97 SCHARAKTERYZUJ ROKSOLANKI ZIMOROWICA
Utwór rozpoczyna się dedykacją zbioru „Ukochanym oblubieńcom B.Z. i K.D.”. Wiersz ten nadaje ton całemu cyklowi. Poeta liczy, że zdobędzie przychylność młodej pary, że jego utwór im się spodoba. Ale już zaraz pisze:
Ale próżna ma chluba - tylko to przebiera
Nawdzięczniej łabęć gardłem, gdy prawie umiera,
Ja zaś cichuchno więdnę jako letnie siano,
Które strąciła ze pnia ostra stal porano
Słowa te stanowią aluzję do śmiertelnej choroby Szymona, która wyniszcza jego młode ciało. Poeta ma bolesną świadomość, że jego życie „w pół zaczętej drogi” dobiega końca. Prosi więc nowożeńców:
Żyjcie za mnie, a ile blada Persefone
Dni mi skróci, pędząc mnie za słoniowe wrota,
Niechaj wam Bóg przedłuży tyle lat żywota.
Autor traktuje więc Roksolanki jako utwór, który jest jego łabędzim śpiewem - pięknym, ale ostatnim.
Właściwą część zbioru stanowią pieśni, które tworzą niezwykle kunsztowną konstrukcję. Z tego względu J. Stępień nazywa Roksolanki „weselnym bukietem, ułożonym w uporządkowaną całość […]”
W utworze przedstawione zostały liryczne zwierzenia sześćdziesięciorga dziewięciorga bohaterów, którzy podzieleni na „dwa chóry panien i trzeci z młodzieńców zebrany” występują „z muzyką, z tańcami, z padwany” (padwany to pieśni miłosne określane tak od nazwy miasta Padwa). Ich pokaz jest poetyckim turniejem, widowiskiem mającym uświetnić ślubną ceremonię i wyraźnie nawiązuje do słowiańskiej obrzędowości. Wprowadzenie na początku cyklu postaci Dziewosłęba właśnie do tych zwyczajów należy. Dziewosłąb to swat, osoba, która towarzyszy narzeczonym od umowy ślubnej do oddania panny młodej oblubieńcowi. Jako mistrz ceremonii inscenizuje ku czci i uciesze młodej pary ów śpiewaczy turniej i wygłasza napisaną trzynastozgłoskowcem uroczystą przemowę o charakterze gratulacyjno-pochwalnym. W mowie Dziewosłąba znalazła się pochwała pary młodej przeplatana obszernymi dygresjami, w których miłosne przygody bogów antycznych i bohaterów (za Owidiuszem) przypomniane zostały ku przestrodze. Apollo wyrusza na łowy do Moskwy, piastunki Lilidory to gracje, Wenera to towarzyszka zabaw. Panna młoda piękna, Pan młody niegdyś poeta co zapewniło mu wieczną nagrodę (Bartłomiej napisał sielanki). Nowożeńcom, noszącym w Roksolankach pasterskie imiona Lilidory i Rozymunda, wyznaczono - z kolei - rolę jurorów w tym poetyckim konkursie.
Turniejowe monologi, rzecz dziwna, poza kilkoma wyjątkami, nie dotyczą - jak nakazywałyby reguły gatunku - wesela, na które śpiewacy zostali zaproszeni. Najczęściej pojawiającym się tematem ich wypowiedzi jest miłość, daleka jednak od tej, jakiej patronuje bóg związku małżeńskiego. Sytuacja weselna stanowi bowiem jedynie pretekst dla ułożenia zbiorku erotycznego, niemającego zresztą precedensu w polskiej poezji wieku XVII. Pieśni dziewcząt i chłopców są cyklem poetyckich wariacji osnutych wokół przeżywania miłości: na jawie i we śnie, w marzeniach i we wspomnieniach, w tęsknocie za zmarłymi kochankami, w szczęściu i cierpieniu. Pokazują różne przypadki jedności szczęścia i cierpienia, Z zapowiedzi tytułowej („panny ruskie”) i weselnej sytuacji obrzędowej pozostał jedynie klimat, ogólniona metaforyka. Postaci panien i młodzieńców nie są przypisane do jakiejś wyraźnej grupy etnicznej, społecznej i kulturowej, bohaterowie wydają się być „zawieszeni” poza i ponad realiami, tak bowiem są zatopieni w grze miłosnych uczuć i emocji. Nawet ich imiona są wynikiem kreacjonizmu autora (Helenora, Licydyna, Haniel, Halcydis itd.), nawiązują one tylko do wzoru imion starożytnych, włoskich, ruskich, ale zostały przez poetę wymyślone. W świecie poetyckiej fikcji świat rzeczywisty stanowi jedynie inspirację. Utwór kończy się z nastaniem wieczoru, państwo młodzi odprowadzeni zostają do łożnicy, następuje pochwała łożnicy i zapowiedź przyszłego potomstwa.
98 WIZJA MIŁOSCI W ROKSOLANKACH
W Roksolankach pojawiają się dwie różne koncepcje miłości; reprezentowana przez Kupida, i Amora Bożego. Amor B. to miłość małżeńska, Kupido to miłość przemieniająca uczucie w siłę niszczącą. I ta koncepcja miłości zawarta w utworze, nierozłącznie związana z cierpieniem powtarza się tu najczęściej. Stąd też tak licznie pojawiające się słownictwo, które ów zamysł podkreśla: okowy, niewola, pręty żelazne, zniewaga, pogarda, więzy, skaleczenie, rana, cierń, ból, krew. Ale właśnie ta sprzeczność w miłosnym uczuciu okazuje się źródłem wartości:
Jako wągiel skropiony wodą barziej parzy,
Jako wiatr rozdymając ogień lepiej żarzy,
Tak miłość moja większe wypuszcza płomienie,
Skoro na nię fortuna przeciwnością wienie. (Hiacynt)
Według Cz. Hernasa Przeciwieństwa (miłość i śmierć, „z wody płomienie”, gorycz i słodycz, miód i żółć) oznaczają autentyczny obraz świata, dialektykę warunków życia i pogoni za szczęściem […] Przeciwieństwo tych dwu sił, ich starcia i kolizje to źródło intensywności uczuć poetyckiej wizji i źródło podstawowej hiperbolizacji środków wyrazu.
Na pytanie, czym jest miłość, poeta odpowiada, że nie zrodziła jej „Wenus łaskawa”, „lecz lwica na pustyni krwawa”, „Tygrys […] / Na Kaukazie szalonym karmiła ją mlekiem”. W takim ujęciu miłość to siła żywiołu, której moc podkreślana jest dodatkowo za pomocą
powracającej metaforyki ognia. Z uczuciem tym nie kojarzą się więc łagodne uroki spokoju
, bezpieczeństwa, ufności, przeciwnie - miłość rozwija się w cierpieniach, w drżeniu i oczekiwaniu przemieszanym z nadzieją, wśród licznych przeciwieństw. Ostatnia pieśń wyr
Za fraszkę u mnie majętność bogata,
Fraszka urodzajne włości
I nieprzejrzane okiem majętności.
Niech drudzy łakomie zysku
Szukają z biednych poddanych ucisku[…] (Halcyon)
oraz pochwała prostych uroków życia, która prowadzi często poetę do wykorzystywania stylistyki pieśni ludowej.
Zimorowic w swoim utworze przede wszystkim jednak analizuje przeżycia, uczucia. Nie opisuje dziejów miłości dwojga kochanków, nie próbuje odtworzyć świata zewnętrznego, skupia się natomiast na świecie emocji, doznań.
99 ROSKOLANKI WOBEC TRADYCJI LITERACKIEJ
Roksolanki to utwór wybitny również w sferze formy, cechuje go wielorakość nastroju lirycznego i form monologu, zróżnicowana tonacja wypowiedzi, bogactwo obrazowania i języka poetyckiego. Poeta sięga po symbolikę i metaforykę o bardzo różnym rodowodzie. Cykl swój nasycił przede wszystkim symbolami poezji starożytnej (Muza, Kupido, strzała z łuku, Wenera), towarzyszą im jednak powszechne symbole o charakterze ludowym (para ptaków, wianeczek różany, wianek rozmarynowy) czy religijnym (ołtarz, światłość i ciemność). Gra znaczeń oparta na ludowej semantyce znaczeń erotycznych jabłuszka widoczna jest, na przykład, w następującym fragmencie:
Rozyna mi w taneczku pomarańczę dała,
A potem i wianeczek dać przyobiecała,
Ale gdym jej pomagał wesołego tańca,
W ogień się obróciła ona pomarańcza,
Ono jabłko parzystym węglem mi się zstało. (Hipolit)
Poeta uniezwykla potoczną metaforykę zmieniając jabłko w pomarańczę. Bardziej skomplikowaną konstrukcję symboliczną tworzy natomiast, opisując serce latające pod obłokami, ustrzelone spojrzeniem dziewczyny, a później uwiązane na smyczy w alkierzu i traktowane w sposób okrutny. Odwołuje się tu do potocznego motywu poetyckiego damy igrającej z pieskiem i do średniowiecznej paraleli miłosnej cierpiącego i milczącego sługi, zakochany zostaje ponadto porównany z żywym drzewem przebijanym prętem żelaznym.
Widać wyraźnie, że Zimorowic korzystał z wielu źródeł, świetnie był rozeznany w kunsztownej liryce antycznej, renesansowej, a także barkowej, lubiącej ostre kontrasty i alegoryczne obrazy, czerpał także z liryki popularnej i ludowej. Ważne jest to, że stać go jednak było na przekształcanie zastanych wzorców, poeta zmagał się z nimi, dążył do ich przystosowania, odświeżenia wytartych wyrazów i nadania im nowej siły. Udało mu się to zwłaszcza poprzez wymieszanie utartych szeregów symbolicznych.
W Roksolankach dostrzec można ślady tekstów Kochanowskiego; repertuar leksykalny, konstrukcje frazeologiczne i syntaktyczne, wątki treściowe…itp. Odsyłają one do wielu utworów Kochanowskiego - do Trenów, Zgody, Dziewosłęba, Muzy, Odprawy posłów greckich, Epitalamium na wesele….Radziwiłła. jednak w utworze pojawia się polemika z renesansowym klasycyzmem. Zimorowic bohaterem czyni chłopa, będącego częścią społeczności lokalnej. Rezygnuje jednak z pochwały życia wiejskiego. Zamieszcza za to elementy barokowe. Podglebie twórczości Zimorowica stanowiła kultura mieszczańska.
100 ROSKOLANKI JAKO EPITALAMIUM
Epitalamium- uformowany w antyku poemat ślubny, skupiony wokół takich motywów jak: pochwała małżeństwa im pary młodej, życzenia i gratulacje dla nowożeńców, opis uroczystości ślubnej. Wchodzi w związki z poezją bukoliczną, wzorowaną na Wergiliańskich eklogach. Epitalamium Zimorowica powstało z okazji ślubu jego brata, Bartłomieja. 69 pieśni uświetnić miało uroczystość ślubną. Roksolanki to cykl pieśni należący do najwybitniejszych osiągnięć staropolskiej liryki miłosnej. Pełny tytuł tego zbiorku brzmiał: Roksolanki, to jest Ruskie panny na wesele B.Z. z K.D.. Pod inicjałami B.Z. kryje się nazwisko brata Szymona, Józefa Bartłomieja, natomiast rozwinięcie skrótu K.D. brzmi: Katarzyna Duchnicówna, czyli poślubiona Bartłomiejowi mieszczka lwowska. Tytuł tomiku zawiera jeszcze jedno wymagające wyjaśnienia słowo, mianowicie „roksolanki”. Określenie to oznacza panny pochodzące z Roksolanii, którą to nazwą określano wówczas Ruś Czerwoną, czyli ziemie w Dorzeczu Sanu i Dniestru. Stąd też i „ruskie panny”.
Ów zbiór pieśni przywiózł poeta, jak podaje w tytule, na wesele brata. Już w tradycji antycznej znano takie utwory poetyckie, które pisano dla uświetnienia zaślubin i uroczystości weselnych i określano jako epitalanium. Gatunek ten miał charakter panegiryczny (pochwalny). Poeci przedstawiali historię młodej pary, jej pragnienia i oczekiwania. Pana młodego wychwalali za jego wykształcenie, dokonania i zasługi, pannę młodą - za urodę. Nowożeńcom składano ponadto życzenia i gratulacje, a w bardziej rozbudowanych epitalamiach utrwalano także ceremoniał zaślubin i obrzędy weselne. Na tle tradycyjnej twórczości epitalamijnej cykl Zimorowica zajmuje jednak miejsce szczególne, nie mieści się bowiem w znanym schemacie pieśni weselnej i realizuje szerzej zakrojone zadania poetyckie.
101 WERSYFIKACJA ROKSOLANEK
Zimorowic nadał swemu dziełu formę liryki przeznaczonej do śpiewu. Zbiór zawiera 69 wierszy z których 40 posiada niepowtarzającą się budowę, a więc każdy z nich używa innej strofy. W Roksolankach występują strofy izosylabiczne (izosylabiczny (izo- + sylabiczny - łc. syllabicus z gr.) językozn., lit. równozgłoskowy, o jednakowej liczbie zgłosek, operujące tylko rozmiarem wiersza), oraz heterosylabiczne (jęz. o dźwiękach mowy, głoskach: należących do innej sylaby, do innych sylab <hetero- + sylabiczny>
,formowane z różnych rozmiarów).
2/3 pieśni napisano strofą 4-wersową, pozostałe strofy liczą od 2 do 10 wersów ( są tez takie posiadające 3-, 5-,6-wersów). Występują tu także refreny np. w I 17.
Ponad to wyróżnic można różne odmiany sylabiczne 4-wersu, dystych, oktawę, zwrotką saficką.
Dziewosłęb np. wygłasza napisaną trzynastozgłoskowcem uroczystą przemowę o charakterze gratulacyjno-pochwalnym.