Henry Louis Le Chatelier
H. Louis Le Chatelier urodził się w Paryżu. Sławę naukową zdobył już w 1881 r. Ogłaszając „zasadę przekory”, zwaną też zasadą równowagi ( la loi de deplacement de l'equilibre) lub po prostu zasadą Le Chateliera. Odnosząca się do układów chemicznych i fizycznych reguła stanowi, że każdy układ pozostający w stanie równowagi na skutek działania czynników zewnętrznych ulega przemianie ograniczającej oddziaływanie tych czynników.
Reguła ta wprowadziła prawdziwy przewrót w ówczesnej chemii, zastępując pojęcie `związku trwałego” - „układem w stanie równowagi”. Formułując podstawowe prawo rządzące układami w stanie równowagi, stał się Chatelier prekursorem ogólnej teorii systemów. Zdaniem L. Von Bertalanffy'ego zasada Chateliera jest słuszna nie tylko w odniesieniu do systemów zamkniętych, ale i otwartych, z czego wynika „rewolucyjna konsekwencja, że w przechodzeniu do stanu stabilnego w systemie otwartym może wystąpić zmniejszenie się entropii i spontaniczne przechodzenie do stanu o wyższej heterogeniczności i złożoności”
„Zasadę przekory” Le Chateliera przeniósł na grunt nauki organizacji K. Adamiecki, określając ją mianem prawa przeciwdziałania. Współczesna interpretacja „zasady przekory” w nauce organizacji i zarządzania stanowi, że jeśli jakiś system organizacyjny zostanie wytrącony z równowagi, to w systemie tym pojawia się dążenie do powrotu do dawnego stanu równowagi. Ów opór, tendencja do odrzucenia wprowadzonej zmiany organizacyjnej, jako właściwość systemów organizacyjnych wymaga odpowiedniego postępowania organizatorskiego. Z „zasady przekory” wynika, że zakres i tempo reorganizacji powinno być odpowiednio ograniczone i umiarkowane. Postulat ten K. Adamiecki sformułował następująco: „We wszystkich przypadkach, gdy mamy do czynienia z pracą ludzką: czy to fizyczną, czy też umysłową, wprowadzenie ulepszeń organizacji powinno odbywać się stopniowo, w przeciwnym razie muszą nastąpić straty na pokonywanie oporów”.
W roku 1904 Chatelier założył pierwsze we Francji czasopismo metalurgiczne „Le Revue de Metalurgie”, w którym drukował niektóre prace Taylora i artykuły upowszechniające naukową organizację pracy. Po raz pierwszy Chatelier zetknął się z dorobkiem Taylora podczas wystawy światowej w Paryżu, na której był demonstrowany wynalazek stali szybkotnącej. Doceniwszy od razu doskonałość tego wynalazku, Le Chatelier zaczął gromadzić wszystkie artykuły na ten temat, a potem drukować je w „Przeglądzie Metalurgicznym”. Do streszczenia jednego z nich dodał kilka swoich uwag, podkreślając dociekliwość badawczą inżynierów, którzy potrafili wykorzystać przypadek do odkrycia stali narzędziowej.
Uwagi Le Chateliera dotarły do Taylora i odtąd nawiązała się między tymi dwoma wybitnymi badaczami przemysłu stała korespondencja i więzy serdecznej przyjaźni. Tą drogą Le Chatelier otrzymał od Taylora Zarządzanie warsztatem twórczym, które autor uważał za jeszcze donioślejsze dzieło niż wynalazek stali szybkotnącej. O wrażeniach z lektury tak pisał Le Chatelier: „Książkę tę znałem ze słyszenia, ale sądziłem, że jest w niej mowa tylko o systemie płac, podobnym mniej więcej do systemu Halseya, co nie wydało mi się do tego i stopnia ciekawe, aby warto było książkę kupić i przeczytać; kiedy ją jednak dostałem i przestudiowałem starannie, przekonałem się, że jest to genialne zastosowanie metody naukowej do zagadnień przemysłu”.
Nieco później, w latach 1914-1919, Le Chatelier opublikował cały szereg artykułów i broszur popularyzujących dorobek Taylora w dziedzinie naukowej organizacji. Dzięki tym publikacjom stał się najwybitniejszym propagatorem i obrońcą tayloryzmu nie tylko we Francji, ale i w całej Europie.
Wybór artykułów Le Chateliera na temat opracowanych przez Taylora zasad i metod naukowej organizacji oraz przemówienia Le Chateliera, wygłoszone na krajowym kongresie naukowej organizacji w Paryżu w 1924 r i międzynarodowym w Brukseli w 1925 r., przetłumaczył na język polski K. Adamiecki i nakładem Instytutu Naukowej Organizacji wydał książkę pt. Filozofia systemu Taylora. Tytuł tej publikacji został wybrany nadzwyczaj trafnie. Le Chatelier daje w niej bowiem nie tylko wykład systemu Taylora, ale także metodologiczne uogólnienie podejścia taylorowskiego. Jak pisał w przedmowie autorskiej do tej książki: „Taylor nigdy nie próbował sformułować filozofii swej metody i zadowalał się podawaniem licznych zastosowań, pozostawiając czytelnikowi znalezienie nici przewodniej. Wytworzyło to bardzo szkodliwe nieporozumienie przy rozpowszechnianiu dzieła wielkiego inżyniera amerykańskiego” Le Chatelier jako wybitny uczony znakomicie wyręczył Taylora i czytelników jego prac w sformułowaniu filozofii systemu, „znalezieniu nici przewodniej”. Był nią sformułowany przez Le Chateliera cykl organizacyjny, który składa się z pięciu następujących po sobie etapów:
wyboru celu, jaki się chce osiągnąć,
zbadania środków i warunków, których trzeba użyć (stworzyć), aby osiągnąć zamierzony cel,
przygotowania środków i warunków uznanych za potrzebne,
wykonania stosownie do powziętego planu,
kontroli otrzymanych wyników.
Zastanawiając się nad kryteriami doboru celu, Le Chatelier twierdzi, że „trzeba mieć zawsze cel jedyny, ścisły i użyteczny”. Należy jednak wziąć pod uwagę okoliczność, iż zamiennie używa on terminu cel: albo w znaczeniu pożądanego stanu rzeczy, który zamierza się osiągnąć, albo w znaczeniu przedmiotu badania, funkcji, zadania. Warunki jedyności i ograniczoności odnoszą się do przedmiotu badania, natomiast ścisłość i użyteczność - do celu w prakseologicznym tego słowa znaczeniu.
Zasada jedyności oznacza, że nie powinno prowadzić się badań wielokierunkowych, lecz skupić się na wybranym przedmiocie. Przedmiot badania powinien być przy tym - zgodnie z zasadą ograniczoności - odpowiednio zwężony, bowiem „kto obejmuje za dużo, źle ujmuje”. Zignorowanie tej zasady może pociągnąć za sobą duże trudności i koszty, a w rezultacie doprowadzić do zaniechania badań nad osiągnięciem pożądanego stanu rzeczy.
Zasada ścisłości wyrażą w istocie postulat jasnego określenia celu: „gdy jasno widzimy cel, który chcemy osiągnąć, to zrobiliśmy już więcej niż połowę drogi”. Formułując tę zasadę użyteczności Le Chatelier miał na myśli w gruncie rzeczy zasadę ekonomizacji. Wskazywał, że celem, do którego najczęściej dąży się w przemyśle, jest najniższy koszt własny produktu o określonej jakości.
Uczony francuski uważał, że metoda naukowa w badaniach Taylora znajduje swój wyraz przede wszystkim w etapie drugim, a więc w toku badania środków i warunków działania. W etapie tym najlepiej ujawnia się wykorzystanie zasad badań eksperymentalnych, a zwłaszcza zasady przyczynowości, która stanowi, że „zachowując te same warunki zjawiska, możemy być pewni, że otrzymamy zawsze te same wyniki”. Dlatego należy poszukiwać wzorcowych warunków i środków działania, które zagwarantują najlepszy wynik.
Nader istotnym elementem metody naukowej stosowanej w badaniu środków i warunków jest wyszczególnienie wszystkich czynników wpływających na wyniki danego działania. Nie można przy tym lekceważyć takich czynników, które na pozór wydają się mało ważne. Zajmując się obróbką skrawaniem Taylor wyróżniał aż dwanaście czynników, takich jak własności metalu obrabianego, średnica przedmiotu obrabianego czy głębokość skrawania. Dzięki temu mógł obalić poglądy, również oparte na doświadczeniach, ale mniej wszechstronnych, w myśl których należało stosować małe szybkości skrawania, by nóż mógł pracować przez całą zmianę roboczą. Taylor wykazał, że najniższy koszt skrawania odpowiada zużyciu się noża w ciągu 90 min.
Po zestawieniu czynników należy je uszeregować według stopnia ważności. Na przykład badając pracę ładowaczy Taylor uznał stosowane narzędzia za czynnik najważniejszy. Dopiero po uszeregowaniu czynników można poddać je analizie. W toku analizy ilościowej Taylor stosował pewne prawidła, które Le Chatelier określił i uporządkował.
Badana praca powinna być dzielona na składniki elementarne, a każdy z nich badany oddzielnie; np. badając pracę ładowaczy Taylor oddzielnie mierzył czas nabierania porcji, podnoszenia, odrzucanie itd. Dodatkowo mierzył wagę każdej porcji i odległość rzucania.
Następna reguła stanowi, że w trakcie eksperymentów należy zmieniać tylko jeden czynnik, pozostawiając wszystkie inne bez zmian. Taylor badając pracę ładowaczy zmieniał tylko konstrukcję łopaty przy wszystkich pozostałych czynnikach niezmienionych.
W myśl kolejnego prawidła doświadczenia powinny być robione oszczędnie. Le Chatelier tak to komentował: „wszystkie pomiary należy robić środkami bardzo ograniczonymi, ale pomimo to z dostatecznym stopniem dokładności i ze zdawaniem sobie sprawy z osiągniętej ścisłości”.
Ostatnie reguła prowadzenia analizy ilościowej postuluje, by wyniki pomiarów i doświadczeń były przedstawione w postaci formuł matematycznych. Le Chatelier twierdził, że Taylor dlatego przywiązywał tak ważną wagę do tej reguły, gdyż chciał w ten sposób podkreślić udział w jego badaniach takich współpracowników, jak Gantt czy Barth. Gantt był autorem całej serii równań logarytmicznych, pozwalających obliczać np. szybkość skrawania, czas zużycia noża przy pozostałych zmiennych traktowanych jako parametry. Natomiast Barth skonstruował specjalny suwak pozwalający rozwiązywać te równania w warunkach warsztatowych. Zdaniem Le Chateliera, w świetle doświadczeń francuskich wystarcza opracowanie opracowanie na podstawie przeprowadzonych doświadczeń specjalnych tablic, nomogramów itd. W każdym razie utrwalenie wyników doświadczeń w takiej czy innej formie ma wielkie znaczenie. Od czasów Taylora wiadomo, że stal szybkotnąca powinno się hartować w temperaturze 1200oC. Zadowolenie się wskazówką empiryczną - kolorem jasnoczerwonym jako odpowiednikiem temperatury hartowania - mogłoby prowadzić, zdaniem Le Chateliera, do wahań temperatury w granicach 300oC, a tym samym do powstania dużej ilości braków w postaci narzędzi zbyt miękkich lub zbyt twardych. Mamy tu do czynienia z bezpośrednim skojarzeniem odkryć Taylora i Le Chateliera: odkrycia optymalnej temperatury hartowania stali szybkotnącej i wynalezienia ogniwa ze stopu platyny i rodu do pomiaru wysokich temperatur.
Trzeci etap cyklu organizacyjnego to przygotowanie warunków, środków rzeczowych i zasobów ludzkich koniecznych do urzeczywistnienia działań według najlepszego sposobu. Dział organizacji, określany niekiedy oddziałem przygotowawczym, był w zakładach organizowanych przez Taylora odpowiedzialny za przygotowanie maszyn, materiałów i robotników. Do szkolenia robotników służyły karty instrukcyjne opracowane w dziale organizacji. Treść omawianego etapu nie ogranicza się jednak do samego przygotowania środków i warunków działania. Czynniki działania należy jeszcze odpowiednio skoordynować, opracowując szczegółowe plany przebiegu pracy w czasie. Do tego celu służyły Taylorowi specjalne tablice planistyczne, sporządzane na podstawie wykresów Gantta.
Wykonanie działania (etap czwarty) powinno przebiegać ściśle według uprzednio ustalonego planu. Le Chatelier - komentując częste w praktyce zjawisko zmian w programach działania w trakcie realizacji - pisał, że „postępuje się tak w nadziei zrobienia lepiej. Ale to jest zwykła wymówka, gdyż rzadko zdarza się, aby te improwizacje były lepsze od projektu wykonanego ze spokojną głową; w każdym razie poprawki takie są zawsze przyczyną opóźnienia i dodatkowych kosztów”. Dla zapewnienia wykonania według ściśle określonych zadań Taylor wprowadził system wynagradzania zbliżony do określanego dzisiaj mianem dniówki zadaniowej.
Wyniki uzyskane w toku wykonania należy od razu kontrolować, stosując odpowiedni system ewidencji wyników. W systemie Taylora mistrz do spraw kontroli sprawdzał jakość każdego wykonanego detalu, określał zużycie czasu i odpowiednie uwagi wpisywał do karty wykonawczej, która następnie była przekazywana do działu organizacji. W dziale organizacji karty wykonawcze służyły do sporządzenia listy płac, prowadzenia wykresu dziennego zaawansowania robót (tablica planistyczna) oraz ustalenia kosztu własnego wytworzonych półfabrykatów lub wyrobów gotowych. Na tej podstawie dział organizacji mógł informować codziennie dyrekcję o stanie zaawansowania robót, wynikach finansowych i przewidywanych terminach ukończenia poszczególnych zadań. Również robotnicy byli informatycznych terminach ukończenia poszczególnych zadań. Również robotnicy byli informowani o wykonaniu w dniu poprzednim i uzyskanych zarobkach. Tak więc w epoce przedkomputerowej znane były już systemy informacyjne pozwalające na informowanie o rezultatach pracy już w 24 godziny po jej ukończeniu.
Przemawiając podczas otwarcia II Międzynarodowego Kongresu Naukowej Organizacji w Brukseli w 1925 r. Le Chatelier mówił o potrzebie nauczania organizacji. „Aby rozwinąć nasz zmysł organizacyjny, należy przede wszystkim przekształcić naszą umysłowość. Jest to zagadnienie nie nauczania, ale poniekąd wykonania. Nauczanie ludzi wszystkich szczegółów mechanizmu, czyli techniki organizacji, będzie bezużyteczne, jeżeli oni z góry zrezygnują z wykorzystania nabytych wiadomości. Dziś trzeba wpoić w młodzież przekonanie piękna organizacji pracy, uzbroić ich w odwagę do walki z trudnościami, zniechęcić do powrotu do dawnego bezmyślnego naśladownictwa i rutyny”. Dowodził również konieczności i możliwości nauczania naukowej organizacji pracy w szkolnictwie średnim. I to nie przez wprowadzenie odrębnego przedmiotu, ale poprzez nauczanie etapów cyklu organizacyjnego w ramach takich przedmiotów, jak języki obce, historia, fizyka, chemia, geografia itd.
W broszurze Porady dla studentów szkół wyższych pragnących zapoznać się z metodami naukowej organizacji pracy w przemyśle, Le Chatelier dał m.in. szereg wskazówek co do właściwego wykorzystania praktyk kursowych i dyplomowych. Uważał, że zamiast projektów całościowych, np. dotyczących zbadania pracy stalowni, studenci podczas praktyk w zakładach powinni opracowywać tematy wąskie, ale za to badanie bardzo dokładnie, z uwzględnieniem wszystkich szczegółów, np. badanie wózka do transportu węgla w kopalni czy badanie pracy wypożyczalni narzędzi w zakładach mechanicznych.
Dzisiaj nazwisko Le Chateliera odnotowują wszystkie podręczniki chemii ogólnej, metalurgii i nauki organizacji i zarządzania. Za życia był jednak nie doceniany. Dopiero w wieku 58 lat został profesorem Sorbony i członkiem Akademii Francuskiej. Jak pisał prof. Broniewski, „nie umiano zrozumieć uczonego zajmującego się przemysłem, wynalazcę nie biorącego patentów i nie ciągnącego zysków, zwolennika porządku i dyscypliny społecznej, silnie broniącego swobody indywidualnej. Zwłaszcza obawiano się jego kurtuazyjnej, ale nielitościwej prawdomówności, ponieważ niejednokrotnie w głośnych sprawach nie obawiał się <<rzucić kamienia do żabiego błotka>>, jak to sam nazywał, gdy według przyjętego zwyczaju wypadało raczej dyskretnie zamilczeć ku szkodzie ogółu, ale ku zadowoleniu kolegów lub przełożonych”.