PRZEDMIOT BADAŃ SOCJOLOGII

Od dawna w tej kluczowej kwestii wyrażono różne stanowiska. Dla Comte'a najogólniej pojętym przedmiotem badań socjologii była struktura i funkcjonowanie społeczeństwa. Drukheim, który nadał socjologii status nowoczesnej nauki akademickiej, uzasadniał, że przedmiotem jej badań są fakty społeczne. Gumplowicz uważał socjologię za naukę o grupach społecznych, a Simmel o stale powtarzających się formach życia społecznego.

Heterogeniczne poglądy na przedmiot badań socjologii jako nauki empirycznej i teoretycznej manifestują nie tylko klasycy, ale i współcześni socjologowie reprezentujący szkoły i orientacje dominujące w rozwijanej obecnie myśli socjologicznej. Pluralistyczni behawioryści uważają, że przedmiotem badań socjologii są postawy i zachowania zbiorowości; instytucjonaliści z kolei za przedmiot ten uznają historycznie ukształtowane układy społeczne, zwane instytucjami; symboliczni interakcjoniści optują za tym, aby interakcję społeczną, będącą swoistą transmisją znaczeń, uznać za główny przedmiot badań tej nauki.

Socjologia marksistowska przedmiot swoich badań widzi w realnie istniejącej rzeczywistości społecznej, uwarunkowanej czynnikami przyrodniczymi, ekonomicznymi i kulturowymi. Materialistycznie pojmowana, obiektywnie istniejąca rzeczywistość społeczna różni się zasadniczo od jej subiektywnego rozumienia, kojarzącego się z przeżyciami ludzkimi lub w skrajnych ujęciach idealistycznych utożsamianego ze światem tkwiącym w ludzkiej świadomości.

Spośród wielu różnorakich ujęć przedmiotu badań współczesnej socjologii, przyjmujemy propozycję J. Szczepańskiego jako najpełniejszą i najbliższą koncepcji marksistowskiej. Badacz ów socjologię określa jako naukę o zbiorowości ludzkich. Rozszerzając to ogólne ujęcie socjologii Szczepański konstatuje, że „przedmiotem jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w nich zachodzące”.

Mówiąc innymi słowy przedmiotem badań socjologicznych są różnorodne zbiorowości społeczne, a zwłaszcza ich powstawanie, rozpad i struktura oraz zachodzące w nich zmiany i przekształcenia. Socjologia współczesna bada zatem - według przyjętej koncepcji - strukturę i funkcjonowanie wszelkich zbiorowości społecznych oraz zjawiska i procesy w nich zachodzące, czyli przedmiot jej badań jest bardzo szeroki. Wyodrębnia się w nim trzy główne działy, którymi są:

1. zbiorowości społeczne, czyli kręgi, grupy, klasy, warstwy, kategorie, zbiorowości etniczne i terytorialne oraz oparte na podobieństwie zachowań itp.;

2. instytucje społeczne rozumiano jako historycznie ukształtowane układy, skupiające ludzi w rozmaite organizacje i stowarzyszenia, wśród których wyróżniamy gospodarcze, kulturalne, medyczne, naukowe, oświatowe, polityczne, religijne, socjalne, wychowawcze i inne;

3. procesy i zjawiska masowe, a w śród nich głównie ruchliwość społeczna, industrializacja, urbanizacja i ruralizacja oraz alkoholizm, przestępczość, prostytucja, współzawodnictwo, aktywność społeczna, wynalazczość itp.;

Przedmiot badań współczesnej socjologii, zgodnie z przyjętą przez nas koncepcją, jest bardzo szeroki i skomplikowany, bowiem obejmuje całą rzeczywistość społeczną. Zwrot ten był już wielokrotnie użyty, ale dokładniej nie został dotąd sprecyzowany. Dla socjologa rzeczywistość społeczna oznacza różnorodne fakty, które się zdarzają lub zdarzyły bez względu na to, czy my jako jednostka je odbieramy czy też nie, czyli realnie istniejące lub potencjalnie mogące takimi się stać. Obiektywna rzeczywistość społeczna składa się z działań innych ludzi, ich poglądów, postaw, aspiracji, przekonań i nastrojów oraz wytworów działalności jednostek, zbiorowości i instytucji, a fundamentalnymi komponentami rzeczywistości społecznej są same jednostki i zbiorowości będące podmiotami rozmaitych działań i zjawisk społecznych.

Dokładniejsze i szersze zaprezentowanie przedmiotu badań współczesnej socjologii wskazuje na potrzebę dalszej jej specjalizacji i rozwoju jako nauki empirycznej i teoretycznej. Zdaniem ekstremalnych scjentystów, bardziej empiryczne niż teoretyczne zorientowanie socjologii czyni wątpliwym jej status jako nauki.

STATUS SOCJOLOGII JAKO NAUKI

Problem statusu i nobilitacji socjologii jako nauki sięga okresu pojawienie się myśli prekursorskiej, ukazującej potrzebę utworzenia specjalnej nauki o społeczeństwie, zwaną później socjologią. Wywołał on wiele sporów, gdy Saint-Simon, a zwłaszcza Comte przedstawili nową koncepcję nauki o społeczeństwie.

Theodor Abel mówi iż, socjologia jest nauką, jak wiele innych i to nie tylko społecznych, składającą się ze składników teoretycznych i empirycznych. Status danej nauki jest wyższy, gdy składniki pierwszej kategorii dominują nad składnikami drugiej, a nie odwrotnie, jak w przypadku socjologii. Ten sposób rozumowania, wyjaśniający status socjologii ujęty na tle wybranych nauk teoretyczno-stosowanych, przedstawia rysunek 3.

___________ składniki teoretyczne

----------------- składniki empiryczne

Fizyka _________________------

Biologia ______________-----------

Psychologia __________-----------------

Socjologia _______----------------------

Rys.3. Status socjologii na tle wybranych nauk podstawowych

Jak wynika z rysunku 3, pod względem wiedzy teoretycznej fizyka zdystansowała pozostałe nauki. Nikt jednak nie wątpi, że biologia jest nauką, mimo że ma mniej składników teoretycznych niż fizyka. Dlatego nie ma podstaw do podważania naukowego statusu psychologii i socjologii, nauk, które są jeszcze uboższe w składniki teoretyczne od biologii. Zatem socjologii przypisuje status nauki bez względu na proporcję obu rodzajów wiedzy składającej się na tę naukę.

Przedmiot badań socjologii jest nie mniej skomplikowany niż pozostałych trzech nauk. Każdy fakt społeczny jest wieloczynnikowo uwarunkowany, dlatego trudno rozwijać teorie w takim tempie i zakresie jak w przypadku badań fizykalnych czy biologicznych. Osobliwość przedmiotu badań socjologicznych tłumaczy i wyjaśnia powody utrzymującej się w socjologii widocznej przewagi składników empirycznych nad teoretycznymi. Zjawiska społeczne mają i tę specyfikę, że do pełnego wyjaśnienia i ustalenia ich wyznaczników konieczne jest zrozumienie sensu, jaki swoim zachowaniom nadają indywidua czy zbiorowości ujmowane na tle jakiejś szerszej całości, poddawanej oddziaływaniom i wpływom różnorodnych czynników natury przyrodniczej, ekonomicznej kulturowej i psychospołecznej.

Jakie są ważniejsze różnice między socjologią a fizyką i innymi naukami ścisłymi? „Moim zdaniem- powiada Abel - nie wykraczają one poza proste stwierdzenie, iż socjologowie muszą wypracować techniki operowania danymi, jakich fizycy stosować nie potrzebują, oraz że większość technik, jakimi posługuje się fizyka, nie da się zastosować do danych socjologicznych. Prawdą jest również, że socjologowie mają dostęp do źródeł informacji, do których fizycy nie docierają. Lecz implikacje te są bez znaczenia, dopóki zasadnicze podejście socjologów i fizyków do badań danych, jakimi dysponują, jest takie samo. Jako zawód i nauka socjologia nie różni się od fizyki, jeżeli założymy, że wiara w suwerenność rozumu, akceptacja zasad logiki badawczej i wierność cnotom odpowiedzialności i obiektywizmu są znamieniem nauki”.

Fundamentalna w każdej nauce zasada wierności tym cnotom jest o wiele trudniejsza do przestrzegania dla socjologa niż dla fizyka. Fizyk bada materię mniej skomplikowaną i bardziej mu obojętną od tej, z jaką ma do czynienia socjolog. Rzeczywistość społeczna nigdy badaczowi nie jest obojętna, zawsze bowiem jest z nią połączony jakimiś więzami, albo jest jedynym z podmiotów analizowanych zjawisk i procesów.

Badaczowi społeczeństwa znacznie trudniej jest zdobyć się na dystans do badanego obiektu niż fizykowi czy przyrodnikowi. Tą specyficzną relacją badacza do przedmiotu badań między innymi różni się psychologia i socjologia od biologii i fizyki, mimo że na wiedzę tych czterech nauk składają się komponenty teoretyczne i empiryczne.

CHARAKTERYSTYKA SOCJOLOGII OGÓLNEJ I SZCZEGÓŁOWEJ

Jak wiadomo, przedmiotem badań socjologii jest niemal cała rzeczywistość społeczna. Głównymi jej elementami są zbiorowości i instytucje społeczne oraz zjawiska i procesy, które z reguły analizuje się w aspekcie genetycznym, strukturalnym i funkcjonalnym. Dyrektywa ta dotyczy przede wszystkim metodologii marksistowskiej i orientacji instytucjonalistycznej.

Badanie tych rozmaitych komponentów i obszarów rzeczywistości społecznej od dawna zmuszało socjologów do specjalizacji, którą pod koniec ubiegłego stulecia zapoczątkował Durkheim. Postępująca specjalizacja doprowadziła do powstania wielu dyscyplin oraz do podziału socjologii na ogólną i szczegółową.

Socjologia ogólna, zwaną też teoretyczną, jest najbliżej spokrewniona z filozofią społeczną i filozofią historii. Rozwija cztery podstawowe teorie dotyczące: a) struktur społecznych, b) zmian lub rozwoju społecznego, c) zachowania społecznego zbiorowości, d) zachowania społecznego jednostki. Pierwsza i druga teoria stanowią teoretyczny kościec socjologii, natomiast trzecia i czwarta tworzą podstawę teoretyczną psychologii społecznej, która jest dyscypliną zajmującą się problematyką z pogranicza przedmiotu badań psychologii i socjologii.

Wymienione teorie socjologiczne spróbujmy ogólnie scharakteryzować. Teoria struktur społecznych i teoria zmian sprowadzona na gruncie socjologii marksistowskiej do teorii rozwoju społecznego należą do najstarszych i podstawowych założeń teoretycznych socjologii, które expressis verbis przedstawił August Comte. Mówił wprawdzie o statyce i dynamice społecznej, ale w istocie chodziło mu o obie teorie.

Pierwsza z nich często bywa współcześnie nazywana teorią grup społecznych lub teorią społeczeństwa, wyjaśnia bowiem istotę i strukturę różnych zbiorowości na czele ze społeczeństwem. Teoria struktur społecznych, uogólniając wyniki badań, wskazuje ogólne zasady i prawidłowości budowy grup i innych zbiorowości społecznych oraz ich wzajemne powiązania i przyporządkowania. Teoria ta obejmuje również zagadnienia więzi i spoistości grupowej, pozycji i roli społecznej, hierarchii i władzy wewnątrzgrupowej oraz innych czynników uwzględnianych w socjologicznych opisach struktury społecznej.

Drugą podstawową dla socjologii jest teoria zmian społecznych, która uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami przemian zachodzących w różnych zbiorowościach zwłaszcza w grupach i klasach społecznych. Opisuje ona przebieg procesów i wskazuje prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup, klas, warstw i innych zbiorowości społecznych, czyli teoria ta wyjaśnia zarówno ich budowę, jak i funkcjonowanie.

Te dwie główne teorie socjologii ogólnej skupiają uwagę licznych socjologów. Kumulujące się efekty przemyśleń teoretyczno-metodologicznych i wyniki badań empirycznych są tak bogate i wystandaryzowane, że można mówić o socjologii struktur, socjologii bądź teorii rozwoju społecznego oraz socjologii zachowań społecznych jako subdyscyplinach socjologii ogólnej.

Zadaniem socjologii ogólnej jest dostarczanie socjologii szczegółowej i naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych. Do uogólnień teoretycznych i metodologicznych dochodzą badacze głównie dzięki badaniom rozwijanych w ramach różnych subdyscyplin, składających się z kolei na socjologię szczegółową.

Socjologia szczegółowa, zwana także empiryczną, bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną, która - jak wiadomo - nie jest jednorodna. Konieczna okazała się specjalizacja w ramach socjologii empirycznej. Od końca XIX w. obserwujemy proces powstawania subdyscyplin wyraźnie odpowiadających wybranym segmentom rzeczywistości społecznej. Socjologia szczegółowa dzieli się współcześnie na ponad trzydzieści subdyscyplin. Do prężniej rozwijających się w Polsce należą między innymi: socjologia pracy i przemysłu, wsi i rolnictwa, miasta, oświaty i wychowania, rodziny, prawa kultury oraz socjologia medycyny i socjologia morska.

Socjologia szczegółowa - jak widzimy - ma wielorakie powiązania z socjologią ogólną. Pierwsza z nich korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych drugiej, a ta z kolei, weryfikując je w badaniach terenowych, wyprowadza uogólnienia wzbogacającą ogólną teorię socjologiczną. Pomiędzy oboma typami socjologii istnieją sprzężenia i komplementarne powiązania. Wskazują one na nieostrość i konwencjonalny charakter podziału socjologii na ogólną i szczegółową.

Dawniej socjologia rozwijała głównie się jako nauka ogólna. Najwcześniejszą jej odmianą była socjologia historyczna, dominująca w dziewiętnastowiecznej myśli socjologicznej, głównie w twórczości Comte'a, Marksa i Spencera. Ambicją tych badaczy było poszukiwanie czynników prawidłowości rozwoju społecznego oraz periodyzacja dziejów ludzkich.

Od końca XIX w. następuje supremacja socjologii analitycznej, ukierunkowanej na analizę elementarnych procesów i zjawisk społecznych, bez uwzględniania ich historycznego kontekstu. Dziwiętnastowieczna socjologia była ogólną nauką o społeczeństwie, jego strukturze i prawach rozwoju. Natomiast socjologia analityczna, która zdystansowała na początku XX w. socjologię historyczną, była sumą nie skorelowanych ze sobą teorii, próbujących wyjaśniać różne aspekty i zdarzenia składające się na życie zbiorowe. Socjologia historyczna poszukiwała praw struktury i rozwoju społecznego, socjologia analityczna koncentruje przede wszystkim typologie badanych zjawisk. Od lat trzydziestych daje się zauważyć większe zainteresowanie badaniami empirycznymi niż analizami socjologicznymi, uprawianymi w konwencji socjologii analitycznej i historycznej.

We współczesnej socjologii, zwłaszcza marksistowskiej, uwzględnia się podejście do badanych zjawisk i procesów społecznych nie rezygnujące z ustalania praw, dokonywania typologii i analiz obejmujących makro- i mikroukłady społeczne. Rzeczywistość społeczną socjologowie marksistowscy traktują jako rzeczywistość historyczną.

SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII

Socjologia jako nauka stanowi system twierdzeń o społecznej rzeczywistości. Podobnie jak wszelki wytwór ludzkiej działalności odgrywa odpowiednią rolę w życiu przynajmniej pewnych kategorii czy zbiorowości społecznych. Pojęcie funkcji nauki lub konkretnego jej dzieła zawsze kojarzy się z wieloaspektowym i różnorodnie ujmowanym oddziaływaniem na życie społeczne. Stąd powszechnie mówi się o społecznych funkcjach różnych nauk, w tym zwłaszcza takich, jak socjologia. W przeciwieństwie do wielu innych dyscyplin, głównie zaś teoretycznych, społeczne funkcje socjologii są bardziej rozbudowane.

Współczesna socjologia, będąc nauką teoretyczną i zarazem empiryczną, a tym samym i praktyczną, nie tylko rejestruje i opisuje fakty społeczne , ale również je wyjaśnia. Właściwość ta dotyczy najbardziej socjologii o orientacji metodologicznej, która - jak powiada J. Hochfeld - zaleca rozpatrywać procesy i zjawiska w aspekcie genetycznym, strukturalnym i funkcjonalnym.

Socjologia akceptującą powyższą orientację metodologiczną, a do niej należy przede wszystkim socjologia marksistowska, wypełnia dwie podstawowe funkcje społeczne, a mianowicie: 1) humanistyczno-poznawczą, którą realizuje przez wzbogacanie wiedzy o społeczeństwie i o człowieku jako o istocie psychospołecznej; 2) inżynieryjno-organizatorską która przejawia się w praktycznych działaniach, opierających się na wiedzy socjologicznej, mających na celu intencjonalną modyfikację zachowań jednostek i zbiorowości społecznych.

Obie te funkcje, a niekiedy również ideologiczną, wymienia się w licznych podręcznikach socjologii jako podstawowe. Najbardziej typową dla tej nauki jest jednak funkcja aplikacyjna. Wskazany pogląd na społeczne funkcje socjologii nie jest jedyny, współcześnie bowiem funkcjonuje ich kilka.

Na gruncie polskiej socjologii A. Malewski rozwijał w latach sześć, dziesiątych teorię zachowań społecznych. Jedną z głównych nauk bazujących na tej teorii jest socjologia, której funkcje autor ten umiejętnie sko­relował z przyjętą koncepcją zachowania społecznego, zwanego też działaniem. Zdaniem Malewskiego każde działanie społeczne zależy bezpośrednio od trzech następujących warunków: 1) posiadanej wiedzy na temat sytuacji, w jakiej dana jednostka działa; 2) celów, które ona pragnie realizować; 3) wiedzy o skutkach zastosowania określonych środków w konkretnym działaniu.

Egzemplifikacją tych założeń teoretycznych może być odwołanie się do społecznej roli lekarza. Potocznie również o socjologu mówi się, że jest lekarzem zajmującym się terapią nie tyle pojedynczego człowieka, ile odpowiednich grup społecznych czy społeczeństwa. „Tak na przykład lekarz — pisze Malewski — stwierdzając (1) wystąpienie określonej choroby i (2) dążąc do przywrócenia zdrowia, zaleca określone lekarstwa, opierając się na wiedzy (3), która mu mówi, że takie a takie środki po­wodują usunięcie określonych schorzeń" [76, s. 26]. Przyjmując trójczłonową koncepcję działania, cytowany badacz wyróżnia trzy podstawowe funkcje nauk społecznych, zwłaszcza ekonomii i socjologii.

Socjologia, według powyższej koncepcji, spełnia funkcję diagnostyczną, ideologiczną i prewidystyczną, zwaną współcześnie prognostyczną. Spró­bujmy omówić ich główną treść.

Funkcja diagnostyczna socjologii polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać. Istota tej funkcji wyraża się w tym, że badacz dostarcza wiedzy o pewnym wycinku rze­czywistości społecznej celem: 1) usunięcia niepożądanego stanu rzeczy; 2) oceny skuteczności określonej akcji; 3) zebrania danych ogólnych, za­wartych choćby w roczniku statystycznym, które mogą, lecz nie muszą być wykorzystane. Funkcja ta ma duże znaczenie praktyczne, lecz nie przyspiesza, a nawet może hamować rozwój nomotetycznych nauk spo­łecznych, czyli ustalających prawa nauki. Pisał o tym między innymi F. Znaniecki: „Odkrywa się .bezustannie nowe fakty, ale o odkrywaniu nowych prawd ogólnych mało słychać"

Funkcja ideologiczna, która uwidocznia się wpływem na cele, jakie sobie działające jednostki stawiają, jest realizowana nader rozmaitymi sposobami. Jeden z nich to wprowadzanie do prac naukowych norm i ocen oraz terminów zabarwionych emocjonalnie, jakimi są religianctwo, obskurantyzm, kołtuneria. Terminy te nie tylko służą do opisu faktów, ale i do wyrażania wobec nich postaw emocjonalnych. Autor stosujący takie poję­cia pośrednio wpływa na kształtowanie postaw u czytelników. Innymi środkami realizacji omawianej funkcji są: plastyczne i sugestywne opisy badanych faktów lub zjawisk, postaci historycznych, instytucji bądź kategorii zawodowych. Inną formą realizacji funkcji ideologicznej jest powtarzanie odpowiednich twierdzeń, choćby takich, że ktoś nie zda egza­minu, co u danego studenta wywołuje poczucie zagrożenia, niepewności i zniechęcenia. Podobną rolę spełnia też hasło głoszące, że „... nieuchron­ne na całym świecie zwycięży socjalizm, zniechęcamy tych, którzy chcieliby się sprzeciwiać, a dodajemy otuchy tym, którzy chcieliby reali­zacji tego ustroju" [76, s. 32]. Wszelkie publikacje socjologiczne, przed­stawiające różne prognozy, często spełniają funkcje ideologiczne.

Funkcja prewidystyczna, zwana też prognostyczną, sprzyja rozwojowi teorii stanowiącej fundament nauki. Zgodnie z ogólną koncepcją progno­zy, analizowaną funkcję realizuje autor dostarczający w swoim dziele wiedzy o tym, że określone warunki wywołają odpowiednie następstwa. . Znajomość praw warunkowych stanowi istotę funkcji prewidystycznej. Aby socjologia mogła ją pełnić, musi formułować swe prawa jasno i jed­noznacznie. Jeśli dane prawo okaże się pod jakimś względem sprzeczne z rzeczywistością, należy je wówczas tak doskonalić, jak doskonalona jest stale rzeczywistość społeczna.

Spojrzenie na społeczne funkcje socjologii wynika z przyjętej kon­cepcji tej nauki lub jakiejś głównej jej teorii. Na potwierdzenie tak sfor­mułowanej tezy spróbujmy jeszcze zapoznać się z interesującą i oryginal­ną propozycją A. Podgóreckiego.

Socjologię rozmaicie pojmowano, w tym również jako naukę behawio­ralną, czyli o zachowaniu. Zwolennikiem behawioralnego traktowania socjologii jest między innymi A. Podgórecki, który uważa, że jest ona nauką o ogólnych prawach zbiorowego i skoordynowanego zachowania ludzkiego. Definicja ta akcentuje praktyczną rolę socjologii oraz daje szansę wyróżnienia takich funkcji tej nauki, które wskazują na zaanga­żowany jej charakter. Opierając się na przedstawionym ujęciu socjologii jako nauki behawioralnej, autor ten wyróżnia pięć jej funkcji: diagno­styczną, apologetyczną, demaskatorską, teoretyczną i socjotechniczną.

Funkcja diagnostyczna socjologii przejawia się przede wszystkim w tym,

że badacz śledząc określone zjawiska i procesy społeczne stara się

określić czasowo-przestrzenny zasięg ich występowania i ustalić rzą­dzące nimi prawidłowości. Innymi słowy, socjolog badany wycinek rze­czywistości społecznej chce adekwatnie przedstawić w odpowiednim opi­sie zwanym diagnozą. W opisie tym, stanowiącym obraz badanego obiek­tu, niekiedy trudno jest wyraźnie rozdzielić czysty i obiektywny opis od wstępnych ocen i wyjaśnień. Diagnostyka społeczna, zwana socjografią, cechuje się gromadzeniem danych w sposób intersubiektywnie sprawdzalny i systematyczny, a przy tym przez przedmiot badań subiektywny rozumiany. Funkcję tę szczególnie szeroko wypełnia socjologia szczegółowa, która nie może zrezygnować z dokonywania opisu rozmaitych składników i segmentów rzeczywistości społecznej

Funkcja apologetyczna pojawia się w socjologii, ale w zróżnicowanym " natężeniu i może, lecz nie musi, być realizowana. Zaznacza się ona wó­wczas, gdy badacz zbierając niektóre dane celowo pomija inne, aby zgromadzić tylko te z nich, które mogą stanowić empiryczną podstawę d0 wychwalania określonych celów, sytuacji społecznych, instytucji, koncepcji, postaci, kategorii zawodowych, systemów politycznych itp.

Funkcja demaskatorska1 polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych cech lub aspektów badanej rzeczywistości oraz na ustalaniu faktycznych motywacji ludzkiej aktywności lub jej braku. Chodzi tu również o demaskowanie działań pozornych i instrumentalnych sposobów' traktowania rzekomo autotelicznych wartości. Może to pozorne czy instrumentalne działanie być fikcyjną obroną krzywdzonego współpracow­nika, może nim być głośny akces do niektórych stowarzyszeń, a także kreowanie się na człowieka sprawiedliwego, dobrodusznego, pobożnego, bohatera lub patriotę.

Funkcja teoretyczna przejawia się w konstruowaniu koncepcji i mo­deli teoretycznych niezbędnych do uporządkowania i wzajemnego powią­zania danych empirycznych oraz do wyjaśniania opisywanych zależności, występujących w wielokierunkowych' układach życia społecznego. Funk­cja ta obok diagnostycznej jest niezwykle istotna, zwłaszcza w przypadku socjologii odczuwającej niedosyt teorii.

Funkcja socjotechniczna socjologii — doniosła ze względu na jej * praktyczne walory — wciąż pozostaje dyskusyjna. Ostatnio socjotechniką coraz wyraźniej uważa się za interdyscyplinarną nową dziedzinę naukową uzyskującą status dyscypliny autonomicznej. Socjotechnika interesuje' nas obecnie jedynie jako funkcja socjologii. Zaznacza się ona wówczas,' gdy badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do formułowania zaleceń, podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmującym się kształtowaniem; i modyfikacją postaw i zachowań.

Społeczne funkcje socjologii — przedstawione zgodnie z koncepcją A. Podgóreckiego — są interesujące, lecz zdaniem niektórych autorów są; dyskusyjne, a nawet kontrowersyjne. Nie wszystkie są- jednakowo wartościowe dla socjologii jako nauki, a niektóre — jak funkcja apologetyczna i demaskatorska — dla niej specyficzne. Obie te funkcje akcentują, zaangażowany charakter socjologii, która nie jest i nie może być ideologicznie całkowicie obojętna i autonomiczna wobec reprezentujących ją; badaczy, uznających różne światopoglądy i systemy wartości. Niektórzy jej przedstawiciele starają się być niezaangażowanymi, ale takimi są je-, dynie werbalnie, teoretycznie. Socjologia — o czym wspominaliśmy — nie może być nauką tak samo ideologicznie „czystą", jak matematyka czy fizyka. Socjolog na badany przedmiot zawsze patrzy z określonego punktu Rdzenia, z określonego stanowiska ideologicznego, które zależy od ogól­nej jego postawy życiowej i uznawanego systemu wartości. Badacz rzeczywistości społecznej nie może być ideologicznie obojętny w stosunku do analizowanego problemu, tak jak fizyk czy przyrodnik. Socjologię jako naukę deprecjonuje szerzej realizowana funkcja apologetyka. Natomiast sama apologetyka jako postawa jednostek i odpo­wiednich zbiorowości, a nawet badaczy spotyka się często z aprobatą, nawet z aplauzem. Funkcję tę w szerokim wymiarze pełniła socjologia niemiecka w okresie faszystowskim [136], Podobne przykłady można byłoby zapewne znaleźć w wielu innych państwach i bliższych nam czasach.

Cenną funkcją' socjologii jest demaskowanie. Daje ono społeczeństwu, a nie badaczowi o demaskatorskiej postawie, dostrzegalne korzyści, przy­czynia się bowiem do rozwoju i postępu. Krótkowzroczni ludzie sowicie nagradzają swoich apologetów, mimo że ci bezzasadnym chwaleniem wy­rządzają im szkodę. Natomiast demaskatorów karcą nie zważając na to, że ich krytyczne spojrzenie wpływa korzystnie na układ sił, zmusza do doskonalenia swojej osobowości. Społecznie szkodliwa postawa apologetyczna bywa częściej nagradzana niż przeciwstawna jej postawa dema­skatorska.

SOCJOTECHNIKA

O stale utrzymującym się żywym zainteresowaniu socjologią w znacz­nej mierze decyduje jej funkcja socjotechniczna. Politycy i decydenci koordynujący zachowania jednostek i zbiorowości społecznych poszukują oparcia w socjologii, a właściwie to w socjotechnice, gdyż chcą podejmo­wać trafne decyzje i skutecznie oddziaływać na ludzkie postawy. Socjo­technika jest swoistym pomostem między socjologią a praktyką społeczną. Głównym zadaniem socjotechniki jest oddziaływanie za pomocą różnych twierdzeń na zachowania jednostek i zbiorowości, a jedno z nich brzmi: „Nie czyń drugiego potężnym, ponieważ to obróci się' przeciwko tobie".' Zdania socjotechniczne mają następującą konstrukcję: „aby uzyskać to a to, należy uczynić to a to".

Socjotechnika, według Podgóreckiego, jest zespołem ogólnych zale­ceń dotyczących tego, jak przy uwzględnieniu istniejących ocen społecz­nych dokonywać świadomie przekształceń po to, aby osiągać zamierzo­ne społeczne cele" Przydatność socjotechniki uwidocznia się najbardziej w zarządzaniu, działalności wychowawczej, propagandzie, re­klamie i w szeroko pojmowanej działalności profilaktycznej. Socjotechnika może być wykorzystana zarówno w celach społecznie aprobowanych, jak i nagannych. Ze względu na różnorodność zastosowań najczęściej wyróżnia się trzy rodzaje socjotechniki: klasyczną, kliniczną i interwencyjno-ekspertową Pierwsza z nich polega na przekładaniu ogólnych' zasad na język praktycznych dyrektyw. Socjotechnika kliniczna polega na opanowaniu i. dążeniu do zastosowania różnych dyrektyw. Trzeci rodzaj socjotechniki, zwany interwencyjno-ekspertowym, ma zastosowanie wówczas, gdy eksperci o zintegrowanych kompetencjach po rozpoznaniu pewnej, zwykle trudne1 sytuacji formułują określone zalecenia.

Praktyczne zatosowanie socjologii nie ogranicza się do podanych przy kładowo sfer życia zbiorowego i tylko do tych trzech typów socjotechnik Jej stosowanie wskazane jest wszędzie tam i w tych sytuacjach, gdzie bezpośrednio chcemy wpływać na zachowania innych. Nie jest istotne, cz będzie to zbiorowość instytucji wychowawczej, gospodarczej czy medycznej lub penitencjarnej, bowiem od wszystkich tych zbiorowości oczekuje się skoordynowanych działań. Działania takie są niezbędne dla realizacji celów i funkcji każdego typu instytucji.

Socjologia, będąc stosunkowo młodą nauką teoretyczną i empiryczni wypełnia współcześnie ważne funkcje społeczne. Dlatego wiedza socjologiczna jest przydatna każdej jednostce, a przede wszystkim takiej, która pełni lub aspiruje pełnić kierowniczą rolę obojętne w jakiej dziedzinie życia zbiorowego. Wiedza ta ułatwia nam zrozumienie zachowania innych ludzi oraz' pozwala ocenić własną pozycję i pełnione role społeczne.

STYLE UPRAWIANIA SOCJOLOGII

Napodstawie naszkicowanych dotychczas dziejów, typów i funkcji socjologii mogliśmy skonstatować występowanie mnogości poglądów na - przedmiot jej badań. W przedstawionych rozważaniach daje się zauważyć pewna ogólna tendencja, a mianowicie, że socjologia wraz z wydłużaniem swojej tradycji staje

się bardziej nauką empiryczną niż teoretyczną.

Za T. Ablem wypada powtórzyć, że socjologia współczesna posiada sta­tus nauki głównie empirycznej, której podstawą są wyniki badań tereno­wych. Od dawna, a tym bardziej współcześnie, odnośnie do samego pro­wadzenia badań zaznaczają się różne stanowiska. Dotyczą one tak kluczo­wych kwestii, jak procedura i cel badań socjologicznych. Obie te kwestie uznamy za kryteria wyróżnienia — mówiąc językiem metaforycznym — stylów uprawiania socjologii, zwłaszcza jako nauki empirycznej.

Procedura badawcza, rozumiana jako całokształt postępowania bada­cza, pozwala nam wyróżnić trzy podstawowe style badań socjologicznych Za P. Sztompką określmy je jako: 1) styl „miękki", 2) sondażowy i 3) styl „twardy"

Styl, zwany „miękkim" bazuje na tradycyjnej metodzie antropologii społecznej. Stosowanie tego stylu pozwala badaczowi poznać podejmowane problemy w wyniku swobodnej obserwacji, a często i obserwacji [zestniczącej. Zaobserwowane fakty i zjawiska opisuje w luźnej, a nie- jedynie eseistycznej formie, nie martwiąc się zbytnio o ich zmierzenie i po­uczenie.

' . .

Styl sondażowy za podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestiona­riusz, który może być zastosowany jako: ankieta środowiskowa, audytoyjna, pocztowa bądź prasowa; podstawa przeprowadzenia różnych wy­padów i obserwacji. Zastosowanie kwestionariusza w tych technikach zdawczych pozwala na zebranie danych nadających się do analizy statystycznej. Zaletą kwestionariuszowych metod badawczych jest ilościowa ¡recyzja, natomiast wadą — niemożność objęcia badaniem takich zjawisk, jo których nie dają się zastosować metody pomiaru.

Styl, który określiliśmy jako „twardy" opiera się na technikach badawczych, które umożliwiają zebranie materiału nadającego się do mate­matycznego albo quasi matematycznego opracowania. Tego rodzaju opracowania są podstawą do konstruowania matematycznych modeli bada­nych sytuacji problemowych, które poddawane są weryfikacji, w tym najczęściej eksperymentalnej.

.

Scharakteryzowane style uprawiania współczesnej socjologii wyodręb­niono ze względu na charakter procedury badawczej i sposób analizy substratu empirycznego, czyli w oparciu o pierwsze z dwóch uprzednio wyróżnionych kryteriów. Natomiast drugie kryterium wyróżniania sty­lów, o których mowa, stanowi rodzaj i jakość efektów badawczych odpo­wiadających celom konkretnych badań.

Oprócz trzech stylów uprawiania socjologii są trojakie typy badań: 1) opisowe, 2) wyjaśniające bądź teoretyczne, 3) praktyczne. W praktyce rzadko spotyka się „czyste" style uprawiania socjologii i „czyste" typy badań socjologicznych.

Pierwszy typ badań, zwany opisowym, występuje wówczas, gdy ba­dacz chce uzyskać naukowo potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym. Interesuje go na przykład, co sądzą studenci medy­cyny o przydatności pielęgniarki środowiskowej w wiejskim rejonie za­pobiegawczo-leczniczym.

Drugi typ badań, wyjaśniający bądź teoretyczny, występuje wówczas, gdy badacz chce wiedzieć dlaczego potencjalni lekarze mają taki a nie inny pogląd na rolę i pracę pielęgniarki środowiskowej w społeczności wiejskiej.

• ' - ,

Wreszcie trzeci typ badań, stosowanych we współczesnej socjologii, ma charakter wybitnie praktyczny i stawia sobie wyraźnie utylitarne cele. Najważniejszym z nich jest zebranie w toku badań praktycznych danych wskazujących na potrzebę nasycenia niektórych przedmiotów występują­cych w planie studiów lekarskich takimi treściami, które uzasadniają przy­datność pielęgniarki środowiskowej w wiejskim ośrodku zdrowia.

---