z bojarami litewskimi do przyłączenia ziem litewskich do Korony. Biorąc pod uwagę śmierć królowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej małżeństwa z Władysławem II Jagiełłą, bojarowie litewscy zastrzegli, że w przypadku bezpotomnej śmierci króla wspólnie z panami polskimi wybiorą nowego monarchę. Układ wileński potwierdziła rada koronna w Radomiu, przyznając równocześnie dożywotnio tytuł wielkiego księcia litewskiego Witoldowi Kiejstutowiczowi.

Unia horodelska (1413)

Zawarta 2 października 1413 roku unia horodelska potwierdziła wolę obydwu narodów dalszego zacieśniania wzajemnych stosunków przy zachowaniu odrębności państwa litewskiego. Bojarzy zobowiązali się powołać po śmierci Witolda nowego wielkiego księcia w porozumieniu z Polską, panowie polscy godzili się na wybór króla polskiego w porozumieniu z Litwą. Postanowiono także zwoływać wspólne sejmy polsko-litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjęto do rodów herbowych 47 rodów bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miało na celu przede wszystkim wspólne wystąpienia przeciw Krzyżakom i innym wrogom obydwu krajów.

Unia w Grodnie 1432

Na mocy aktu unijnego z 1432 roku zawartego w Grodnie powołano na tron wielkoksiążęcy na Litwie Zygmunta Kiejstutowicza. Postanowiono, iż Podole powróci do Korony.

Unia wileńska (1499)

Po klęsce bukowińskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomiędzy Litwą i Polską. Zawarte w 1499 roku w Wilnie przymierze miało charakter obronny. Potwierdzono równorzędność obu państw, Litwini mieli prawo do elekcji króla polskiego, a Polacy - księcia Litwy.

Unia mielnicka (1501)

W 1501 roku w Mielniku zawarto kolejny układ polsko-litewski, gdzie przywrócono unię personalną. Układ nie wszedł w życie wobec sprzeciwów ze strony Władysława II Jagiellończyka, króla Czech i Węgier, oraz Zygmunta Jagiellończyka (późniejszego króla Zygmunta I Starego), będącego wówczas namiestnikiem Śląska.

Unia lubelska (1569)

Ukoronowaniem dążeń zjednoczeniowych Polski i Litwy był akt unii uchwalony 1 lipca 1569 roku w Lublinie przez sejmy obydwu państw. Na mocy tejże unii Korona i Litwa stanowiły odtąd Rzeczpospolitą Obojga Narodów, ze wspólnie obieranym królem, wspólnym sejmem i wspólną polityką zagraniczną. W odróżnieniu od poprzednich unii personalnych unia lubelska była unią realną. Korona i Litwa zachowały odrębne urzędy centralne, oddzielny skarb, oddzielne armie, a także oddzielne urzędy ziemskie i sądy oparte na odrębnych statutach. Wspólne były: monarcha (król), sejm i polityka zagraniczna. Do Polski przyłączono województwa: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie. Wzajemna tolerancja narodowościowa i wyznaniowa oraz równe prawa stanowe na ziemiach polskich i litewskich stanowiły o trwałości unii, której koniec przyniosły w XVIII w. rozbiory.

Przywileje szlacheckie

1388 - przywilej piotrkowski

Władysław Jagiełło - król musiał wykupić szlachcica do niewoli, jeśli ten dostał się do niej poza granicami krraju; wypłata żołdu w wysokości 3 grzywny od kopii podczas wyprawy zagranicznej; niepowierzanie zamków osobom obcej narodowości

1422 - przywilej czerwiński

Władysław Jagiełło - zakaz łączenia stanowiska sędziego ziemskiego i starosty w jednym ręku; nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; sądy miały sądzić według prawa pisanego; król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie monety

1423 - statut warcki

Władysław Jagiełło - szlachta mogła wykupić majątki sołtysów "krnąbnych i nieużytecznych" i sama wyceniała wartość sołectw; ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi; taksy wojewodzińskie - wojewodowie ustalali ceny maksymalne na produkty rzemieślnicze w miastach

1430, 1433 - przywilej jedlneńsko-krakowski

Władysław Jagiełło - nietykalność osobista i majątkowa szlachty (Neminem captivabimus nisi iure victum - "nikogo nie będziemy więzić bez wyroku sądowgo"); tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym

1454 - przywileje cerekwicko-nieszawskie

Kazimierz Jagiellończyk - potwierdzenie dotychczasowych praw dla szlachty; król nie mógł wydać nowych praw, nakładać nowego podatku i zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich; przywilej stał się podstawą polskiego parlamentaryzmu

1456 - przywilej korczyński

Kazimierz Jagiellończyk - gwarantował, że w sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze o zdanie będą pytani jej dygnitarze

1496 - statuty piotrkowskie

Jan Olbracht - ograniczenie wychodźstwa chłopów ze wsi (tylko jeden chłop w roku mógł opuścić wieś, tylko jeden przedstawiciel rodziny chłopskiej mógł zmienić zawód i iść do miasta; jeśli był to jedynak, nie mógł opuścić wsi); zwolnienie szlachty z opłat celnych na towary własne i sól; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; wprowadzenie taks wojewodzińskich na towary miejskie

1505 - konstytucja "Nihil novi"

anulowanie przywilejów Senatu z 1501; nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą Sejmu i Senatu

1520 - sejm w Toruniu i Bydgoszczy

ustalono wymiar obowiązkowej pańszczyzny w wysokości minimum jednego dnia z łanu w tygodniu; swoboda żeglugi po Wiśle dla szlachty; ograniczenie praw sądów miejskich w razie, gdy sprawcą przestępstwa popełnionego w mieście był szlachcic

1573 - artykuły henrykowskie

Henryk Walezy - w 21 artykułach zagwarantowanao "złotą wolność" szlachecką i tolerancję religijną; wolna elekcja; władza ustawodawcza sprowadzona do dwuizbowego sejmu zwoływanego co 2 lata na 6 tygodni (sprawy podatków, cła, pospolitego ruszenia); kontrola senatu nad polityką zagraniczną; 16 senatorów rezydentów miało kontrolować działalność króla; prawo szlachty do rokoszu jeżeli król złamie prawo

1578

oddanie szlachcie sądownictwa apelacyjnego w ręce Trybunałów Koronnego i Litewskiego (1581) przez Stefana Batorego zakończyło proces kształtowania się przywilejów szlacheckich

Sejm Czteroletni

Sejm Wielki, zwany również Czteroletnim był to sejm zwyczajny obradujący w Warszawie od 6 X 1788 do 29 V 1792 roku. Został zwołany przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, za zgodą Katarzyny II, dla uchwalenia sojuszu wojskowego z Rosją i podjęcia uchwał w sprawie udziału polskiego korpusu posiłkowego w wojnie rosyjsko-tureckiej, przeciągnął swe obrady na okres czterech lat.

Obrady rozpoczęto od zawiązania konfederacji pod przewodnictwem marszałków Stanisława Małachowskiego z Korony i Kazimierza Nestora Sapiehy z Litwy. W 1788 roku pod wpływem złożonej przez H. Buchholtza propozycji sojuszu polsko-pruskiego, sejm zażądał od Rosji wycofania wojsk z terytoriów Rzeczpospolitej.

W pierwszym okresie obrad wyróżniły się trzy stronnictwa:

• obóz królewski (prymas Michał Poniatowski, kanclerz wielki koronny Jacek Małachowski i in.) pragnął wzmocnienia władzy monarszej i powiększenia wojska przy utrzymaniu Rady Nieustającej i sojuszu rosyjskiego.

• Stronnictwo reform, zwane patriotycznym, pragnęło rozbudowy armii, umocnienia władzy państwowej, zerwania z Rosją i oparcia się na Berlinie. Grupowało ono Czartoryskich i część Potockich, również ks. Hugona Kołłątaja, Juliana Ursyna Niemcewiecza.

• Obóz hetmański (hetman Seweryn Rzewuski, hetman Franciszek Ksawery Branicki, Szczęsny Potocki) reprezentował interesy i poglądy większości magnaterii i części dostojników Kościoła. Pragnęli oni utrzymania "złotej wolności" i protekcji rosyjskiej, myśleli też o zniesieniu centralnej władzy a nawet monarchii.

Uchwalono powiększenie armii polskiej do 100 tys. żołnierzy. Odebrano Radzie Nieustającej i hetmanom władzę nad wojskiem, następnie zniesiono samą Radę, a komendę nad wojskiem powierzono specjalnej Komisji Wojskowej. W 1789 roku uchwalono nowe podatki, wśród nich tzw. ofiarę dziesiątego grosza z dóbr szlacheckich i kościelnych.

W 1790 roku radykalnym zmianom uległa sytuacja międzynarodowa i wzajemne stosunki między państwami zaborczymi. Cesarz Leopold II wycofał się z wojny z Turcją, co doprowadziło do poprawy stosunków Austrii z Anglią i podpisania układu sojuszniczego z Prusami. Po wstrzymaniu angielskich subsydiów dla Prus, złagodzeniu uległ konflikt angielsko-rosyjski, a Szwecja wycofała się z wojny z Rosją. W tej sytuacji realne stało się nowe porozumienie rosyjsko-pruskie skierowane przeciw Polsce.
Obradujący w nowym układzie Sejm, w którym przewagę zdobyło Patriotyczne Stronnictwo, uchwalił ustawę wykluczającą drobną, ubogą szlachtę (tzw. gołotę) z udziału w sejmikach oraz prawo o ustroju miast królewskich.

Najważniejszym dokonaniem Sejmu było opracowanie i uchwalenie w 1791 roku Konstytucji 3 Maja, która wprowadzała reformy polityczne i społeczne zmierzające do uratowania niepodległości i unowocześnienia kraju. Próby reformy państwa polskiego podjęte przez Sejm Czteroletni udaremniła konfederacja targowicka i zbrojna interwencja Rosji w 1792 roku (wojna polsko-rosyjska).

Konstytucja 3 Maja

Ustawa Rządowa, czyli Konstytucja 3 Maja, była drugą na świecie, a pierwszą w Europie ustawą zasadniczą. Uchwalona na Sejmie Czteroletnim w 1791 roku przez stronnictwo patriotyczne jako rezultat kompromisu ze stronnictwem królewskim, była wynikiem dążeń do naprawy stosunków wewnętrznych w Rzeczpospolitej po I rozbiorze, ustalając podstawy ustroju nowożytnego w Polsce.

Postanowienia konstytucji

Jej wstępnym etapem było Prawo o sejmikach z 24 III 1791 roku oraz Prawo o miastach (królewskich) z 18 IV 1791 roku. Pozostawiała ustrój stanowy, z pewnymi drobnymi zmianami: znacznie uszczuplono wpływy magnaterii na elekcję, Senat i zarząd kraju, wykluczając z sejmików szlachtę nieposesjonatów, stanowiącą najgorliwszą klientelę magnatów. W prawie wyborczym feudalny cenzus urodzenia szlacheckiego zastąpiono burżuazyjnym cenzusem posiadania. Mieszczanom zatwierdzono prawo nabywania dóbr i uzyskiwania nobilitacji.
Utrzymując poddaństwo Konstytucja pozbawiała szlachtę prawa najwyższej zwierzchności wobec poddanych, przyjmując ich "pod opiekę prawa i rządu krajowego". Indywidualne umowy chłopów z dziedzicami o zamianę pańszczyzny na czynsz teraz nie mogły już być samodzielnie unieważniane przez szlachtę.

Postanowienia Konstytucji centralizowały państwo, znosząc odrębność między Koroną i Litwą, wprowadzając jednolity rząd, skarb i wojsko. Za religię panującą uznano katolicyzm, przy zupełnej tolerancji innych, uznanych przez państwo wyznań. Konstytucja wprowadziła trójpodział władzy: władzę ustawodawczą miał sprawować dwuizbowy Sejm, składający się ze szlachty-posesjonatów (204 posłów) i 24 plenipotentów miast.
Zmniejszono znacznie rolę Senatu, instrukcje poselskie, konfederacje i liberum veto zostały zniesione, decyzje miały zapadać zwykłą większością głosów. Kadencja Sejmu trwała 2 lata, posiedzenia zwoływane były w razie potrzeby, co 25 lat miano zwoływać Sejm w celu poprawy konstytucji. Władzę wykonawczą przyznano królowi wraz z Radą, tzw. Strażą Praw, złożoną z prymasa i 5 ministrów: policji, pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, interesów zagranicznych, wojny i skarbu, mianowanych przez króla. Ministrowie odpowiadali przed Sejmem za podpisane przez siebie akty. Król był przewodniczącym Straży, miał prawo nominacji biskupów, senatorów, ministrów, urzędników i oficerów, w razie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem.
Zniesiono wolną elekcję, po śmierci Stanisława Augusta tron miał być dziedziczny, tylko w razie wymarcia rodziny królewskiej szlachta miała wybierać nową dynastię. Konstytucja zapowiadała reorganizację sądownictwa, postulując konieczność stworzenia stale urzędujących sądów ziemskich i miejskich oraz sprawujących nad nimi nadzór w drugiej instancji Trybunałem Koronnym i sądem asesorskim.
Próba przeprowadzenia reform została przekreślona już w połowie 1792 roku. Przyczyniła się do tego Targowica i wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej.
Konstytucja 3 Maja była wielkim osiągnięciem narodu chcącego zachować niezależność państwową, zabezpieczała możliwość rozwoju gospodarczego i politycznego kraju. Do tradycji trzeciomajowych nawiązywały później różne kierunki polityczne, dosyć dowolnie interpretując idee ustawy zasadniczej z 1791 roku.

Rozbiory Polski

I rozbiór Polski

5 sierpnia 1772 roku Rosja, Prusy i Austria zawarły ostateczne porozumienie w sprawie podziału znacznej części ziem Rzeczypospolitej. Jako przyczyny rozbioru podano "całkowity rozkład państwa" i "anarchię".
Austria zagarnęła południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego (po Wisłę), województwo ruskie i część bełskiego, skrawki Wołynia i Podola, łącznie prawie 82 tysiące km2. Rosja zajęła ziemie białoruskie i tzw. Inflanty Polskie (93 tysiące km2), Prusy natomiast Warmię, Pomorze bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski i Kujaw (ponad 36 tysięcy km2).
Na zwołanym pod presją państw zaborczych w 1773 roku w atmosferze terroru sejmie konfederacyjnym szlachta Rzeczypospolitej ratyfikowała postanowienia pierwszego rozbioru.

II rozbiór Polski

Pod pretekstem dokonywania akcji antyrewolucyjnej Prusy i Rosja podpisały 23 stycznia 1793 roku w Petersburgu traktat rozbiorowy. Rosja zagarnęła 250 tysięcy km2 (ziemie białoruskie i ukraińskie), Prusy zaś 58 tysięcy km2 (ziemie rdzennie polskie: Wielkopolska, Kujawy, część Mazowsza, Toruń i Gdańsk). Okrojona Rzeczpospolita miała odtąd liczyć niewiele ponad 200 tysięcy km2.
Zaborcy domagali się zatwierdzenia rozbioru przez sejm. Na zwołanym sejmie do Grodna sejmie powołano do życia nową konfederację i 23 września 1793 roku ratyfikowano rozbiór.

III rozbiór Polski

Upadek powstania kościuszkowskiego (1794) przesądził sprawę ostatecznego podziału ziem polskich. 24 października 1795 roku trzy mocarstwa podpisały porozumienie porozbiorowe. Prusy zajęły wschodnie Mazowsze z Warszawą i tereny litewskie po Niemen (łącznie 48 tysięcy km2), Austria Małopolskę, część Podlasia i Mazowsza (47 tysięcy km2); terytoria na wschód od Niemna i Bugu - Rosja (120 tysięcy km2).
W listopadzie 1795 roku abdykował Stanisław August Poniatowski. W 1796 roku ostatecznie rozgraniczono ziemie polskie, a w 1797 roku trzy mocarstwa rozbiorowe uzgodniły, ze państwo polskie i imię Polski nigdy już nie zostanie wskrzeszone.

Zarys epoki

Przemiany ustrojowe

Konsolidacja państwa za rządów Kazimierza III Wielkiego i Ludwika Węgierskiego sprzyjała wytworzeniu się monarchii stanowej, której wyrazem prawno-ustrojowym było pojęcie Korony Królestwa Polskiego: państwo wyodrębnione od osoby monarchy, zachowujące jedynie resztki elementów patrymonialnych, dominujących w okresie piastowskim. Po śmierci Kazimierza (1370) zwyciężyła zasada elekcyjności tronu (stąd zabiegi Władysława II Jagiełły o zapewnienie następstwa jego synom); elekcji dokonywano na zjeździe elekcyjnym, następnie odbywała się koronacja i nowy władca potwierdzał prawa i przywileje stanowe.
W XIV i XV w. władza królewska była szczególnie silna w dziedzinie zarządu państwem: królewska prerogatywa nominacji wszystkich urzędników pozwalała na korzystny dla władcy ich dobór i realizację własnej polityki w prowincjach i ziemiach (władzę króla osłabiała jednak utrwalająca się zasada dożywotności sprawowania urzędów).
Król był najwyższym sędzią i naczelnym wodzem: polityką zagraniczną kierował przy współudziale rady królewskiej, w której zasiadali najwyżsi w państwie dostojnicy.

W ciągu XV w. ukształtował się dwuizbowy sejm walny, składający się z króla, dostojników duchownych i świeckich (członków rady król., którzy później weszli w skład senatu), urzędników ziemskich i szlachty nie piastującej urzędów (których później zastąpili posłowie wybierani na sejmikach ziemskich), początkowo także przedstawicieli miast i kapituł katedralnych. Sejm pełnił funkcje ustawodawcze (prawo sądowe, podatki), zajmował się polityką wewnętrzną i zagraniczną. Do realizacji niektórych celów szlachta, duchowieństwo lub miasta zawiązywały konfederacje. Ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego zaczęły wykonywać sejmy walne i sejmiki ziemskie, których rola stopniowo się powiększała.

Przywileje nadawane szlachcie w okresie monarchii stanowej przez króla - ostatni raz w Nieszawie w 1454 roku - od 2 poł. XV w. były uchwalane na sejmach przez nią samą i zawierane w ustawach, zwanych wówczas konstytucjami. Nastąpił okres zwany demokracją szlachecką, w którym władzę - obok monarchy - sprawował stan szlachecki (z niewielkimi odstępstwami w przypadku biskupów, niekiedy pochodzenia mieszczańskiego).
Organami uchwalającymi były: sejmiki ziemskie (na Litwie powiatowe) oraz trzy stany, obejmujące izbę poselską, senat i króla; w miastach królewskich - zgromadzenia miejskie pospólstwa i rady miejskie; na wsi - zebrania gromadzkie.
Organami zarządzającymi były: król, urzędy centralne (marszałkowie, kanclerz i podkanclerzy, podskarbiowie, hetmani), urzędy lokalne (starostowie); w miastach burmistrzowie i rady miejskie; na wsi sołtysi, w królewszczyznach i niektórych latyfundiach urzędy zamkowe z podstarościmi (burgrabiami).
Władzę sądowniczą sprawował król oraz sądy: ziemskie, grodzkie, podkomorskie, miejskie (ławnicze i radzieckie, wyższe prawa niemieckiego jako apelacyjne), wiejskie (dominialne, ławnicze, zamkowe).

W dobie królów elekcyjnych utworzono sądy centralne: Trybunał Koronny (1578), Trybunał Litewski (1581) i Trybunał Skarbowy Koronny (1613). W Prusach Królewskich, zachowujących znaczny stopień odrębności ustrojowej, istniała Rada Pruska (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie, przedstawiciele Elbląga, Gdańska, Torunia). W najważniejszych sprawach (zwłaszcza podatkowych) zwoływano ogólne zgromadzenie stanów.
Od pocz. XVI w. działał prowincjonalny sejm pruski. Na sejmie lubelskim w 1569 roku ściślej zespolono Prusy Królewskie z Koroną (udział w senacie i izbie poselskiej), utrzymała się jednak odrębna reprezentacja stanów pruskich, zw. Sejmikiem Generalnym Pruskim. Akt unii lubelskiej z 1569 roku wprowadził w Polsce i Wielkim Księstwie Litewskim na zasadzie równości wspólność monarchy i sejmu, ale zachował osobne urzędy centralne, skarb i wojsko.

Zasady ustrojowe ukształtowane w okresie jagiellońskim utrzymały się aż do upadku państwa. Jednak w XVII i XVIII w. nastąpiły znaczne zmiany w układzie sił politycznych wewnątrz kraju, rzutujące na działanie aparatu państwowego. Uprzednio obok monarchy udział we władzy miał cały stan szlachecki. W ostatnich dwu stuleciach istnienia Rzeczypospolitej zdecydowaną przewagę w państwie zdobyli magnaci (stąd używane niekiedy określenie: oligarchia magnacka), którzy już od poł. XVII w., a w sposób jaskrawy w XVIII w. (w czasach stanisławowskich w obrębie zaledwie kilku rodów) decydowali o sprawach politycznych i ustrojowych Rzeczypospolitej.
Istotnym czynnikiem, który ułatwił magnatom uzyskanie tej przewagi, była przyjęta w 1572 roku zasada osobistego udziału w elekcji ogółu szlachty (elekcja viritim), w znacznej części konserwatywnej i ulegającej magnackim naciskom. Do dalszego osłabienia władzy królewskiej przyczynił się także obowiązek zaprzysięgania przez każdego elekta artykułów henrykowskich i pacta conventa (które m.in. dopuszczały możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa królowi). Upadek władzy królewskiej i znaczenia politycznego średniej szlachty, a umocnienie się dominacji magnatów nastąpiły po klęsce rokoszu Zebrzydowskiego (1607), zwłaszcza zaś po rokoszu Lubomirskiego (1665-1666).
Funkcjonowanie państwa było zakłócane przez zasadę jednomyślności w podejmowaniu uchwał sejmowych oraz obowiązek ścisłego przestrzegania przez posłów instrukcji otrzymywanych na sejmikach. Sejmy nie dochodziły do skutku, gdy w ciągu 6 tygodni nie udawało się uzgodnić uchwał, lub były zrywane (od 1652) przez liberum veto (1582-1762 rozeszły się bez podjęcia uchwał lub zostały zerwane 53 sejmy, czyli blisko 60%). W sytuacji znacznego zmniejszenia się możliwości skutecznego działania sejmów rosła rola sejmików (zwłaszcza w zakresie uchwalania i ściągania podatków) - aż do 1717 roku, gdy znacznie ograniczono samorząd ziemski szlachty.
Skostnienie ustroju, spowodowane obroną stanowych swobód i przywilejów (prawa kardynalne, złota wolność) oraz niechęcią do reform przeważającej części szlachty i magnatów, było przyczyną powiększającej się niewydolności struktur państwa, zwłaszcza w dziedzinie skarbowości i wojska. Reformy ustroju uchwalone na Sejmie Czteroletnim i zawarte w Konstytucji 3 maja zniweczył upadek państwa.

Przemiany kulturowe

Czasy Jagiellonów to okres rozkwitu kultury staropolskiej. Utworzona w 1364 roku Akademia Krakowska, zreformowana w latach 1397-1400, stała się niebawem ogniskiem nauki i kultury, promieniującym także na Litwę, Ruś i Śląsk.

Średniowieczne tradycje piśmiennictwa historycznego (Wincenty Kadłubek, Kronika wielkopolska, Janko z Czarnkowa) rozwinął w 2 poł. XV w. Jan Długosz, a w zakresie piśmiennictwa społeczno-politycznego w poł. XVI w. - Andrzej Frycz Modrzewski.
Od poł. XV w. przenikały do Polski idee włoskiego humanizmu (Kallimach). W wieku XVI reformacja wpłynęła na rozwój piśmiennictwa i czytelnictwo, pojawił się i rozkrzewił polski język litewski (Mikołaj Rej, Jan Kochanowski). Okres rozkwitu przeżywała nauka (Mikołaj Kopernik, Maciej z Miechowa, Bernard Wapowski). Dwór królewski na Wawelu, a z czasem również dwory magnatów świeckich i duchownych, stały się ośrodkami literatury, sztuki i nauki renesansowej.

Upadek polityczny i gospodarczy kraju pociągnął za sobą obniżenie kultury i poziomu umysłowego społeczeństwa (ksenofobia, bigoteria, obskurantyzm, bezkrytyczne samouwielbienie "narodu szlacheckiego" związane z sarmatyzmem), przy jednoczesnym istnieniu ośrodków wysokiej kultury na niektórych dworach magnackich i w kilku dużych miastach (zwłaszcza w Gdańsku).
Przełom nastąpił w okresie oświecenia stanisławowskiego. Gruntownie zreformowano szkolnictwo zakonne jezuitów i pijarów, szczególną zaś rolę w krzewieniu oświaty odegrała po kasacji zakonu jezuitów Komisja Edukacji Narodowej i Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Z inicjatywy i pod patronatem Stanisława Augusta Poniatowskiego rozwijały się: teatr, muzyka, sztuki plastyczne, literatura piękna i publicystyka, a jego dwór i w ogóle Warszawa stały się ośrodkiem kultury promieniującym na całą Rzeczpospolitą.

Strona główna  >>  Zarys epoki  >>  Przemiany społeczne

Przemiany społeczne

Istotne zmiany nastąpiły w XV i XVI w. w gospodarce, nieco mniejsze w stosunkach społecznych. Wraz ze wzrostem popytu na zboże nastąpiła rozbudowa folwarków, których produkcja była najczęściej oparta na pańszczyźnie. Pogorszyło się położenie chłopów, którym stopniowo zabraniano opuszczania wsi (status warcki 1423 i piotrkowskie konstytucje 1496), zwiększono wymiar pańszczyzny (do 3 dni tygodniowo z 1 łanu gruntów w poł. XVI w.). Nastąpił rozwój rynku wewnętrznego (targi, jarmarki); rozwinął się eksport na zachód drogą morską, głównie zboża i produktów leśnych (spław Wisłą do Gdańska, także Wartą, Niemnem i Dźwiną), lądem - zwłaszcza bydła i futer.
W dużych miastach ugruntował dominującą pozycję kupiecki patrycjat, rozwijały się rzemiosła, powszechnie od XIV w. zorganizowane w cechy. Szczególną pozycję zajmował Gdańsk, największe i najbogatsze miasto w Rzeczypospolitej, cieszący się dużą niezależnością i koncentrujący znaczną większość obrotów handlowych drogą morską z zachodniej Europy. Coraz większą rolę gospodarczą (głównie w rzemiośle) odgrywali Żydzi, licznie napływający do Polski w XVI w. (głównie z Niemiec), których kilkutysięczne skupiska powstały w Krakowie, Poznaniu, Lwowie, Lublinie, Przemyślu i Jarosławiu.
W dziedzinie stosunków społecznych, mimo pogarszania się położenia chłopów, umacniała się pozycja szlachty, która przez sejmiki i izbę poselską w coraz większej mierze uczestniczyła we władzy politycznej w państwie.

Stopniowo rozszerzało się oddziaływanie polskich swobód i instytucji szlacheckich na Wielkie Księstwo Litewskie, zbliżając organizację stanową szlachty litewskiej do koronnej. Zamknięcie się litewskiego stanu szlacheckiego nastąpiło w 1 poł. XVI w., zgodnie z zapisami Statutu Litewskiego I (1529) i realizacją pomiary włócznej w dobrach wielkoksiążęcych (1557). Prawne różnice między szlachtą litewską i koronną zlikwidowała unia lubelska w 1569 roku, jednak na Litwie zależność szlachty od magnatów, dysponujących rozległymi dobrami, była znacznie większa niż w Koronie.

Zmieniła się sytuacja wyznaniowa. W zasadzie katolickie państwo początków panowania Kazimierza III Wielkiego (nie licząc innych grup wyznaniowych, zwłaszcza Żydów), w miarę rozszerzania swych terytoriów na wschód stawało się państwem katolicko-prawosławnym. Sytuacja ta stała się szczególnie wyraźna po unii z Wielkim Księstwem Litewskim, w którym co najmniej 80% ludności stanowili prawosławni.
Wielowyznaniowość Polski pogłębiła się wraz z sukcesami w XVI w. idei reformacji, znajdujących poparcie zwłaszcza wśród elit umysłowych szlachty i magnatów, a także mieszczan. Luteranie znaleźli trwałe oparcie w miastach pomorskich (zwłaszcza w Gdańsku i Toruniu) oraz w Wielkopolsce, głównie wśród ludności niemieckiej. Po 1548 roku pojawili się w Wielkopolsce bracia czescy. Kalwinizm zakorzenił się najsilniej wśród szlachty małopolskiej, szybko także na Litwie; w latach 1562-1565 wyłonili się z niego bracia polscy (arianie), działający głównie w Małopolsce i na Wołyniu. Masy chłopskie pozostały na ogół wierne tradycji katolickiej i prawosławnej. Działania kontrreformacji, rozwijane szczególnie od poł. XVI w. (S. Hozjusz, od 1564 jezuici), zahamowały ofensywę protestancką, nie zdołały jednak zlikwidować zasady tolerancji wyznaniowej, utwierdzonej w 1573 roku aktem konfederacji warszawskiej.

Gospodarka Rzeczypospolitej już od lat 20. XVII w. zaczęła wchodzić w stan regresu. Załamanie się w zachodniej Europie popytu na polskie zboże i coraz mniejsza wydolność systemu gospodarki rolnej opartej na pańszczyźnie zachwiały podstawami egzystencji folwarków; trudności przeżywały coraz mniejsze i słabiej wyposażone w siłę pociągową gospodarstwa chłopskie. Zastój objął także miasta, powodując ubożenie przeważającej części mieszczan. Katastrofę przyniosły jednak dopiero wojny i epidemie połowy tego stulecia i pierwszych 20 lat XVIII w., niosąc ze sobą wyludnienie i wyniszczenie wsi, miast i miasteczek, głęboki i długotrwały upadek rolnictwa, rzemiosła i handlu.
Pierwsze próby przeprowadzenia zmian w rolnictwie pojawiły się od lat 20. XVIII w., a na szerszą skalę rozwinęły się w jego 2 połowie: przechodzenie z pańszczyzny na czynsz, parcelacje folwarków, nowe uprawy (rośliny pastewne, później ziemniaki), unowocześnienie hodowli.
W rzemiośle miejskim ożywienie zaznaczyło się już w czasach saskich, jednak przełom nastąpił dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w., gdy zaczęły licznie powstawać manufaktury magnackie, królewskie i mieszczańskie, przełamując skostniały system cechowy. Położenie chłopów i mieszczaństwa niewiele się zmieniło aż do upadku Rzeczypospolitej. Wśród szlachty powiększał się odsetek nieposesjonatów, szukających zajęć poza wsią i coraz bardziej uzależnionych od magnatów.

W sferze spraw wyznaniowych wielkie znaczenie dla późniejszych dziejów Polski miała unia brzeska (1596). Deklarowała ona uznanie przez Kościół prawosławny Rzeczypospolitej zwierzchności Rzymu, a w rzeczywistości przyniosła trwałe rozbicie Kościoła wschodniego na zwalczające się Kościoły: unicki i prawosławny. Odpadnięcie w 1667 roku wielkich obszarów na wschodzie osłabiło prawosławie, ułatwiając w XVIII w. dominację Kościoła unickiego. Wyrazem zwycięstwa kontrreformacji nad prądami reformacyjnymi, a zarazem ważnym wyłomem w pol. tolerancji wyznaniowej było wypędzenie z kraju arian (1658), a następnie zakaz, pod karą śmierci, odstępstwa od katolicyzmu (1668).
Nietolerancja narastała wraz z ogólnym kryzysem państwa w XVIII w., a jej przejawami były: walka z dysydentami (zakaz publicznych protestanckich nabożeństw i wznoszenia zborów 1717, formalne wykluczenie ze sprawowania urzędów państwowych i z sejmu 1733), egzekucja burmistrza i 9 mieszczan toruńskich w 1724 roku (za niezapobieżenie i udział w tumulcie przeciwko jezuitom), procesy o czary oraz o tzw. mordy rytualne. Dyskryminacja niekatolików stała się dla Rosji pretekstem do ingerencji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.

---