Andrzej Kaleta Socjologia wsi jako nauka
Socjologia wsi i rolnictwa - dział socjologii analizujący różnego typu stosunki społeczne i procesy społeczne powstające głównie w obrębie terenów wiejskich; do zakresu tej dyscypliny należą także badania podstawowych różnic i podobieństw między społecznymi systemami wiejskimi i miejskimi oraz badanie związków kulturowych określonych obszarów wiejskich z dominującymi cechami i elementami szerszego systemu społecznego. Przedstawiciele socjologii wsi to m.in. C.J.Galpin, W. Grabski, Franciszek Bujak, Zygmunt Gloger..
Ze wzgledu na rozległy zakres podejmowanej problematyki socjologię wsi łączą związki z wieloma naukami, nie tylko społecznymi, np. z:
geografią rolnictwa, z racji wpólnych zainteresowań przestrzenią wiejską;
historią chłopów, ze względu na istotna rolę wiedzy o przeszłości dla zrozumienia teraźniejszośi wsi;
prawem rolnym, z racji zainteresowania normatywnymi aspektami organizacji produkcji rolnej;
etnografią, wnoszącą wiedzę o tradycji kultury materialnej i duchowej ludności wiejskiej;
ekonomią rolnictwa;
polityka i statystyką agrarną.
Przedstawiciele stwierdzający że społeczności wiejskie w krajach uprzemysłowionych, przekształcają się w organizmy wiejskie zatem uprawnianie socjo wsi traci swój sens. Hoffsomer i Vonderach przewidują integracje tradycyjną socjo wsi i miasta jako socjo wiejsko-miejską.
Gundler- historycznymi nosicielami socjo.było mieszczaństwo i proletariat, wspólnie tworząc społeczne i filozoficzne podstawy dla narodzin ten dyscypliny. W społeczeństwach Europu Środkowej i wschodniej pojawia się nowy typ myślenia socjologicznego, stanowiący zaplecze teoretyczne socjologii odzwierciedlającej interesy rozwojowe społeczeństw wiejskich, rustykalnych.
Nieporozumienia w kwestii „postępu” wynikają głównie z opru przed bezkrytycznym przejmowaniem tez socjologii ogolnej.
B. Gałęski - uznaje scojo. wsi za subdyscyplinę socjologiczna, podkreśla jej niezależność, samodzielność i autonomię organizacyjną.
Winicławski uważa, że tylko socjo wsi uzyskała wyraźny status niezależnej dyscypliny.
Innie badacze, szczególnie amerykańscy i zachodnioeuropejscy, przywiązują znacznie mniejsze znaczenie, traktując socjo wsi jak każda inną subdyscyplinę. Przykład socjo wsi i rolnictwa U. Planck i J. Ziche czy E.M. Rogers.
Rogers twierdzi ze socjo wsi, posiada ten sam status co np. socjo rodziny, wychowania, czy kryminalistyki.
Miejsce danej dyscypliny w systemie nauki określają przede wszystkim: przedmiot zainteresowań, podstawy metodologiczne, i stosowane procedury badawcze.
Najogólniej mówiąc przedmiotem tej dyscypliny są szeroko pojęte stosunki społeczne, zachodzące między ludźmi zamieszkujący wieś lub inny typ środowiska rystukalnego.
Europejska socjo wsi jest bardziej socjologią warstwy chłopskiej, niż amerykańska, która jest socjo rolnictwa, dokładniej socjo grupy społeczno-zawodowej farmerów.
W wysoko uprzemysłowionych krajach europy zachodniej stanowi ona w jakimś sensie socjologię określonej formy osadnictwa, badającą i opisującą warunki życia na wsi oraz stosunek jej mieszkańców.
Socjo wsi krajów Europy centralnej i wschodniej, wydaje się przekraczać ciasne ramy socjologii określonej formy osadnictwa, przyjmując, że wiejska wspólnota tworzy, utrwala i przechowuje narodową kulturę, rozstrzyga o narodowej tożsamości, a także tworzy zdrowe podstawy biologiczno-moralne.
Innym problemem jest oddzielenie socjo wsi od socjo rolnictwa. Proponuje się by tej pierwszej przedmiotem uczynić społeczne formy egzystencji ludności wiejskiej a zainteresowania drugiej ograniczyć do społecznych form egzystencji ludności rolniczej.
Rozwój i instytucjonalizacja
Począwszy od ostatniej ćwierci wieku XVIII w społeczno-ekonomicznych pismach polskich fizjokratów rozpoczyna się parasocjologiczna refleksja nad chłopstwem, a wiek XIX przynosi już dużą liczbę prac filozofów społecznych, ekonomistów, etnografów i publicystów na tematy wiejskie. W mniej więcej tym samym okresie I. de la Brad rozpoczyna socjograficzną penetrację wsi rumuńskiej, kontynuowaną następnie przez P. S. Aureliana i S. P. Radianu, z zamiarem przygotowania monografii syntezującej środowiska wiejskie całego kraju.
Podobnie jak w Polsce, Rumunii czy Słowacji także i w innych regionach europy na przełomie XVIII i XIX wieku, niektórzy co Światlejsi obywatele i politycy, literaci i filozofowie poświecają swe dociekania ludności wiejskiej. Za prekursora socjologii wsi na tzw. Niemieckojęzycznym obszarze Europy uznawany jest J. Möser. Wykorzystując jego studia E. M. Arndt tworzy Historię pańszczyzny na Pomorzu i w Rugii, w której gloryfikuje wolne chłopstwo propagujące reformy agrarne i krytykuje moralnie upadłą warstwę wielkich posiadaczy ziemskich - stanowi to pierwszą znaczącą ideologie chłopską. Zagadnienie wsi, jej rozwój społeczny i ekonomiczny nie był na tyle zaawansowany, aby dostrzegano potrzebę rozważania problemów chłopstwa w kategoriach odmiennego stylu życia, specyficznych wyobrażeń zbiorowych czy interesu grupowego.
Socjologia wsi jako odrębna dyscyplina naukowa zaczyna funkcjonować na początku wieku XX, przede wszystkim w USA, gdzie najwcześniej rozpoczyna się proces instytucjonalizacji. Społeczne konsekwencje rewolucji przemysłowej oraz rozwój naukowych podstaw socjologii leżały u podłoża instytucjonalizacji dyscypliny nie tylko w USA, ale i w Europie. W środowisku ekonomistów i polityków agrarnych skupionych w Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie oraz w Państwowym Instytucie Nauk Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach, pojawiła się inicjatywa wyodrębnienia socjologii wsi jako autonomicznej dyscypliny. Jej pierwszym rzecznikiem i animatorem był W. Grabski, wybitny ekonomista rolny, który na początku lat dwudziestych zgłosił projekt nowej dyscypliny naukowej o nazwie „Społeczne gospodarstwo agrarne w Polsce” mającej charakter opisowo-wyjaśniający i praktyczno-normatywny.
Pierwsze ślady instytucjonalizacji znajdujemy w piśmie Niemieckiego Towarzystwa Socjologicznego stwierdzającym, że wprowadzenie socjologii wsi i rolnictwa jako przedmiotu wykładowego potwierdziło znaczenie i społeczną potrzebę tej dyscypliny. Proces instytucjonalizacji dyscypliny nie mógłby zaistnieć bez jej dynamicznego rozwoju teoretyczno-metodologicznego oraz ekspansywności empirycznej. To one umożliwiły zaistnienie socjologii wsi i rolnictwa jako przedmiotu nauczania na uniwersytetach i w szkołach rolniczych, a także spełnianie ważnych funkcji społeczno-naukowych przez angażowanie się w rozwiązywanie konkretnych problemów pojawiających się na styku wieś-społeczeństwo przemysłowe.
W polskiej socjologii wsi funkcjonowały trzy kręgi teoretyczno-ideowe:
1) reprezentowała go poznańska szkoła socjologiczna F. Znanieckiego, o wyraźnym nastawieniu scjentystycznym, preferująca czyste poznanie i poprawność metodologiczno-teoretyczną.
2) ten krąg skupiony był wokół Instytutu Gospodarstwa Społecznego kierowanego przez l. Krzywickiego, w swoich badaniach wysuwał na czoło przede wszystkim funkcje demaskatorskie.
3) reprezentował go W. Grabski i jego uczniowie. Byli zorientowani równie pragmatycznie jak zwolennicy Krzywickiego, ale bez radykalizmu społecznego cechującego tych ostatnich, wskazywali na potrzebę poznania rzeczywistości społecznej w celu jej systematycznego, konsekwentnego i długofalowego reformowania.
J. Chałasińskiemu, pełniącemu funkcję dyrektora państwowego Instytutu Kultury Wsi, udało się połączyć dwie charakterystyczne cechy polskiej socjologii wsi okresu międzywojennego - wysoki poziom zaawansowania teoretycznego oraz ideowy pragmatyzm.
Modernizacja oznaczała zadomowienie się w socjologii wsi przemysłowo - miejskiego paradygmatu rozwoju, objawiającego się mechanicznym przenoszeniem społ.-ekonom. opcji przemysłu na problemy rolnictwa. Procesy modernizacyjne następowały nie tylko w obrębie materialnych i architektoniczno-krajobrazowych ram egzystencji mieszkańców wsi, przejawiały się one również w sferze społ.-kulturowej, łącząc się przede wszystkim:
- z odchodzeniem od agrocentrycznego systemu wartości i zmierzaniem w kierunku wartości uniwersalnych
- z dążeniem do realizacji egalitaryzmu społecznego we wszystkich dziedzinach życia
- z ewoluowaniem tradycyjnych więzi społ. w kierunku instytucjonalizacji i demokratyzacji
- z eliminacją tradycyjnej kultury ludowej z życia i świadomości mieszkańców wsi oraz z niechęcią do jej wykorzystywania w kształtowaniu reprezentacyjnej kultury ogólnonarodowej
- z upowszechnianiem jednolitego, miejskiego modelu podnoszenia poziomu kultury materialnej i poziomu konsumpcji mieszkańców wsi.
Miejsce w systemie studiów wyższych
Potrzebę nauczania socjologii wsi na poziomie akademickim dostrzegano już we wczesnej fazie rozwoju dyscypliny. Sądzono, że dyscyplina ta szczególnie mocno powinna zaznaczać swoją obecność w obrębie studiów rolniczych, jako interdyscyplinarnych, obejmujących zagadnienia będące przedmiotem zainteresowania różnych nauk, wysegregowanych ze względu na potrzeby rolnictwa, jeśli celem tych studiów nie ma być mnożenie wiedzy, ale raczej jej przetwarzanie w ogólny model gospodarki rolnej, obejmującej nie tylko ziemie, rośliny, zwierzęta i maszyny, ale również i przede wszystkim człowieka.
Również w innych krajach naszego kontynentu rośnie zainteresowanie nauczaniem socjologii wsi na poziomie akademickim. Dzieje się tak przede wszystkim za sprawa socjologów tzw. Trzeciej i czwartej generacji dążących do nadania socjologii wsi rangi i poziom naukowego w pełni porównywalnego z innymi dyscyplinami szczegółowymi socjologii, między innymi przez próby przeorientowania jej podstaw teoretyczno-metodologicznych.
Podstawy teoretyczne-metodologiczne i procedury badawcze
Koniec optymizmu modernizacyjnego, jaki nastąpił wraz z kryzysem wsi i rolnictwa u progu lat osiemdziesiątych, spowodował również głęboki kryzys socjologii wsi, nie tylko jej podstaw teoretycznych, metodologii i metod badań empirycznych, ale przede wszystkim jej samoświadomości poznawczej i racjonalności istnienia.
Na teoriopoznawcze fundamenty socjologii wsi, podobnie jak w ogóle socjologii, składają się dwie formuły uprawiania badań naukowych. Zwolennicy pierwszej - zwanej racjonalistyczną lub filozoficzną - uznają, że socjologia wsi jest ściśle związana z poszukiwaniem celów i sensu istnienia społeczności wiejskich, wartościowaniem różnych zjawisk w nich zachodzących oraz formułowaniem normatywów organizujących i regulujących życie mieszkańców wsi. Formuła druga - zwana empiryczną albo pozytywistyczną - zakłada doświadczalne poznawanie środowisk rustykalnych, analizowanie i opis rzeczywistych zachowań zamieszkujących je ludzi oraz odkrywanie wzajemnych związków pomiędzy różnymi faktami z ich życia społecznego. W obrębie interesującej nas dyscypliny spotykamy się z mikro- i makrosocjologicznym sposobem ujmowania badanych zjawisk. Podejścia mikro socjologiczne maja zastosowanie w analizach, których przedmiotem są szeroko pojęte stosunki społeczne na wsi oraz systemy normatywno-obyczajowe je regulujące. Z makrosocjologicznym punktem widzenia mamy do czynienia wówczas, kiedy stawiany jest problem miejsca i roli wsi w społeczeństwie jako całości.
Funkcje społeczne
Tradycyjne zadania socjologii wsi są związane z wyjaśnianiem społeczno-kulturowej przeszłości oraz aktualnej rzeczywistości środowisk rustykalnych a ponadto dostarczaniem naukowo udokumentowanych przesłanek do programowania ich rozwoju.
Społeczne role socjologii wsi w krajach przemysłowych określił J. H. Czop wskazując, że obejmują one:
uświadamianie ludności miejskiej istoty współczesnych przemian na wsi, korygowanie często jeszcze występujących wyobrażeń o wsi jako oazie spokojnej, zdrowej i bezproblemowej egzystencji
analizowanie procesów zachodzących w obrębie wsi jako systemie społeczno-ekonomicznym
sygnalizowanie zagrożeń społeczno-kulturowego rozwoju wsi z perspektywy zabezpieczenia interesów ludności wiejskiej
konstruowanie przesłanek ułatwiających reintegrację środowisk rustykalnych poddawanych procesom szybkiej urbanizacji oraz reformom administracyjnym
przygotowywanie danych służących rozwiązywaniu społecznych i socjalnych problemów mieszkańców wsi objętych intensywną migracją
wypracowywanie koncepcji ułatwiających adaptację przybyszów ze wsi do warunków i stylu życia we współczesnych aglomeracjach miejskich
rozpoznawanie zmieniających się potrzeb ludności miejskiej w zakresie towarów i usług oferowanych przez wieś
gromadzenie doświadczeń z przebiegu procesów modernizacyjnych w społecznościach wiejskich krajów uprzemysłowionych, w celu ich wykorzystania dla stymulowania rozwoju regionów rustykalnych krajów słabiej rozwiniętych.
1