Termin obecny najpierw w filozofii, kontrowersyjny kierunek opozycyjny do realizmu i metafizyki, odrzucał to, co nadprzyrodzone
inna wizja człowieka, istoty warunkowanej przez naturę: biologię, fizjologię, genetykę; człowiek nie jest dziełem bożym, a dziełem natury (szczególna popularność darwinizmu - 1809 r.); człowiek podlega prawom natury, sam będąc zwierzęciem („człowiek-zwierzę” Zoli); przekonanie o determinizmie (ograniczeniu, uzależnieniu od natury, dziedzictwa po rodzicach wszystkich ich cech - dobrych, czy złych), a co za tym idzie, pesymizm - przekonanie, że nie ma się na nic wpływu; determinizm fizyczny - ułomności, z którymi nic nie można zrobić; determinizm historyczny i społeczny - przynależymy do konkretnego środowiska i czasu, w którym żyjemy - jesteśmy na to skazani (determinizm obecny wcześniej w atomizmie, epikureizmie, kalwinizmie, freudyzmie, marksizmem; jest przeciwieństwem wolnej woli)
skoro człowiek jest stworzeniem zdeterminowanym, to skutki tego determinizmu interesują twórców: patologie, ułomności, alkoholizm, prostytucja, popęd, instynkt, pożądanie, walka płci, aborcja
byt ludzi jako walka - zwycięża silniejszy; zwrócenie uwagi na szczegół, nawet dalej posunięty niż realistyczny: szczegół brzydki, odrażający, wśród niższych warstw społecznych, ludzi z marginesu
przełamanie obowiązującej dotąd zasady decorum - stosowności
sposób ekspresji - potoczność, kolokwializm, turpizm, wulgaryzm, znamiona dokumentalizmu (studiowanie kronik policyjnych, rozmowy, wywiady, na podstawie których budowano fabułę); skrajność mimetyczna
kolebka naturalizmu: XIX wieczna Francja - bracia Goncourt, Gustaw Flaubert; Emil Zola (XIX/XX w.) sformułował program naturalizmu w przedmowach do „Teresy Raquin” i w „Powieści eksperymentalnej”; „Rougon-Macquartowie”- cykl o historii rodziny, do niego należała powieść „Nana” (studium życia prostytutki) i „Germinall” (ulubiona przez socjalistów, życie górników, strajk)
powieść ma rejestrować kawałki życia, bez zważania na wstyd czy stosowność; spowolnienie akcji w powieści
powieściom zarzucano epatowanie brzydotą, odrzucanie wiary i człowieka jako istoty duchowej
w Polsce był to czas pozytywizmu, zaborów; Sienkiewicz był zdeklarowanym antynaturalistą, ponieważ naturalizm, wg niego, zubażał wizję człowieka (jednak w jego nowelach widać jego wpływy); Polakom nie potrzeba było więcej pesymizmu; zbyt duże znaczenie katolicyzmu w Polsce; naturalistami byli często dziennikarze, jak np. Prus - felietonista
„Pani Bouvary” Flauberta (syna chirurga); skandal, oskarżenie o obrazę moralności i religii; nowa wizja świata i związku kobiety i mężczyzny; „Pavi Bouvary to ja” - każdy z nas ma w sobie jakąś część bowaryzmu (Flaubert)
Emma Bouvary - bogata chłopka, ofiara literatury; oczekiwała wielkiej miłości; „Chcę umrzeć i mieszkać w Paryżu”; zdeterminowanie człowieka, bezwolność; wolność romantyczną ułudą
bowaryzm (Gautier) - pogoń za marzeniami, kobieta poddana romantycznym popędom, nie potrafiąca oddzielić fikcji od rzeczywistości; mężczyzna naiwny, zaślepiony; matka nie kochająca swojego dziecka, bo wydaje się brzydkie; człowiek, dla którego moralność nic nie znaczy - wytwór społeczeństwa kapitalistycznego; poczucie niespełnienia, pozorna cnotliwość; ofiara wyobraźni o samej sobie; np. Emilia Korczyńska - polska Bouvary
Rene Girard - człowiek rzadko pragnie sam siebie, zawsze chcemy tego, co ma ktoś inny;
polscy naturaliści: G. Zapolska, B. Prus, Orzeszkowa, Adolf Dygasiński, Antoni Sygietyński, opowiadania Żeromskiego
Zapolska (XIX/XX wiek) - polski Zola; nowelki „Menażerie ludzkie” - utożsamienie człowiek ze zwierzęciem; tematyka dnia codziennego, mieszczańska kołtuneria, prostytucja, rozwody, aborcja, niziny społeczne; stworzenie postaci typowych: mieszczańskiej matrony, pantoflarza, kobieciarza, zdradzającej żony/męża; „Moralność Pani Dulskiej”- pisana przez kilkanaście dni (1906 r.); Dulska wzorowana na postaci lwowskiej (dlatego sztuka napisana była początkowo dla teatru lwowskiego, później zmienione zostały realia na krakowskie - premiera odbyła się jednak w Teatrze Starym - dlatego dulszczyzna połączona jest z Krakowem); pani Dulskiej można bronić - nie ulegała modom, była tradycjonalistką, broni rodzinę przed skandalem