Wstęp do badań historycznych

Historiozofia to filozofia dziejów. Stara się odpowiedzieć na pytania: „Czy dzieje mają sens?”, „Kto jest podmiotem dziejów?”, (Spotykamy podmioty konkretne - osobowe, np. Mieszko I, innym razem są ogólne, np. społeczeństwo], „Co jest desygnatem pojęć” (np. Co, kto - jacy ludzie stoją za pojęciem feudałowie lub niewolnicy). Wprowadzamy do narracji podmioty, które są uogólnieniem danej grupy. „Czy te pojęcia są ogólne, czy oznaczają byty, o jakim są charakterze?” (np. Czym jest las? Czy właściwości lasu posiadają jakieś inne elementy?)

Ludzkość jest podmiotem dziejów. „Co to jest ludzkość?”, Dzieje nie mają sensu ogólnego, sprowadzają się do ogólnego punktu. „Czy byty stworzone (np. niewolnicy) nie są przypadkiem bytami pustymi, Czy oddają obraz świata?”. Choćby po to aby stwierdzić, że: „początek niewolnictwa stanowi odejście od ludzkości”. Chrześcijaństwo wprowadza nową koncepcję ludzkości jako społeczeństwa równych wobec Boga. Stoicyzm (m. in. Marek Aureliusz) miał podobne przekonanie, nie zamierzał ich jednak wprowadzać cesarskimi dekretami. Islam uznał uniwersalistyczne społeczeństwo, gdzie każdy człowiek podporządkowany jest wspólnocie (Wyższość całości nad częścią).

Egzystencjalizm - zajmuje się losami jednostek indywidualnych. Historia powszechna będzie w takim ujęciu historią jednostek wybitnych. Kultura to suma myśli.

Czas. Dzieje dzieją się w czasie. Obecnie uznaje się istnienie czasu linearnego - liniowego. Jego źródłem jest myślenie judeochrześcijańskie (początek stanowi narodzenie Chrystusa, całość ma się skończyć Paruzją, czyli powtórnym przyjściem Mesjasza). Takie pojmowanie czasu mówi o czymś, co nie może się powtórzyć, czyli wprowadza tzw. myślenie historyczne. Proces historyczny - to, co się dzieje i działo. chrześcijaństwo wprowadza nową koncepcję, każdy jest równy, a dzieje realizują się poza ziemią.

Czas linearny przeciwstawia się czasowi cyklicznemu, w którym istnieje powtarzalność, a człowiekiem rządzi fatum. Człowiek nie uczestniczy w kształtowaniu dziejów, tylko poddaje się im. Czas kołowy wymyślił Platon. Wedle Starożytnych Greków dzieje były regresem, procesem degradacji, zejściem od tego co najlepsze ku gorszemu. Jeśli w jakimś języku nie istniałoby pojęcie czasu przeszłego i przyszłego, wszystko musiałyby wyjaśniać mity. Istniałaby ze sobą w sposób szczególny związana wspólnota żywych i umarłych, tego rodzaju potrzebę spełniały przykościelne cmentarze, którym kres położono w wiekach XVIII/XIX w.

Książki narracyjne mają charakter wartościujący, należą do nich literatura dotycząca historii. „Jaki jest status sądów w nich zawartych? Czy przynoszą jakąś wiedzę? Czy są dobre, czy może złe? Ich autorzy z zasady dążą do budowania zdań intersubiektywnych. Czy ma to w istocie służyć poznaniu obiektywnej prawdy? Można wątpić, skoro fakty służą przede wszystkim prezentowaniu poglądów autora. Historyk jest zobowiązany do pisania o faktach i formułowania na ich podstawie własnych tez, ale bez pomijania tych które uznaje za niewygodne.

Prezentyzm (od praesentis - teraźniejszy). Koncepcję prezentyzmu stworzył Benedetto Croce. Zakładał, że prezentowanie własnych poglądów jest zaletą z punktu widzenia przyszłych pokoleń, poza wszystkim stanowi swoistą autoprezentacja epoki. Prezentyzm- zakłada, że wszystko co człowiek napisze jest już historią (praesentis) Wiersz Johanna Christiana Friedricha Hölderlina, „Rousseux”- „Byłeś, widziałeś, dziwiłeś się”. Nasze sądy mają wartość, mamy prawo oceniać, nasze sądy będą miały znaczenie dla poznania przeszłości przez ludzi w przyszłości i będą kształtowały ich sądy.

Nie ma humanistyki bez wartości. Problem wolności tak istotny w innych dziedzinach wiedzy dotyczy również samego sedna historii, zagadnienia czy nasz los, los świata jest przewidywalny: Dlaczego coś było? Czy mamy do czynienia z determinizmem, czy z indeterminacją? Pojawia się problem konieczności: Jak to się stało, że się wydarzyły się jakieś następujące po sobie wydarzenia?

Kultura jest właściwa tylko ludziom (np. kultura materialna, duchowa, społeczna), przyroda jej nie tworzy. To pozytywny i wszechstronny rozwój indywidualny i społeczny, całokształt ludzkich czynności i ich wytworów. Kultura to uprawianie ziemi, ale także umysłu i duszy. Kultura śmierci- antykultura , stanowi problem obecnych czasów.

Istnieje przynajmniej kilka definicji kultury:

historyczna, która twierdzi, że jest ona wytworem długiego procesu historycznego, wyliczająca, czym jest o tym świadczą czynniki, z których się składa: wiedza, prawo, obyczaje, tradycja, normatywna, gdzie jest systemem wzorów, norm społecznych(aspekt etyczny, moralny), których człowiek musi przestrzegać. System zaś je utwierdza, psychologiczna, główną cechą kultury jest ludzka psychika, ona ją tworzy, pozwala zaadaptować się w określonym środowisku, odpowiada za stereotypy ( np. Polacy- chaos, a Niemcy- porządek), strukturalistyczna twierdzi, że jest to system złożony z różnego rodzaju stałych i niezmiennych choć nie do końca poznanych struktur (np. dziecko uczy się mówić, łączy słowa automatycznie), gradacja służy ustaleniu, które są najważniejsze. Istotne są interakcje między nimi, genetyczne- źródłem kultury jest życie społeczne i zachodzące w nim interakcje międzyludzkie, materialna, byt materialny jest punktem wyjścia dla życia człowieka, duchowa: świadomość jest pierwotna i człowiek tworzy kulturę.

Kulturoznawca może ująć kulturę diachronicznie tzn., wedle następstwa procesów lub zjawisk w czasie, ale musi wprowadzić elementy podziału czasowego - taksonomia Morgana. Istnieje zależność między kulturą materialną, społeczną i duchową. Istnieje pogląd dający pierwszeństwo kulturze duchowej, ponieważ człowiek przede wszystkim nadał sens światu, nazwał to i owo a także stworzył systemy wartości. W takim ujęciu kultura materialna i społeczna są nosicielami tych sensów. Z dotyczących tych kwestii przeciwstawnych twierdzeń wywodzi się spór między materializmem a idealizmem. Antypozytywiści uważają, że kultura stanowi fakt indywidualny. Sonata za każdym razem brzmi inaczej- jest interpretowana. Indywidualizacja wypływa z czynnika ludzkiego. Rozumienie kultury jako wtopienia się w kulturę (hermeneutyka Biblii) filologia- odkrywanie tekstu ma charakter pozalogiczny- intuicjonizm. W sposób bezpośredni czytam tekst nie wyjaśniam lecz rozumiem. Interpretacja - pojęcie szersze, etapy wstępne rozumienia.

Cywilizacja - kultura.

cywilizacja materialna część kultury.

cywilizacja więcej niż kultura.

cywilizacja- ostatni etap kultury, upadek.

Cywilizacja to pojęcie równoznaczne z kulturą, przy czym przyjmuje się, że jest ona pojęciem szerszym. Oswald Spengler twierdził, że cywilizacja to ostatni, pozbawiony sił twórczych, etap kultury. Naliczył 22 przechodzące przez kolejne stadia cywilizacje, które koniec końców upadły. Objawami degeneracji były wedle niego następujące zjawiska: centralizacja, spadek jakości, zanik różnorodności (zanika poprzez znoszenie izolacji kulturowej przez media) i standaryzacja kultury (ujednolica się, upodabnia), rosnąca omnipotencja państwa, zabiera ono coraz więcej wolności obywatelowi, alienacja, masowość przeciwstawiona elitaryzmowi, spadek jakości kultury, manipulacja - społeczeństwo poddawane jest zabiegom socjotechnicznym, ulega im.

Wypada postawić pytanie: Czy rozwój znaczenia państwa jest procesem koniecznym? Dopiero w XIX wieku pojawiły się ubezpieczenia społeczne, tendencja przedłużania życia ludzkiego stała się czynnikiem stałym. Powszechność edukacji stałą się koniecznością w społeczeństwie poddanym dynamicznej industrializacji. Ważną rolę odgrywał rosnący w siłę nacjonalizm. Chodziło o stworzenie podatnego na określone hasła obywatela (tradycyjne wartości), który będzie posiadał właściwy z perspektywy właścicieli środków produkcji zawód. Wzrost dochodu społeczeństwa w konsekwencji sprawił również, że obniżył się wiek odbiorców kultury. Cywilizacja często kojarzona ze słowem kultura w pojmowaniu potocznym: technologiczny system działań człowieka lecz nie tylko. Hegel twierdził, że „Nie ma prawdy bez całości” . Niektórzy uważają, że stanowi element kultury, dotyczy technologii, związana jest z rozwojem techniki i życia społecznego człowieka.

Czasowniki opisujące pamiętanie: pamiętamy, poznajemy, wyobrażamy, sądzimy, rozumiemy, wnioskujemy, dokonujemy samoogląd, wczuwamy się w czyjąś sytuację, doznajemy objawienia, iluminacji - ogólnie są to przeżycia

1.Pragnienia i uczucia nie mają charakteru poznawczego. Przeżycia są w jaźni.

2.Pamięć jest fundamentem wiedzy

3.Rozum :

-wiedza jest jedynie nabyta- empiryzm

-wiedza jest wrodzona- natywizm (wrodzone cechy poprzedzają poznanie, poznanie przed doświadczeniem).

-wiedza jest i nabyta i wrodzona

Historyzm - wedle tego poglądu kultura jest wytworem historii, wszystko jej zawdzieczamy, ona wplywa na człowieka. Wszystkie mieszczące się w nim kierunki wierzą w człowieka, tworzą wizje społeczeństwa, stają się niekiedy ideologią. Zakładała ona jako podstawę teorię Johna Locka o czystej karcie (tabula rasa) a za punkt wyjścia obierała element ludzkiej pracy, konieczność interakcji i stałą konieczność zmian. Pogląd popierany prze Karola Marksa.

Mieszą się w nim:

a. Ewolucjonizm -pielęgnuje przekonanie, że istnieje jedna wielka globalna, ogólnoludzka kultura, w ramach, której rozwijają się te same stadia, tyle, że w różnym tempie (u jednych hamuje, u drugich przyśpiesza), ale można ją porównać. Np. w etnologii szuka się analogii, porównuje się np. zwyczaje pogrzebowe u XIX w. Indian i IX wiecznych Prusów. Tzw. metoda przeżytków w ten sposób stara się wyjaśnić pewne niezrozumiałe zjawiska, w IX w. żeglarz Wuls opisał Prusów gdzie po śmierci możnego podczas stypy przejadano dobra zmarłego. To co zostawało dzielono na losy. Otrzymywał je ten (nawet obcy) kto przybył najszybciej. Podobnie wśród Indian działała instytucja potlacz, zwołująca po śmierci kogoś znacznego wszystkich na stypę. Podczas uczty podczas zawodów i losowania wybierano spadkobiercę. Niwelowało to różnice społeczne i zakładało globalność procesu. Tu i tam uznawano, że podobna operacja zapobiega dużemu zróżnicowaniu majątkowemu, zacieśnia więzy łączące wspólnotę. Globalny proces historyczny wykazuje na tym przykładzie wspólne elementy. Uważano również, że dzięki wiedzy możliwy jest postęp etyczny. Ewolucjonizm zakłada jeden wspólny rozwój dla całego świata, wedle jego przekonania historia do czegoś zmierza a ci, którzy znajdują się w awangardzie maja rację. Przekonanie, ze rozwój społeczny podlega pewnym prawidłowościom.

b. Historyzm niemiecki: nie linia lecz drzewo, wyprowadzanie wspólnej linii od Grecji i Rzymu do współczesności jest absurdem. Kultury są bowiem niepowtarzalne, wyróżnia je specyficzna ekspresja ducha. Każdy rozwija się jak może. To główny ideologiczny przeciwnik ewolucjonizmu. Najważniejszym jego przedstawicielem był Leopold Ranke

c. Historyzm marksistowski: Marks uważał, że skutki czynów są motorem zmian. Podkreślał rolę motywów ekonomicznych. Wizje profetyczne nie spełniły się. Niebezpieczeństwo etyczne wiązało się z przekonaniem, że możemy przewidzieć- zając zasady działania procesu- co się zdarzy w przyszłości. To przekonanie stało się usprawiedliwieniem dla wszelkich podłości. Człowiek uzurpował sobie prawo do mówienia co zdarzy się w przyszłości.

Carl Popper - Nędza historycyzmu

Ahistoryzm - stanowisko odmawiające historii głównej roli w kształtowaniu kultury, historia nie ma wpływu na człowieka, nie kształtuje jej, źródłem kultury są pewne struktury. Elementy ahistoryzmu widać w teoriach Zygmunta Freuda. Przedstawił schemat ludzkiej trój-jaźni: id (nieuświadomiony popęd), ego i super ego. Wedle jego opinii stanowiły one komplet norm wedle, których staramy się żyć. Pierwotnie bowiem człowiek w niewielkim stopniu lub zgoła wcale nie odróżniał się od zwierząt, żył w hordzie, miał przywódcę- ojca, który posiadał harem i liczne dzieci. Wedle Freuda ocaleni przez matkę synowie zabili ojca, który nastawał na ich życie ale potem zaczęli odczuwać skruchę z powodu swojego czynu (zwłaszcza, że go również skonsumowali). Tak zrodziła się pierwotna religia - totemizm i pierwotne poczucie winy i dziwna skłonność do wymierzania sobie i innym kary. W ten sposób Freud szukając odpowiedzi na pytanie skąd wzięła się religia i dlaczego stała się wśród ludzi tak popularna stworzył podwaliny „Psychohistorii”- usiłującej poprzez liczne odwołania objaśnić procesy historyczne (Kontynuował tę myśl Erich Fromm w „Ucieczce od wolności”). Konsekwencją ahistoryzmu jest koncepcja, że tak naprawdę nie można wskazać wartości podstawowych a w swoich działaniach należy jedynie wytworzyć spójne i służące dobru wspólnemu wartości normatywne. Strukturalizm zakładał, że z rzeczywistości da się stworzyć pewną zhierarchizowaną strukturę i w ten sposób obnażyć funkcjonujący ahistoryzm. Ahistoryzm dzieli się niekiedy na:

1. strukturalizm: w XX wieku, filozof C.L. Strauss. Opis kultury, człowiek jest stały, zachowuje się powtarzalnie, stała struktura przykryta przez historie, dwa momenty kluczowe, rewolucja neolityczna i przemysłowa, Można struktury poznać badając ludy pierwotne. Historia w takim ujęciu to wiedza zapamiętana. Chomsky - gramatyka generatywna w założeniach strukturalna. Struktura umożliwiającą naukę języka- u dzieci, powtarzalność, dziecko samo rozwija język ponieważ w głowie ma gramatykę.

2. freudyzm: Pytanie: Kiedy człowiek stał się człowiekiem, Trzy elementy jaźni: super ego ( zachowania mieszczące się w kulturze), ego (pragnienia, marzenia nieujawnione), libido (popęd, seksualizm człowieka) Człowiek żyje w hordzie. Ludzki element- wyrzuty sumienia, kara, norma prawna pierwszy element kultury normatywnej. Energia musi się sublimować np. w sztuce. Podmiotem analizy może być człowiek- wybitna jednostka. Nie ma czegoś takiego jak społeczeństwo, w analizie psychologicznej ważny okres - dzieciństwo. Jego analiza, dzienniki. Nie jest to historia społeczna. Kierunek modny do końca lat 40.

Schemat dziejów kultury (procesy koncentracji i dyspersji). Wedle niego wszystko zaczęło się na Bliskim Wschodzie (Sumer i Akkad) i w Egipcie ok. 2.5 tys. lat p.n.e., pierwszą syntezę opartą na przemocy mieli stworzyć Asyryjczycy lecz już w I połowie VII w. p.n.e. przestała ona istnieć, druga - perska okazała się nadzwyczaj trwała bo cechowała ją tolerancja. Persowie obejmowali swoim imperium miasta greckie w Azji Mniejszej jednak to Grecy w osobie Aleksandra koniec końców przejęli ich spuściznę przynajmniej na jakiś czas. Zrodził się Hellenizm. Po rzymskim podboju synteza grecko -rzymska istniała tak długo jak trwały struktury państwowe. W VII wieku pojawił się islam, który zagarnął ogromny szmat ziemi należący niegdyś do Imperium Romanum a ocalone na północy chrześcijaństwo w połowie średniowiecza rozpadło się na dwa obrządki: grecki- Prawosławie i rzymski- Katolicyzm, ten drugi rozpadł się na protestantyzm

Modele opisu kultury, Inny podział :

Dyfuzjonizm- minimalizowanie a nawet zaprzeczenie ewolucjonizmu, jego zwolennicy uważają, że nie ma żadnej kultury globalnej a każda jest niepowtarzalna (autonomiczna) choć między tymi które się ze sobą stykają dochodzi do rozmaitych „transferów”. Pogląd, że pewne wartości przysługują tylko określonym kulturom wiązać już można ściśle z określonymi ideologiami wyrosłymi w XIX i XX wieku. Zróżnicowanie i istnienie wielu autonomicznych kultur stanowi jedno ze źródeł ich rozwoju, również kontakty międzyludzkie.

Naturalizm w ujęciu ontologicznym zakłada, że świat społeczny i świat przyrody są jednością, ale ten pierwszy jest jakościowo odrębny od drugiego, choć stanowi jego kontynuację. W związku z tym świat przyrody można badać tak jak świat społeczny, metodami fizykalnymi. W ujęciu epistemologicznym przekonuje, do konsekwencji z jaką należy budować świat tymi samymi metodami. Z tej drugiej definicji wywodzi się pozytywizm i fizykalizm, dla którego fizyka jest nauką wzorcową. Naturalistyczne - Każde jednostkowe poznanie jest poznaniem prawomocnym.

Antynaturalizm odwrotnie do naturalizmu, w ujęciu ontologicznym uważa świat społeczny za zupełnie odrębny, inny od przyrody (R. Ingarden). W ujęciu epistemologicznym społeczeństwo i przyroda to dwa różne światy, których nie można badać tymi samymi metodami. Zakłada różnicę: w naukach przyrodniczych wyjaśniamy, a w naukach o człowieku rozumiemy. Gdy wyjaśniamy, to fakty społeczne są faktami fizycznymi, a kiedy rozumiemy, to przyswajamy te fakty (stosując się do reguł hermeneutyki).. Inne metody badawcze wyjaśniamy świat społeczny inne dla świata przyrody. Człowiek jest wyjątkowy, najważniejszą jego cechą jest umysł, tworzy kulturę, świat symboliczny.

Istnieją w dzisiejszej humanistyce:

Redukcjonizm - Sprowadzenie zjawisk społecznych do podłoża społecznego redukcja np. uczuć do związków chemicznych. W takim ujęciu miłość to zjawisko fizyczne. Wedle poglądów Wilsona także zachowanie człowieka można wytłumaczyć genami a altruizm to nie wyższy stan ducha, a jedynie działanie mające na celu uzyskanie w przyszłości określonej gratyfikacji lub pomocy.

Psychologizm - Redukuje zachowania ekonomiczne do psychologicznych.

Antyredukcjonizm - Wspomnianą miłość szczęśliwie nie redukuje do stanów psychicznych ale tłumaczy ją procesami społecznymi. Nie ma przejścia od systemów prostych do złożonych. Uczucia są stanem ducha.

Kurt Goedel sformułował dwa twierdzenia:

- Nie ma nauki wszystko wyjaśniającej. Domniemywał, że gdzieś jest koniec nauki.

- Nigdy nie wyjaśnimy wszystkiego, dlaczego rzeczywistość jest taka a nie inna.

Esencjalizm - Wiążą się z nim pojęcia zjawiskowości i istotowości. Przekonanie, że świat ma istotę, duszę (Zeit Geist - Hegla). Sokrates miał przekonanie, że można dojść do istoty rzeczy. Esencjalizm czerpał od sofistów, którzy poczytywali sobie za powód do chwały, że umieli jedną rzecz przedstawić raz jako dobrą innym razem jako złą. Zganił taką postawę Sokrates, za nim poszedł Platon. C. Pope skrytykował esencjalizm, uważał bowiem, że powoduje same nieszczęścia, z którego największym jest brak wolności („Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”).

Fenomenalizm - Stoi w opozycji do esencjalizmu. Zakłada, że mamy do czynienia tylko ze światem zjawiskowym a w nim wszystko można opisać. Boską mocą usprawiedliwia wszelkie zawieruchy dziejowe i co zrozumiałe krytykuje nauki Marksa. Fenomenalizm momentami przybiera formy charakterystyczne dla profetyzmu, uznając, że można stwierdzić co się będzie dalej z nami i światem działo. Z częścią proroczą jego nauk powiązane są pojęcia antynomia i socjalizm z katedry (zwracający uwagę na esencję i niebezpieczeństwo postępowania).

Trzy ważne pytania:

Kto poznaje? (podmiot)

Co poznaje? (przedmiot)

Jak poznaje? (metoda)

Poznanie. Przeżycia poznawcze: pamiętam, doznałem, wyobraziłem sobie, sądzę o czymś, zrozumieć zachowanie…, wywnioskować, wczuć się w czyjąś sytuację, wejrzeć w istotę sprawy - domyśliłem się, objawiło mi się coś, doświadczyłem iluminacji, introspekcja. Przeżycia nie poznawcze: uczucia, pragnienia, postanowienia. Źródłem przeżyć poznawczych jest jaźń, posiada ona władze: zmysły, pamięć, wyobraźnię, rozumienie (posługiwanie się wyrażeniami, zmysł opisywania i tworzenia definicji), rozsądek (być w stanie coś rozsądzić), rozwagę. Możemy je uporządkować w postaci skrajnej: doświadczenie (nie ma żadnych przeczuć poznawczych poza doświadczeniem) i rozum (natywizm - każdy człowiek ma skłonność do przeżyć poznawczych). Istnieją dwa stanowiska:

Pagnostycyzm- poznanie w całości. Agnostycyzm- poznanie tylko w części.

Transcendentalizm - powiązany ściśle z filozofią Immanuela Kanta. Jego zdaniem prawomocność poznania jest prawomocnością jednakową a jej granice są ograniczone. Bóg wedle jego koncepcji jest postulatem i nie może stanowiskiem dla formułowania sądów powszechnych. Kant rozróżnił co jest wiedzą, a co nauką (XVIII w.) Wykreował koncepcję „podmiotu transcendentalnego”, wedle niego twierdzenia naukowe możemy odnosić tylko do tego co istnieje w czasie i przestrzeni - usuwa z poznania naukowego Boga - postulat etyczny. Poznanie transcendentalne: 12 kategorii Kanta, jednakowa prawomocność poznania. Świat się nam nie przedstawia, to my go tworzymy. W tej ostatniej nie ma poznania naturalistycznego. Prawomocność - sądy muszą być powszechnie ważne. Można uważać, że człowiek jest w stanie poznać wszystko, albo być agnostykiem i uważać, że nie można niczego ustalić. Istnieją też sytuacje pośrednie, gdzie coś jest subiektywne a coś obiektywne.

.Metody jakimi dysponuje historia:

1.Empiryzm jest to metoda poznania oparta na doświadczeniu Nauki oparte na doświadczeniu niestety nie dają wiedzy koniecznej- obowiązującej zawsze. Dzieli się na:

a- Zewnętrzne- zmysłowe.

b- Wewnętrzne- introspekcja.

c-Aspekt genetyczny, skąd pochodzą sądy, pojęcia, teorie- aposterioryzm. Dzieli się na:

aposterioryzm radykalny

aposterioryzm empiryczny

d-Aspekt racjonalistyczny- pytamy o metody

-obserwacja (raczej nie stosowany),

-eksperyment (w archeologii eksperymentalnej, np. odnaleziony łuk, cięciwa czy uprawianie pola dawnymi narzędziami),

-indukcja (od szczegółu do ogółu) -od obserwacji szczegółowych do ogólnych wniosków, budowanie uogólnienia wychodzącego z pewnych przesłanek, elementów jednorodnych od ilości jednorodnych elementów zbioru. np. na dworze mało ludzi nosi zimowe czapki, jest przedwiośnie. Twierdzenie ogólne - robi się ciepło, gdyż zbliża się wiosna, dlatego ludzie przestają nosić zimowe czapki. Teren: obserwowany fragment; czas: w jakim okresie badanie wykonano; zbiór: osoby, rzeczy, na których wykonano badanie. Warunki odzyskania niepodległości w 1918. Zbiór, teren: Polska; czas: 1918. Warunek konieczny to konflikt państw zaborczych, a wtedy warunkiem wystarczającym będzie powstanie. To metoda wadliwa. Przykłady najprostsze: Wróbelek x jest szary, wróbelek Y jest szary... a zatem wróbelek Z jest również szary. Wniosek wszystkie wróbelki są szare. Inny; Wczoraj wzeszło słońce, dziś wzeszło słońce, jutro też wzejdzie słońce.

Dzieli się na:

postać umiarkowaną.

postać skrajną.

2.Aprioryzm (racjonalizm) od XVIII wieku. Dzieli się na:

a. Aspekt genetyczny-wiedza pochodzi od rozumu.

b. Aspekt metodologiczny. Dzieli się na:

-Metody zracjonalizowane (dyskursywne):

dedukcja- od ogółu do szczegółu, musi być fakt empiryczny, np. w latach 1231, 1234, 1238 mamy wzmianki o urzędzie koniuszego. Stąd wiadomo, że na terenie Polski w związku ze wzmożoną hodowlą koni istniało odpowiedzialne za to stanowisko. Teren: Polska; zbiór: pracownicy występujący na tym terenie; czas: podane lata. Prostszy: X umarł, Y - umarł, Z -umarł. Wszyscy ludzie umierają, Ja również umrę.

analiza

synteza

-Metody irracjonalne (niedyskursywne):

intuicja- Uświadomiony instynkt to intuicja, również empatia.

iluminacja.

Empatia. -

Charakter narracji to sposób w jaki za pomocą zazwyczaj uogólnionych pojęć tworzy się treść istotną dla przyswojenia wiedzy.

Charakter wiedzy ma dwa aspekty: konieczny (nie można go podważyć, np. matematyka, logika) i przypadkowy (a zatem możliwy do zakwestionowania, np. historia).

Język (semiotyka) - umiejętność filologiczna zawsze poprzedzająca badania, ogólna, formalna czyli logiczna teoria języka rozumianego jako system znaków, zajmująca się językiem w aspekcie jego racjonalności i sprawności w aktach poznania i komunikowania.

Onomastyka dział językoznawstwa zajmujący się klasyfikacją i wyjaśnianiem nazw własnych, etymologią pochodzenia słów. To swoista geografia historyczna. Odnosi się do nazw własnych (ludzi, zwierząt, miejsc, rzeczy martwych - mają one zawsze jeden desygnat) i nazw pospolitych (apelatyw np. krzesło). Działy onomastyki: antroponomastyka, toponomastyka, hydronimia. W latach 50 XX w. istniał spór o to, jak traktować onomastykę: jako naukę pomocniczą historii, geografii, czy może jest to dział językoznawstwa. Najstarsze są nazwy wodne -hydronimia, hydrominy. Istnieją próby dopasowania ich do kultur archeologicznych. Etnos staro europejski jest najstarszy dla wszystkich, więc najstarszą kulturą jest kultura popielnicowa. Problem Bałtów. Jest to nazwa sztuczna. Nazewnictwo na ich obszarach jest nazewnictwem słowiańskim, są to nazwy bałtyjskie, które zostały zeslawizowane. Pierwotną ojczyzną Bałtów był środkowy Dniepr, miejsce występowania plemienia Dnieprzan. Wiele słownictwa bałtyjskiego znajduje się w językach ugrofińskich. Ugrofinowie przejmowali wiele słów od Bałtów, nie posiadali więc swoich odpowiedników, a co za tym idzie nie mieli tych przedmiotów. Antroponomastyka (nauka o nazwach własnych ludzi) - pochodzenie imienia Skarbimir, herbu Awdaniec: auda w językach nordyckich to skarb. Jego przodkowie dotarli do Polski z północy, za sprawą Bolesława Chrobrego albo Wikingów. Nazwiska pojawiają się w Niemczech i Szwajcarii w XII w., zaczęły wędrować wraz z lokalizacją. Najstarsze polskie nazwy osobowe do XVI wieku, pierwsze polskie nazwiska kończyły się na -wic, -ski- najwcześniej pojawiły się w Wielkopolsce w XIV/XVI wiek, w południowej Małopolsce i na Śląsku na -ori, -ik, -ak. Do XVI wieku nazwisko nie oddaje pokrewieństwa, dziedziczenie imion również często zawodzi, łatwiej gdy dodatkowo udaje się z nim powiązać kryteria terytorialne. Arystokracja miała imiona dwuczłonowe. Nazwiska kończące się na - ski nie muszą być wcale szlacheckie, w XVIII w. nadawano je chłopom. W trakcie asymilacji Żydów zmieniano ich nazwiska konstruując od nazw miejscowych, np. Krakowski. Najstarszy słownik do początku XVI w. okresu staropolskiego to słownik Witolda Taszyckiego. Imiona: pogańskie dotyczyły pochodzenia, niemieckie mówiły o etnosie, a chrześcijańskie nie wskazywały pochodzenia. Dzięki ich rozpoznaniu w dokumentach można prześledzić np. dynamikę procesu germanizacji, stratyfikację społeczna, sprawdzić kto w danym czasie znajdował się w elitach władzy.

Toponomastyka (zajmuje się nazwami miejscowymi): nazwy trwałe (topograficzne, kulturowe, dzierżawcze), najpierw były nazwami ludów zamieszkujących, później przeniosło się na tereny, i tak: patronimiczne, od imienia założyciela (np. Piotrowice, Mirosławice, ponieważ występują przez całe Średniowiecze nie sposób oddzielić starszych od młodszych) i służebne (np. Topory, Złotniki, Młynary, Koniary), gdzie ludność specjalizowała się w wykonywaniu pewnych czynności, pochodzą z bardzo wczesnego okresu państwa polskiego, a w związku z tym najwięcej ich występuje w Wielkopolsce, dzięki nim tworzono system powiązań gospodarczych niezbędny do funkcjonowania państwa. a nie ma w ogóle na Pomorzu Gdańskim; oraz rodowe. Uzupełnia te informacje oczywiście archeologia (Łowmiański), historyk może zbadać korelacje zachodzące między nazwami i materiałami archeologicznymi.

Językoznawstwo historyczne z zasady odsyła do desygnatu (czyli rzeczy określonej przez wyraz). Istota desygnatu nie lubi się zmieniać, ale często tak się dzieje. Słowo mówi o pewnej rzeczywistości z przeszłości. W 1786 roku - wydanie broszury Williama Jonesa, w której poinformował o odkryciu pokrewieństwa między sanskrytem a łaciną i greką. Wyciągnięto z tego wniosek, że wszystkie te języki wywodzą się z jednego- praindoeuropejskiego. Rozpoczęły się próby rekonstrukcji tego języka na bazie porównań sanskrytu, greki, łaciny, germańskiego i gockiego. W XIX w. zastanawiano się, czy Indoeuropejczycy mieli jakiś system prawny, starano się rozpoznać ich wierzenia. Feicht badał słownictwo germańskie i stwierdził, że ok. 30 % nie jest pochodzenia indoeuropejskiego. Powstała teoria substratu: jakiś substrat indoeuropejski nałożył się na inny substrat, przejął część, także słownictwa i ukształtował się lud praindoeuropejski. Porównawcza gramatyka historyczna starała się określić zasób słów używanych przez hipotetycznych pierwszych Indoeuropejczyków. Badano sanskryt i język hetycki.

Teoria falowa - językowe innowacje docierają do obrzeży miejsc zamieszkania jakiegoś ludu coś zmieniają, coś dodają oddalając się od rdzenia. Substratu- nowe słowa są dodawane z języków miejscowych i drzewa- różnicowania. W wypadku łaciny można prześledzić stopniowe różnicowanie, dzięki któremu stała się ona prajęzykiem dla wielu języków europejskich..

Derywat to nowy wyraz utworzony na bazie podstawowego, a odsyłający do nowego desygnatu, np. od wyrazu „wdowa” pochodzi wyraz „wdowiec”.

Fonetyka: nauka o wypowiadaniu i zmianach w wymowie. Języki dzielą się na: aglutynacyne - chiński, węgierski, fiński, alternacyjne, fleksyjne- dodajemy do wyrazu końcówkę oznaczającą jego znaczenie: dom, domowi. Obecnie obserwujemy zanik fleksyjności- przypadków.

Semantyka - nauka o zmianach w języku, uczy jak rozumieć wyraz, desygnat. Słowo należy przetłumaczyć właściwie nie tylko językowo, np. loco, locare (łac.) - dzierżawa. O pomyłkę nietrudno. Wspomniane pojęcie badał Kazimierz Tymieniecki, dochodząc do wniosku, że oznacza dzierżawę. Rudolf Kiecza wykazał jednak, że niemieckie besetzen stanowiące tłumaczenie locare oznacza osadzać, a do dzierżawy jako takiej stosowano słowo - vermieten. Używany termin miał więc przede wszystkim znaczenie techniczne- osadzenie w jakimś miejscu, dopiero po dodawaniu frazy „na prawie niemieckim” nabierał znaczenia prawnego. Błąd Tymienieckiego - wypływał z niewłaściwego rozumienia słów w kontekście historycznym i skrupulatności w tłumaczeniu. Powstawały słowniki znaczeniowe- Tezaurusy- omawiające, nie ściśle przekładowe, w których można było prześledzić zmianę znaczenia słów na przestrzeni wieków.

Leksykografia.

Łacina

-Tezaurus Linguae Latina (łacina klasyczna) wydawany od 1900 roku słownik naukowy, specjalistyczny, podaje słowo w cytacie. Tezaurus - Ducange Pictores - słownik pisany do 1754 roku.

-Słowniki łacińsko - polskie, Mariana Plezi dla Starożytności (Cyceroński) i „Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce” z 1953 r.

-Glossariusz do pisarzy średniowiecznej łaciny (podst.) Gratz

-Janusza Sondela, Słownik łaciński- obejmuje słownictwo starożytne i średniowieczne dla prawników.

-Słownik łaciny kościelnej- łacińsko- polski (terminologia kościelna) Władysława Alojzego Jougana.

Polski

-Słownik języka polskiego B. Lindego, trzykrotnie wznawiany, ostatnie wydanie 1953, zawierał słownictwo okresu staropolskiego od XVI do XVIII wieku, bardzo wiele funkcji, 6 tomów.

-Słownik staropolski, Urbańczyk, całe słownictwo staropolskie (nie jest etymologiczny).

Brak słownika dla okresu baroku.

-Słownik słownictwa dziewiętnastowiecznego, Niedźwiedzki i Kryński.

-Wielki Słownik Języka Polskiego, w latach 60, XI tomów, od połowy XVIII wieku, wydał Witold Doroszewski.

-Wielki Słownik Języka Polskiego, Kryński, Karłowicz- (słaby).

-Słownik, Niezgułkowicz- -Kurpis (nieoryginalny) do 1500 roku.

Źródła z języków obcych.

Niemiecki.

Duży zasób źródeł niemieckich. Istniały dwie strefy języka niemieckiego, linia Kolonia - Berlin rozgraniczała obie strefy, u nas strefa osiedleńcza - dolnoniemiecki opanował Pomorze Wschodnie, Zachodnie i Inflanty( od Szczecina aż po południowe wybrzeże Bałtyku - język Hanzy niemieckiej); , środkowoniemiecki: Śląsk, Małopolska, Prusy Wschodnie. Niemcy bardzo szybko odeszli od łaciny, unifikacja języka (mitteldeutsch). Podstawą dla Lutra w jego tłumaczeniu Biblii był środkowo niemiecki, z niego wykształciła się współczesna niemczyzna. Wilhelm Habsburg mówił po francusku, który był w pełni ukształtowany, a nie po niemiecku uznawanym przez niego za język mało doskonały. Dynastia Hohenstaufów w XII - XIII w. posługiwała się środkowo - wysokoniemieckim. Wraz z upadkiem tego rodu - język wyginął. Fonetyka daje możliwości rozumienia i prawidłowego wymawiania wyrazów. Można wyjaśnić, dlaczego doszło do rozróżnienia języka niemieckiego na dolny i wysoki. Druga przesuwka spółgłoskowa zmieniła brzmienie i zapis części wyrazów w językach dolnoniemieckich („p” przekształciło się w „f”, a „k” w „ch” i podobnie w innych). Na przełomie XIV i XV w. doszło do kolejnego zjawiska, tzw. dyftongizacji samogłosek długich, z „i” powstało „ei”(czas: tid - zit - zeit; sin - sein; min - mein, skriven- schriben- schreiben), z „u”, „au” (hus-haus). W XVIII wieku język literacki wykrystalizował się dzięki Słownikowi Adelmunda i romantykom niemieckim.

-Deutsche Woterbuch - Uniwersytet w Trewirze (online), zapoczątkowany przez braci Grimm w latach 1854

-Słownik języka środkowo-dolnoniemieckiego, Lieben - Schiller- (online pdf)

-Podręczny Słownik języka dolnoniemieckiego, Ag. Lasch.

-Mittelhohdeutsches Worterbuch, do XIII, cztery tomy (dostępny w internecie)

-Kieszonkowy słownik języka wysokośrodkowoniemieckiego Matthiasa Lexera z XIX w. (Śląsk i w dużej mierze Prusy).

Pruski.

-Język pruski wymarł w XVII w. Pozostały tylko nazwy wodne i miejscowe. Dokumentuje jego istnienie:

-Książę Albrecht - tłumaczenie katechizmu XVI wieku.

-Słownik elbląski (ok. 1000 słów) - XV wiek -tematyczny- przede wszystkim rzeczownik.

-Szymon Grunau

-Słownik nazw miejscowych Georg Gorlich oraz osobowych R. Trautmlada („Die alt-preuschiche person name” ), w 1910 roku wydano gramatykę Trautmana.

-Topor- („Prusski słowar”), prusko- rosyjski ale tylko do litery „L”.

-Słownik etymologiczny języka pruskiego.

Rosyjski.

Profit przyjęcia chrześcijaństwa z Bizancjum, lepsza adaptacja alfabetu do języków słowiańskich. Rozpad języków staroruskiego, podczas rozdrobnienia dzielnicowego w XIII wieku:

-rosyjski - Puszkin

-ukraiński- ukształtowany przez Szewczenkę (poeta) w XVIII

-białoruski- używany w kancelarii księstwa litewskiego

-Wydano podręcznik Horodowskiego do nauki pisma ruskiego oraz słownik Sierdziewskiego do XVII

Wieku, 3 tomy, materiały do języka staroruskiego.

-Staroruski słownik - Anisimowa.

To co pozwala nam zrozumieć sens zachowań:

Kultura (przebywanie w jednej kulturze, rozpoznawanie jej znaków)

Motywy (każdy człowiek ma motyw, więc możemy go pojąć)

Racjonalne działanie (jeżeli coś, ktoś działa racjonalnie, to możemy je zrozumieć)

Paradygmat to wzór postępowania poznawczego. Arystoteles stworzył jeden paradygmat, koncepcja wiedzy - uważał, ze da się opisać zastaną rzeczywistość przyrodniczą na podstawie czterech przyczyn: sprawcza (dlaczego coś działa na coś?), materialne, formalne (antropomorfizacja), celowe (po co się to dzieje?) Według nich wyjaśniamy świat. Opis przyrody z punktu widzenia człowieka. Przeniesienie opisu ludzkiego działania na przyrodę- antropomorfizm. Przyroda jako dobrze naoliwiony mechanizm, tworzy rozumny cykl. Blisko kultur animalistycznych. Wywyższenie przyrody.

W Średniowieczu starano się ująć wiedzę całościowo, nadać jej pełny, statyczny charakter. W XVI wieku następuje odejście od tradycji, reformacja a następnie filozofia Kartezjusza, stawia na pierwszym miejscu podmiot. Rodzi się empiryzm, Locke głosi swoją teorię tabula rasa, doświadczenie powoduje zapełnienie przestrzeni badawczej treściami poznawczymi.

Galileusz: wybrał trzy ostateczne przyczyny: celowość, formalność, materializm. doświadczenie w Pizie, zakwestionował tw. Arystotelesa w kwestii standardów wiedzy, był zwolennikiem racjonalizmu, który wypływał z doświadczenia. Wprowadził pytanie „dlaczego?”, uznał, że humanistykę można badać wg chronologii. W roku 1636 ustala się nowy paradygmat, wcześniej wiedza teraz nauka. Jej językiem nauki matematyka i geometria. Filozoficznie dowodzi tego Kartezjusz, jest to również wiek przełomowy, za Newtona nauka osiąga niebywały rozwój. Człowiek zaczyna postrzegać jedynie fakty fizyczne. Uznano, ze istnieje tylko jedna przyczyna sprawcza, odebrano przyrodzie celowość, zdegradowano ją do czegoś odrębnego. Oddzielenie się od niej. Sprzeciw wobec traktowaniu kultury jako interpretacji przyrody. Przyrodę wyjaśniamy, a świat społeczny rozumiemy. Kartezjusz rozdzielił człowieka na dwie części: świadomość i ciało. Nauka zajęła się tym co ogólne, tworzeniem prawa (intersubiektywny cykl). Uważał on, że fakty związane z kulturą za jednostkowe a jedyną formą ich uporządkowania jest chronologia (nie były ważne intencje) Postawą skrajną był pozytywizm. W połowie XIX w. pojawia się antynaturalizm. W obecnych czasach obowiązuje - pluralizm w sprawach metodologicznych

Hermeneutyka - nauki społeczne (rozumienie) i nauki przyrodnicze (wyjaśnianie). Obie metody prowadzą oddzielną narrację, a wybór metody determinuje efekt końcowy. Możliwości opisu jest bardzo wiele (Zasada nieoznaczoności Heisenberga).

Źródła historyczne - jest to zjawisko dynamiczne, gdyż nie wiemy co w przyszłości może być źródłem. Źródło jest pewnym komunikatem i jest przez coś przekazywane (a więc składa się z treści i dokumentu, kroniki). Każde źródło prowadzi do poznania życia społecznego i kanału o tym informującego (Źródło= informacja plus kanał -nośnik)

Źródła historyczne dzielimy na trzy grupy przy czym pierwsza jest szczególnie szeroko reprezentowana:

I. O strukturze materialnej:

1. Ekofakty (nie są wytworzone przez człowieka lecz przyrodę, jeszcze sto lat temu nie były wykorzystywane; dendrologia, genetyka, palinologia - pyłki roślin)

2. Artefakty, materialne wytwory człowieka, adresowane na zewnątrz. Dzielą się na:

a. Bez struktury informacyjnej.

b. Ze strukturą informacyjną. Dzielą się na:

● ikoniczne nie tylko obraz, również zamek, dom.

● Żródła pisane (opisane szeroko poniżej)

-Narracyjne,

-Epistolarne

-Dokumentowo-aktowe, są tworzone z myślą o teraźniejszości.

II. Bez struktury materialnej (Mowa, język, gest, tradycja, legenda, mit)

Źródła pisane:

1.Narracyjne, są tworzone z myślą o przyszłości, mają cel, konstrukcję i wybór tematyki.:

- Źródła historiograficzne, dziejopisarskie (adresowane do przyszłych pokoleń)- od starożytnej Grecji do XVII w., od Herodota. Od XVIII w. można zaobserwować przejście z dziejopisarstwa do historiografii krytycznej. Rezygnacja z przekonania, że Bóg ingeruje w dzieje (racjonalizm zamiast prowidencjalizmu).

- Gatunki encyklopedyczne tworzone dla przyszłości, historie albo dziejopisarstwo od Herodota kończy się w XVIII wieku wraz z oświeceniem kiedy to zaczyna się dziejopisarstwo krytyczne, wcześniej rocznikarstwo, w związku z świętami Wielkanocy, chronologiczny zapis- również u Długosza. Uznał, ze to sposób najlepszy

- Biografie - „Żywoty Cezarów” Swetoniusza;

- Autobiografie - „O wojnie domowej” Cezara;

- Roczniki;

- Kroniki;

- Hagiografie - żywoty świętych, Vita, passiones, miraculae martyrologia-spisy świętych najw. Romana, żywoty świętych, pasje, miracula- opisy cudów;

- Katalogi;

- Nekrologi; modlitwy, od XII wieku powstała w związku z wprowadzeniem pojęcia czyśćca łączność między światem żywych i umarłych, Księgi brackie - nekrologi osób, które były współbraćmi świeckimi.

- Relacje z podróży; IX -XI wiek relacje arabskie, orografia, opisy podróży..

- Orografie - opisy Ziemi;

- Pamiętnikarstwo - punkt wyjścia to raptularz, krótkie notatki coś się działo w rodzinie: ślub, zgon, narodziny dzieci, Następnie tworzono zbiory akt dotyczące rodziny, księgi pamiętnicze. zbiera się korespondencje, zdjęcia, tworzy się dokumentację. Dopiero potem wyłoniły się pamiętniki właściwe. Pamiętnik własny - relacja osobista, prowadzony na bieżąco, niekoniecznie dzień po dniu; Dziennik - notowanie na bieżąco; Wspomnienia- pisane jakiś czas po wydarzeniu, ex post; Diariusze - mogą mieć charakter odosobniony, dzień po dniu i dotyczyć określonych zdarzeń np. sejmu;

2. Epistolarne. Relacje epistolograficzne - Wszelkiego rodzaju korespondencja, Listy np. Sobieskiego do Marysieńki, dotyczy jednak głównie XIX wieku i dalej, diariusz,

3. Dokumentowo - aktowe (normatywne): Dokumenty aktowe są dokumentami społeczeństwa stanowego, istnieją dokumenty właściwe dla danej grupy stanowej. W ramach stanów funkcjonują odrębne organa. Urząd wytwarza dokumenty i posiada określone kompetencje. Akta - służą dokumentowaniu spraw bieżących (ciągi dokumentów).

W Polsce istniało pięć kancelarii. Oto one i dokumenty przez nie wytwarzane:

Kancelaria królewska dzieliła się na: metryka koronna, konstytucje, lauda, źródła skarbowe i źródła sądowe. Opisane niżej:

-Metryka koronna: (księga wpisów), zachowała sie od XV wieku, serie ksiąg (wyodrębnione w zależności od tematyki) Od XII wieku kościół prosił o nadania na piśmie, wcześniej czyniono to na słowo, powstawać zaczęły dokumenty jednostronne (bez odpisów) z pieczęcią dla odbiorcy. Przełom dokumenty zaczęto rejestrować (od Kazimierza Wielkiego). W dokumentach kościelnych szybciej. Księgi te nazywamy metryką koronną, zachowało się około 340 (bez względu na treści składano je do jednej księgi) od początku XVI wieku dokumenty tematycznie do odpowiednich ksiąg (dotyczy to głównie polityki zagranicznej: ks. poselstw, ks. kanclerskie) Księgi poselstw, wprowadzono specjalizację, zaczęto księgi różnicować. W II połowie XVI wieku zmiana, pojawił się zwyczaj aby dokumenty rejestrować- oblatowanie- wpisanie do ksiąg metryki koronnej (Dokument oblatowany - dokument wpisany do księgi kancelarii królewskiej - metryki królewskiej). Pojawia się ekstrakt kopia lub odpis dokumentu oblatowanego z księgi metryki koronnej, była dowodem np. w sądzie. Każdy mógł prosić o taki odpis. Biblioteka zabrana została przez Szwedów, przez Rosjan, przetrwała Powstanie Warszawskie. Dokumenty dotyczyły Korony i Prus Królewskich (Ich sumariusz sporządził T. Wierzbowski). Podobny dokument to „Księga sądu ostatecznego” powstała w 1085 roku za Wilhelma Zdobywcy.

-Konstytucje i lauda - w Polsce ustawy sejmowe.

-Źródła skarbowe: lustracje (szacowanie dóbr królewskich- informacja na temat dochodowości królewszczyzn), rejestracja dochodów. Księgi pogłówne. W Polsce wydano niemal wszystkie lustracje, pogłówne, podymne, w miastach szos. Księgi podatkowe od panowania Stefana Batorego (24 tomy)- podatki na wojsko kwarciane, obejmują tych, którzy coś posiadali od szlachty po chłopów.

-Źródła sądowe: Księgi referendarskie (do dóbr królewskich), księgi trybunału królewskiego w Piotrkowie Trybunalskim (do 1577 kiedy Zygmunt Stary zrzekł się swych praw sądowniczych z dóbr prywatnych, Zygmunt August zrzekł się tych samych praw z rejonu Żuław na rzecz Gdańska ), księgi asesorskie (do dóbr miejskich królewskich). Księgi odwoławcze, informacja w nich zawarta świadczy, że sprawa nie została rozstrzygnięta w sądzie niższej instancji np. wójtowskim. Zygmunt Stary zrzekł się swych praw sądowniczych z dóbr prywatnych, Zygmunt August takich samych praw zrzekł się z Żuław na rzecz Gdańska. Dawne procesy odbywały się zawsze z oskarżenia prywatnego, proces inkwizycyjny czyli pierwotna forma procesu z oskarżenia publicznego pojawił się dopiero wraz ze wzrostem znaczenia państwa i sprawowania przez niego kontroli nad życiem obywateli w XVIII wieku. W państwie krzyżackim na ten przykład w jednym czasie funkcjonowały aż trzy systemy prawne.

Kancelaria szlachecka dzieli się na: Sąd ziemski, Sąd podkomorski, Sejmiki i Sejmy, Trybunał koronny i sądy grodzkie. Opisane niżej:

-Sąd ziemski, Księgi sądu ziemskiego od XIV wieku. Znajdowały się w nich wpisy dokumentów: testamenty, pożyczki, przywłaszczenia, dotyczyły posesjonatów, czyli szlachty, która posiadała dobra ziemskie. Małe sprawy karne.

-Sąd podkomorski, Księgi podkomorskie, pierwsze pochodzą z XV wieku, sprawy dotyczące granic.

-Sejmiki zasadnicze uchwały to lauda, akta sejmikowe

-Sejmy, wyróżnić można ordynaryjne i ekstraordynaryjne, ustawy i uchwały sejmowe to konstytucje, zebrane w wydawnictwie Volumina Legum (tzw. Konstytucje Sejmowe). Nie było urzędowego stenogramu z obrad a jedynie stenogramy prywatne, diariusze. Może być kilka relacji z jednego sejmu, je również wydawano niekiedy drukiem.

-Trybunał koronny, funkcjonował od Stefana Batorego, zachowały się księgi trybunały koronnego. Dokumenty szlachty.

-Urząd grodzki, Księgi urzędu grodzkiego były księgami wpisów dokumentów, rozstrzygał również w sprawach cywilnych , oprócz tych które dotyczyły: gwałtu, rabunku na drodze, podpalenia, najścia w domu - tym zajmowały się sądy grodzkie.

-Sądy grodzkie Księgi sądu grodzkiego, najbardziej rozbudowany sąd szlachecki, sprawy skandalizujące. Księgi sądowe to zazwyczaj czystopisy, pisane kursywą. Dokumenty szlachty gołoty.

Kancelaria miejska dzieli się na : wójt, sołtys, rada miejska, ława, bractwa religijne, cechy. Opisane niżej:

-Wójt, sołtys, Księgi sołeckie i wójtowskie, był on reprezentantem feudała w mieście, lokował miasto, pełnił funkcje administracyjno sądownicze. Sprawował sądy w małych sprawach.

-Rada miejska, Księgi radzieckie rachunkowe, obywatelskie i wydatki , szosu (podatek od mieszkańca) , kopiariusze (kopie listów), recesów poza tym księgi czynszowe: gruntowe i hipoteczne, oraz wilkierze i księgi ortyli, a do wilkierzy zaliczają się jeszcze księgi wety wytwarzane przez sąd wetowy. Księgi kiery (Spisy ławników, członków rady miejskiej, wtedy funkcje te pełniło się honorowo). Księgi gruntowe, szos - pogłówny, księgi sądowe- rada jako instytucja odwoławcza, księgi hipoteczne- najstarsze w Gdańsku- księgi wiary publicznej. Księgi rachunkowe- kamlarze, księgi kamlarskie. Kamlarnia. Księgi korespondencji - Missiva, libri memorandorum (księgi miejskie - Gedenkbuch), księgi recesu, stenogramy notatek wysłanników na zjazd Hanzy, na Sejm, księgi obywatelskie, spisy obywateli danego miasta Rada wybierana była 22 lutego na Piotra, zasada dokoptowywania, z ławników, wilkierze- obowiązują tylko na terenie miasta, regulują jego życie (przepisy pożarowe, czystość, przeciwpożarowe, ile kto może mieć świń). Max Weber- Protestantyzm, Z wilkierza - Orty (porady prawne) odwołania do miast, z których wywodziło się prawo lokacyjne, do Magdeburga, Chełmna, prośby o interpolacje. Sąd wetowy i księgi wetowe, gdy nieposłuszni wciąż byli nieposłuszni- sprawy łamania wilkierzy.

-Ława, sąd ławniczy, prowadził go członek rady miejskiej, sołtys (księgi ławnicze), sprawy sporne, pożyczki, księga wpisów, wiary publicznej, ława jest sądem (zob. dokument higrograf- tekst równobrzmiący, przecięty, potwierdzenie wiarygodności.) ludzie działają w sferze gospodarczej. Fenomen Europy na tym właśnie polega, ludzie biorą na siebie utrzymanie, własna działalność, jej zabezpieczanie. Rada miejska pobiera świadczenia, gruntowe i pogłówne (od nieruchomości i osobiste).

-Bractwa religijne, związane z konkretnym świętym. W Średniowieczu tworzono stowarzyszenia ponad terytorialne, np. kupcy.

-Cechy, dokumenty cechowe, wykazy mistrzów, czeladników, wykazy tzw. Majstersztyków koniecznych do uzyskania mistrzostwa.

Kancelaria kościelna dzieli się na: Kancelaria biskupia, kancelaria kapituły, Konsystorz, kancelaria parafialna. Opisane niżej:

Kancelaria biskupia, księgi wizytacji, świeceń, czynności pontyfikalne, poza tym inwentarze dóbr stołowych, bibliotek. Szczegółowość wizytacji rośnie (z XVIII wieku) są to dokumenty wewnętrzne a w związku z tym bardzo wiarygodne, księgi święceń, (początkowo wyższe święcenia mogli otrzymać jedynie ci, którzy mieli prebendę, reszta pozostawała diakonami), księgi gospodarcze (inwentarzowe). beneficjów, tzw. czynności pontyfikalnych, dóbr stołowych, stanu bibliotek.

Kancelaria kapituły, wytwarzała dokumenty dotyczące kościoła katedralnego. Kapituły powstały w okresie walki o inwestyturę gdy wybierały biskupów, zwyczaj wysuwania następcy - koadiutora. Księgi gospodarcze, księgi posiedzeń kapituły- prowadziły dokumentacje dotyczącą corocznych, do których były zobowiązane.

Konsystorz, Księgi konsystorskie, sąd biskupi wytwarzał dokumenty dotyczące świeckich i duchowieństwa, spraw związanych z unieważnieniem małżeństwa, odstępstwem od wiary, czarami, gusłami, synomią, celibatem, herezjami. Od czasów Kazimierza Wielkiego sądy synodalne-zajmowały się sądzeniem tzw. grzechów jawnych wiązanych z publicznym łamaniem przykazań, lichwą, cudzołóstwem czy postami, zanikły w XV wieku)

Kancelaria parafialna, Wystawiała dokumenty na temat zgonów, chrztów, ślubów, ks. rachunkowe, witryk (wspomniana jeszcze przy okazji kancelarii chłopskiej)

Kancelaria chłopska (jeżeli wieś miała samorząd)- księgi ławnicze.

Związane z kolonizacją niemiecką- prawo niemieckie. Dotyczy wsi posiadających własny samorząd i sądy dotyczące spraw mniejszych (sąd sołecki, wiejski) Najstarsze księgi ławnicze w Polsce pochodzą z II połowy XV w. (księga wsi Koźliny koło Tczewa - 1473 r.). W związku z działalnością sądową powstawały wilkierze wiejskie (same wsie, wójtowie i sołtysi uchwalali rozporządzenie ale pan musiał je zatwierdzić- często stosowaną karą była kara beczki piwa). Wilkierze wiejskie z rejonu Korony w jezyku polskim zostały wydane przez St. Kutrzebę. Istnieją również księgi witryckie (witrycy). W dawnych wiekach dążono do tworzenia parafii jednowioskowych, w związku z czym miejscowa kancelaria parafialna rejestrująca chrzty, śluby i zgony, może nam dostarczyć obfitego materiału do badań etnicznych i demograficznych. Niestety nie wiadomo gdzie znaleźć można podobne dokumenty, mogą być wciąż jeszcze w parafiach lub juz w archiwach diecezjalnych.

Publikacje źródłowe:

Kluczowe metody dla wydawania źródeł powstały w XIX w.:

- Metoda filologiczna - jej twórcą był Karl Lachmann (1 połowa XIX w.). Od 1828 zaczęto wydawać Pamiętniki Dziejowe Germanii oraz Pomniki Literatury Germanii. Wypływało to z silnego zainteresowania ludzi epoki romantyzmu Średniowieczem. Oryginał to Autograf, wydawać więc o ile to możliwe powinno się na podstawie autografu. Jeśli nie ma autografu na podstawie archetypu- sztucznie odtworzonego tekstu na podstawie zachowanych kopii. Archetyp tworzono przez filiację (należało zestawić wszystkie kopie i wybrać tą, która zdaniem wydawcy była najbardziej zbliżona do oryginału-ustalenie związku między kopiami ) i emendację (porównanie kopii i wybranie tych lekcji - wyrazów, które mogły pochodzić a autografu). Przy tym zależało mu przede wszystkim na poprawności filologicznej nie historyczny. Kolacjonowanie- porównywanie z kopią wydawanego dokumentu aby uniknąć błędów edytorskich. Krytycy słusznie zauważali, że część wierszy w tekście mogła być zmieniona celowo.

- Metoda historyczna - nie dąży do odtworzenia archetypu, ale stara się prześledzić kopie i wyjaśnić wszelkie zmiany. Metoda historyczna bierze pod uwagę element historyczny, nie jest zadaniem stworzenie archetypu lecz prześledzenie wszystkich kopii i prześledzenie zmian w nich dokonanych.

Instrukcje wydawnicze, na ziemiach polskich:

- prof. Adama Wolfa, do źródeł łacińskich do XVI wieku, z 1958

- Kazimierza Lepszego do pozostałych, z 1953

- Ireneusza Ichnatowicza dla XIX i XX w. z 1961

August Bielowski, W. Kętrzyński- „Polonia Historica” VI tomów.

.

Kontynuacja - było źródło do x roku, ktoś zaczął pisać i kontynuował dalej ( bez ingerencji w poprzedni tekst), w końcu przepisał jedna reką np. w XV wieku.

Kontaminacja- to co wyżej przy czym drugi autor wprowadzał pewne drobne zmiany np. dookreślał przedstawione miejsce.

Amplifikacja- najgorszy rodzaj zmian, ktos zaczyna przerabiać twórczo oryginał, usuwa fakty, zmienia oceny bohaterów. Trudne zadanie dla wydawcy.

Archiwum to instytucja, w której są przechowywane archiwalia (zbiór dokumentów pisanych); zasób pomieszczenia; zbiór dokumentów, które ktoś otrzymał. Tzw. zespół archiwalny jest wytworzony przez osobę bądź instytucje na podstawie kompetencji (korespondencje). Od XIII - XVIII w. - akta spisywano w kancelarii. W XVIII - XX wieku nastąpiło oddzielenie czynności merytorycznych od formalnych. Zasób może być szczątkowy gdy na podstawie tego, co się zachowało jesteśmy w stanie ustalić wszystkie kompetencje urzędu lub fragmentaryczny gdy nie jesteśmy w stanie ustalić wszystkich kompetencji. Kolekcja - jest przeciwieństwem zespołu, stanowi zbiór zawiera dodatkowo akta wytworzone przez kolekcjonerów. Ma charakter wieczysty. Obowiązuje zasada poszanowania zespołu, nie wolno go dzielić na części, wyłączać. Kilka zespołów to zasób. Zasób archiwalny - zbiór akt będący wytworzony przez osobę prawną bądź fizyczną. Dodatkowo do zasobu należą akta otrzymana przez tą osobę, a akta te mają charakter wieczysty. Dodatkowo musi być uporządkowane wg zasad. Zasada pertynencji- powinien być przechowany w miejscu jego wytworzenia. Niestety nie jest to regułą np. archiwum zakonu krzyżackiego znajduje się w Berlinie. Zasoby możemy penetrować korzystając z pomocy przewodników archiwalnych (odnoszą się do zasobu w danym archiwum, po gdańskim archiwum, prof. Biernata). Przewodnik tematyczny- co jest w całym kraju na dany temat ( np. przewodnik S. Pławy o chłopach feudalnych we wszystkich polskich archiwach), Inwentarz archiwalny (wstęp - krótka charakterystyka, wyszczególnienie jednostek należących do danego zespołu dot. np. cła palowego). Istnieje skorowidz archiwalny (wykaz nazw miejscowych albo osobowych), sumariusz - regestariusz, krótkie streszczenie z podaniem najważniejszych informacji. Mogą się odnosić do dokumentów lub ustaw różnych, prawo ogłaszano ustnie w obecności świadków, mogło temu towarzyszyć wydanie odpowiednich dokumentów, jeden szedł do odbiorcy, kopiariusze powstały później i dotyczyły dokumentów podstawowych. W archiwach często wyodrębnia się dokumenty pergaminowe z zespołów- są gromadzone oddzielnie- mają własne sumariusze. Aby korzystać z archiwum potrzebne jest zaświadczenie z instytucji kierującej do archiwum. Obecne wydania tekstów źródłowych są wyposażone w:

Przypisy rzeczowe (cyfry arabskie) służą identyfikowaniu wszystkich osób i miejsc

Przypisy tekstowe (cyfry łacinskie) czy oprócz lekcji wykorzystanych są lekcje dodatkowe lub jeśli coś w tekście zostało zmienione (razura - miejsce wytarte, informacja, że pierwotna wartość była inna]).

Wstęp do źródła - skąd pochodzi. Opis źródła, rękopisu, okładki przedniej, tylnej, liczby kart i składek, opis materiału na jakim został sporządzony.

Nagłówek - czas, miejsce wydania dokumentu, regest. Część informacyjna: podstawa wydania, noty dorsalne (informacja na odwrocie dokumentu), sposób uwierzytelnienia (czyli jest a jeśli jest to opis pieczęci). Indeks - spis inwentarz wstęp do dokumentu, bądź wykaz jednostek.

Archiwa centralne i terenowe:

1. Archiwum główne akt dawnych zawiera akta do 1795 roku akta wydań centralnych, akta rozbiorowe, podworskie, akta archiwów terytorialnych, grodzkie, ziemskie, w archiwach terytorialnych, także mapy.

2. Archiwum akt nowych po 1918 roku

3. Archiwum dokumentacji mechanicznej: płyty, filmy

4. Archiwum Główne Urzędu Statystycznego, od 1870 roku.

5. Centralne Archiwum Wojskowe, Rębertów, od 1914 roku, nie podlega Narodowemu Archiwum Państwowemu.

6. Archiwum IPN.

7. Archiwa Kościelne, nie są scentralizowane, na poziomie diecezji i parafii, także dekanalne.

Dokument- to pojęcie szerokie, zapis myśli ludzkiej bez względu na formę. Dokument w sensie ścisłym to każde pisemne oświadczenie posiadające prawnie i kancelaryjnie samodzielny byt, służące powstaniu, wykonaniu bądź udowodnieniu określonych uprawnień, posiadające pewne swoiste zmieniające się cechy wewnętrzne i zewnętrzne charakterystyczne, dla czasu i miejsca jego powstania. Pełni kilka funkcji, może tworzyć nowy stan prawny lub znosić stary a także dowodzić istniejącego stanu prawnego. Może również przenosić stan prawny z jednej osoby na drugą. Dokumentami zajmuje się dyplomatyka, nauka pomocnicza historii, powstała gdy benedyktyni francuscy musieli się zmierzyć z zarzutami dotyczącymi prawdziwości ich nadań. Powstała książka „O dyplomatyce ksiąg sześć”. Dyplomatyka wprowadziła metody mające określić jakość dokumentu, czyli czy jest on: autentyczny, oryginalny, wiarygodny. Dyplomatyka stanowi niełatwą płaszczyznę badawczą, od jej adeptów wymaga się sporych umiejętności językowych, ściśle filologicznych (u nas łacina, niemiecki), paleograficznych (herby), sfragistycznych (pieczęcie), dotyczących chronologii (datacja).

Podział ze względu na moc prawną:

-dokument dyspozytywny tworzy nowy stan prawny, bądź potwierdza go jeśli o ten stan zaistniał spór (certa, epistula, testamentum).

-dokument poświadczający stan prawny (memoratorum, noticia, breve).

-dokument jakby dyspozytywny potwierdzający wolę monarchy ogłoszony publicznie, stan prawny istniejący juz wcześniej, niekiedy w związku z tym antydatowany.

Dokument -proces tworzenia

Wystawca -odbiorca - Spotykają się aby ustalić co ma być przedmiotem stanu prawnego. W wyniku tego spotkania powstawał - Koncept (minuta) - brudnopis sporządzony przez dyktatora. Na jego bazie dochodzi między stronami do wspólnych uzgodnień spisanych w czystopisie dokumentu przez mandatora (inglosatora) posługującego się pewnymi stałymi formułami, których zbiór stanowi księgę formularzy (gotowców).

Dokument: Część wstępna- protokół.

Część właściwa- koncept.

Część kończąca- eschatokół.

Elementy składające się na dokument:

1.inwokacja- wezwanie imienia Boga.

2.intytulacja- imię i godność wystawcy (na podstawie zmian można prześledzić np. wzrost znaczenia lokalnego księcia, tytulatura: princeps-dux).

3.inskrypcja- imię i tytuł odbiorcy.

4. salutacja- pozdrowienie odbiorcy.

5. perpetuacja- życzenie aby stan zawarty w dokumencie trwał wiecznie.

6. arenga- podany zostaje główny motyw wystawienia dokumentu.

7.kronugacja-

8.narracja- przedstawienie wszelkich zmian jakie nastąpiły- procesu.

9.dyspozycja- właściwa część dokumentu.

Eschatokół uzupełniała:

-testacja - świadkowie.

-datacja- data.

-aplekacja- potwierdzenie aby ustalenia zawarte w dokumencie trwały wiecznie

Dokument może dotrzeć do nas w dwóch podstawowych formach, jako:

- Oryginał - czyli w takiej formie w jakiej powstał przy czym elementem koniecznym dla uznania go za oryginalny jest to aby był zgodny z wolą wystawcy;

- Kopia - odpis oryginału, może być skrócony.

Ale również:

- Falsyfikat - odwrotność oryginału, dokument, który nie jest zgodny z wolą wystawcy. Chce uchodzić za oryginał, może być sfałszowany w całości (interpolowany) lub tylko w części. Cystersi oliwscy stosowali proceder dopisywania nadań do dokumentów, których potwierdzenia domagali sie od kolejnych władców. Proceder ten ukrócili na czas swych rządów Krzyżacy.

-Dokumenty powtórzeniowe. Często składały się z trzech elementów, wprowadzenia, treści właściwej dokumentu i na koniec, datacji i listy świadków potwierdzających jego wystawienie. A wśród nich:

Transumpt- wystawiony przez osoby lub urzędy do tego uprawnione. Ich potrzeba wynikała z faktu, że na procesach należało przedstawić dokumenty, które niekiedy były bardzo stare i zniszczone, dodatkowo obawiano się ich zgubienia w podróży. Kopie potwierdzały instytucja wiary publicznej, w Średniowiecznej Europie byli to biskupi

- Widymat i Insert- wystawione przez spadkobierców wystawcy. Np. Król Polski po inkorporacji Prus musiał potwierdzić przywileje i nadania miejscowej szlachty gdyż występował jako spadkobierca zakonu Krzyżackiego.

Krytyka wewnętrzna i zewnętrzna źródła obejmuje odpowiedzi na trzy podstawowe pytania:

Kto?

Kiedy?

Gdzie?

Ogólna zasada brzmi, ze jakieś zdarzenie , fakt możemy uznać za rzeczywisty (miał miejsce) jeśli zostanie potwierdzony przez dwa niezależne źródła. Często jednak spełnienie tego warunku jest niemożliwe.

O rzeczywistości historycznej można pisać w sposób:

- historyczny- oddać działania i czyny zgodnie z duchem epoki

- adaptacyjny- ocenić według dzisiejszych poglądów, zapatrywań społecznych, często przy okazji ubiera się bohaterów w „kostium” współczesnych zapatrywań.

6

---