s. Joanna Łuczak
studia niestacjonarne, rok III
Aktywność osoby niepełnosprawnej
w procesie rewalidacji.
Problem akceptacji niepełnosprawności.
Pojęcie „aktywności” w procesie rewalidacji zawsze było trudne do określenie. Czy jest to „zwykła aktywność” podobna do aktywności osoby pełnosprawnej? Wiadomo, że to co dla jednej osoby będzie aktywnością dla drugiej będzie to zadanie szczególne i trudne do wykonania. Dla młodego człowieka szukającego wrażeń praca związana z rękodzielnictwem jak haftowanie, będzie cięższa niż wyprawa w wysokie góry. Tak więc aktywność jest właściwością indywidualną jednostki polegającą na większej niż u innych częstości
i intensywności jakiegoś rodzaju działań. Ta słownikowa definicja wskazuje na potrzebę doboru zajęć aktywizujących odpowiednio do poszczególnych osób. Możemy stwierdzić wiec, że aktywność osoby pełnosprawnej jest czymś innym niż aktywność osoby niepełnosprawnej. Na aktywność jednostki składają się jej praca i ruch.
Aktywność jest ważnym wyznacznikiem rozwoju psychicznego i charakterystycznym stanem człowieka jak stwierdza Elżbieta Minczakiewicz. Pod jej wpływem każda istota reguluje swoje stosunki ze światem zewnętrznym. Ma ona taką własność, że sama podlega kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem, poszerza dziedziny działalności i usprawnia rozmaite wykonywane przez człowieka czynności. Czynności są podstawą aktywności człowieka.
Podstawą zaktywizowania osoby niepełnosprawnej jest akceptacja społeczna niepełnosprawności, która ogromnie wpływa na akceptację własna osoby niepełnosprawnej. Nie będzie aktywności bez chęci działania. Nie będzie owocnego procesu rewalidacji bez aktywności osoby rewalidowanej, która wynika bezpośrednio z AKCEPTACJI. Proces
w którym pomagamy osobie niepełnosprawnej przyjąć niepełnosprawność nie uprzedza samej rewalidacji, ale jest jej nieodłączny.
Rehabilitacja jest więc dynamicznym i twórczym procesem, którego istotą jest głębsze poznanie złożonych problemów jednostki niepełnosprawnej i uczenie się ich rozwiązywania oraz osiąganie podmiotowości przez osobę niepełnosprawną w relacjach ze światem zewnętrznym.
Dowiedziono, ze medyczna głębokość dysfunkcji nie zawsze koresponduje z jej dolegliwościami w sensie psychospołecznym i nie przesądza jednoznacznie o społecznym funkcjonowaniu członka. Osoba niepełnosprawna i jej otoczenie wspólnie tworzą zarówno ograniczenia jak i możliwości udzielania skutecznego wsparcia oraz efektów tak ujętej pomocy.
Obecnie społeczeństwo jest bardziej tolerancyjne niż przed laty, jednak ta akceptacja jest głównie wyrażana werbalnie poprzez prawo, które opiera się na wartościach humanitarnych. Troska o zaspokojenie potrzeb osób niepełnosprawnych wyszła poza ramy wąskiego kręgu osób bezpośrednio zainteresowanych, a refleksja nad problematyką rehabilitacji obejmuje coraz więcej krajów i jest obiektem zainteresowania organizacji międzynarodowych.
Niestety rzeczywiste podejście indywidualne bardzo różni się od deklaracji słownych.
Z pewnością niepełnosprawność nie jest już rozumiana jako kara, ale wiedza o niej jest jeszcze zbyt mało rozpowszechniona.
Możemy mówić o pozytywnym i negatywnym odniesieniu do niepełnosprawności.
Pod pozytywnym odniesieniem do osoby niepełnosprawnej rozumiemy pełne uznanie jej praw, rozumienie jej potrzeb i właśnie akceptację. Niestety z powodu braku wiedzy, „wyniesionej z domu” postawy, braku kontaktu z tymi ludźmi i utartych postaw społecznych, braku umiejętności uwzględniania perspektyw samych niepełnosprawnych częściej spotykamy się z negatywnym odniesieniem do niepełnosprawności wyrażający się celową krytyką wynikającej ze złych intencji, pokazywaniem ich odmienności czy obojętnością.
Próbuje się wprowadzić „zdrowe” podejście do osób niepełnosprawnych, wypośrodkowując między dyskryminacją, a nadmierną opiekuńczością, wyrażającą się
w izolacji tych osób. Ważne jest tutaj uświadomienie społeczeństwa czym jest „norma” i nie przypisywanie „normy” osób pełnosprawnych osobom niepełnosprawnych -stawiając je niejako „na uboczu”. Dowiedziono bowiem, że nie samo tyko upośledzenie funkcji, lecz doświadczenie negatywnych postaw otoczenia przyczynia się do powstania lęku - a ten kolejno wpływa na zachowanie osoby niepełnosprawnej - brak woli działania czy aktywności.
Należy przypomnieć, że pomóc trzeba również bezpośrednio samym osobom niepełnosprawnym przez przystosowanie do życia w społeczeństwie.
Z tych to powodów potrzebny jest proces, który by przystosował osobę niepełnosprawną do życia. Proces ten jednak musi być dostosowany do indywidualnych potrzeb jednostki, gdyż sytuacja psychiczna osoby niepełnosprawnej nigdy nie jest identyczna, zależy bowiem od wielu czynników: od wieku w którym została dotknięta niepełnosprawnością, rodzaju i stopnia tej niepełnosprawności, przyjęcia przez najbliższych oraz własnych predyspozycji - cech charakteru i woli walki. Uważa się, iż osoba niepełnosprawna od urodzenia łatwiej akceptuje swoje braki, gdyż nie ma doświadczenia tego co utraciła w tak bezpośredni sposób. Z drugiej jednak strony doświadczenia z przed utraty pełnej sprawności mogą pomóc w odnalezieniu się w rzeczywistości i jej rozumieniu.
Z pewnością również łatwiej jest podjąć „walkę” osobom ekstrawertycznym, które już
z samej natury są bardziej aktywne i łatwiej się przystosowuję.
Trzeba sobie uświadomić, że KAŻDA osoba niepełnosprawna przechodzi proces akceptacji. Składa się on z 4 etapów, a jego czas jest zależny od sytuacji psychiczne tej osoby, czyli tych czynników, które zostały wymienione wcześniej.
Pierwszym stadium tego procesu jest doznanie niepełnosprawności. Jest to moment
w kórym zostaje stwierdzone jakieś kalectwo. U osób niepełnosprawnych od urodzenia rozpoczyna się ten etap w momencie dostrzeżenia swojej odmienności. Reakcje emocjonalne w tym stadium są bardzo gwałtowne i mogą mieć zabarwienie bardzo negatywne.
Drugi etap to uświadomienie sobie ograniczenia. Gdy emocje opadną, osoba ta obserwując, uświadamia sobie swoje ograniczenia, bezradność, niemożność. Wywołuje to zniechęcenie i bezradność.
Kolejne stadium to próba funkcjonowania z niepełnosprawnością. Etap ten może być wywołany jednorazowym spotkaniem (fizycznym w literaturze), całkowicie zmieniającym patrzenie na swoje braki.
Ostanie stadium przystosowania się pokazuje, iż osoba niepełnosprawna może funkcjonować mimo „inności”. Uświadamia sobie, że upośledzenie nie musi determinować jej życia. Dostrzega swoje talenty i możliwości. Nie zawsze osiągnięcie tego stadium jest trwałe.
Osoba odpowiednio zmotywowana, akceptowana przez społeczeństwo i akceptująca samą siebie jest zdolna do działania - chce być aktywna - wpływać na zmianę rzeczywistości. Dlatego bliżej zajmę się teraz samą aktywnością.
Aktywność, pod którą rozumiemy zabawę (jako czynność nie produktywną - określaną również mianem ruchu) i prace, ma dodatni wpływ na zdrowie, odzyskanie tężyzny fizycznej i psychicznej. Ta jej właściwość znana była już od dawna, choć dopiero współcześnie określono bliżej, na czym ona polega. Związane to było z rozwojem rehabilitacji. Mimo więc wielu argumentów za zaniechaniem aktywności osoby w procesie rehabilitacji, a skoncentrowanie się na wypoczynku, ruch i praca okazały się cenniejsze, bardziej owocne, przynoszące więcej korzyści, niż strat. Przyjmuje się zatem, że aktywność - praca - jest czynnikiem sprawczym licznych korzyści na drodze powrotu do normalnego życia. Nie wyklucza ona jednak całkowicie odpoczynku jako ważnego czynnika w procesie rehabilitacji.
Zabawa i praca są bardzo ważnym elementem rehabilitacji na każdym etapie
i w każdym właściwie przypadku. Trzeba tu jednak podkreślić, że podstawą jest odpowiedni dobór czynności aktywizujących uwzględniający poza obrazem klinicznym, poprzednie przygotowanie zawodowe ewentualne predyspozycje czy zainteresowania, zmiany
w psychice, problemy medyczno - prawne i inne. Ważne jest również jak najwcześniejsze wprowadzenie aktywności. Praca i ruch powtórzmy jeszcze raz stanowi podstawę rehabilitacji pomaga szczególnie w usprawniania poszczególnych narządów, powoduje wzrost poczucia wartości i poczucia bycia potrzebnym.
Aktywność jest ważna zarówno w procesie leczenia fizycznego jak i psychicznego, czyli ważna jest również dla osób psychicznie chorych - czego kiedyś nie brało się pod uwagę. Niesłuszne jest też stwierdzeni, że gdy odpoczywa ciało, odpoczywa też umysł. Bo
u chorego umysł nie zawsze odpoczywa wraz z ciałem.
Aktywność ma, więc, jak stwierdza Jackowiak „uzdrawiającą moc”. Wyraźnie mobilizuje wszystkie biologiczne i psychiczne właściwości organizmu u kierunku zdrowienia.
Wzrost aktywności powinien być proporcjonalny do postępu w socjalizacji jednostki. Im dalej postępuje proces przystosowani jednostki tym większa powinna być jej aktywność.
Duże znaczenia ma tutaj również zaangażowanie jednostki, jej chęci. Z reguły początkowa działalność - ruch i praca - są stymulowane, jednak powinny prowadzić do inicjatywy ze strony osoby aktywizowanej.
Ważny czynnikiem w rehabilitacji, który wpływa przede wszystkim na aktywność jednostki jest akceptacja niepełnosprawności przez otocznie: rodzina, środowisko, co wpływa na akceptację swojej inności przez samą osobę niepełnosprawną. Akceptacja jest związana z obrazem siebie, który budowany jest na uczuciach dotyczących tego za kogo się uważa dana osoba i za kogo uważają ją inni. Czyli obraz samego siebie jest zdeterminowany czynnikami subiektywnymi, jest jakby społecznym zwierciadłem człowieka. Inni ludzie wywierają wpływ na strukturę pojęcia jednostki o sobie.
Ten sposób postrzegania przez innych (szczególnie rodzinę i najbliższe otoczenia) wpływa nie tyko na jej pojęcie o sobie, lecz także na jej szanse funkcjonowania na optymalnym poziomie. Jest to bardzo ważne u osób z odchyleniami od normy szczególnie osób poniżej normy, które muszą maksymalnie mobilizować siły by móc efektywnie - szczególne dla siebie - pracować.
Obecnie obserwujemy pozytywną zmianę w nastawieniu społeczeństwa do jednostki niepełnosprawnej. Ta ewolucja, zmiana postaw i zachowań społecznych wobec autonomii społecznej i psychicznej tych jednostek, pokazuje nieznane dotąd możliwości adaptacyjno - integracyjne oraz samorealizacyjno - emocjonalne osoby niepełnosprawnej.
Większa otwartość społeczeństwa pozytywne wpływająca na samą jednostkę rehabilitowaną otwiera nowe możliwości: nowe spojrzenie na potrzeby tych ludzi oraz umożliwia łatwiejszą ich integrację.
Definicja aktywności wprowadza rozgraniczenie między ruchem, a pracą. Jedno nie wyklucza drugiego jednak praca jest specyficznym elementem aktywności jako ta, która ustawia pozycję jednostki w społeczeństwa, „daje” poczucie bycia potrzebnym po przez działalnością skierowana na wytwarzanie i działalność społeczno-kulturalną. Dlatego szerzej zajmę się zagadnieniem pracy, przystosowaniem do niej. Pod pojęciem pracy do której dana jednostka przystosowuje się z pomocą drugiego człowieka będę rozumieć szczególnie zawód, jako konkretną działalność wytwórczą.
Sam proces przystosowani do pracy jeśli zachodzi tak potrzeb rozpoczyna się
w zasadzie wraz z procesem usprawniania leczniczego, oraz w systemie kształcenia podstawowego i zawodowego. Proces ten ma pomóc w doprowadzeniu jednostki do aktywności właściwej jednostkom w ich wieku lub do aktywności jaką może maksymalnie podjąć dana jednostka uwzględniając jej możliwości. Ukierunkowanie na problem pracy - pod kontem wyboru w przyszłości zawodu (jeżeli niepełnosprawność na to pozwala) - rozpoczyna się już od I klasy. Jak już to wspominałam wcześniej ważny jest przy tym dobór pracy.
Kalectwo lub choroba ogranicza możliwości działania, utrudnia życie codzienne
i powoduje często niewłaściwy stosunek najbliższych od osoby niepełnosprawnej. Należy więc uwzględnić nie tyko predyspozycje jednostki, ale możliwości rodziny, która nie zawsze potrafi poradzić sobie za świadomością „niedoskonałości” jej członka, potrzebą opieki
i większego zainteresowania. Są to czynniki fizyczne, psychiczne oraz społeczne.
Podstawowym czynnikiem doboru zawodu jest rodzaj upośledzenia, który bezpośrednio ogranicza możliwości aktywności jednostki.
U osób upośledzonych umysłowo ważny jest również stopień upośledzenia. Największe możliwości mają tutaj oczywiście osoby lekko upośledzone. Osoby te są świadome swojej inności, a nawet niższości. Podejmowanie pracy pomaga wyjść z frustracji płynącej z tej świadomości. Głównym kierunkiem rehabilitacji jest więc przystosowanie do pracy na miarę możliwości czyli nie intelektualnej lecz fizycznej. Chodzi tutaj o wdrożenie pewnych nawyków i inicjatyw, zaznajomienie z określonymi sytuacjami, rozwijanie koordynacji mięśniowej i zręczności rąk. Wracając do problemu akceptacji należy stwierdzić, że cały ten proces powinien być powiązany z właściwym podejściem najbliższych wspierających
i dających poczucie bezpieczeństwa i akceptacji.
Ukierunkowując aktywność jednostki na naukę czynności przydatnych społecznie, dodatnio wpływamy na jej samopoczucie, kształtujemy w danej osobie wartości powszechnie cenione u pracownika: obowiązkowość, wytrwałość, dokładność, koleżeńskość. Kształtujemy wówczas nie tylko przygotowanie zawodowe, ale całokształt jego postaw
w społeczeństwie.
Możliwości przygotowania zawodowego osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym są dużo mniejsze jednak mogą oni wykonywać jakieś mechaniczne czynności pod kontrolą. Aktywność takich osób więc również jest czynnikiem niezastąpionym w rehabilitacji.
Osoby upośledzone w stopniu znacznym nie są w stanie nauczyć się czynności społecznie przydatnych. Posiadamy na ich temat bardzo znikomą widzę, nie można jednak zaniechać aktywizowania w możliwy dla nich sposób.
W procesie rewalidacji osób upośledzonych umysłowo główny akcent pada na rozwój fizyczny takiej jednostki, jej sprawność manualną, siłę i pozytywne nastawienia do samej siebie.
Podsumowując tę krótką analizę możliwości zawodowych jednostek upośledzonych umysłowo należy stwierdzić, że możliwości przystosowawcze tej grupy ludzi długo nie były doceniane. Pułap rozwojowy i przystosowawczy osób upośledzonych umysłowo jeszcze nie został osiągnięty i rokowania są coraz lepsze.
Kolejna grupą osób niepełnosprawnych są osoby niewidome i słabowidzące. Tutaj również dobór działalności zawodowej zależy od stopnia inwalidztwa wzroku. Należy pamiętać, że brak wzroku nie jest związany z obniżeniem inteligencji: dziecko niewidome jest dzieckiem normalnym, o ile przyczyna, która pozbawiła je wzroku, nie uszkodziła także kory mózgowej (Grzegorzewska, 1964).
Skoro osoba niewidoma lub słabowidząca, ma sprawny aparat przetwarzający informacje, a jedynie pozbawiona jest bodźca wzrokowego należ już od najmłodszych lat
rozpocząć stymulacje pozwalającą na kompensowanie w miarę możliwości braków innymi zmysłami. W przypadku osób, które utraciły wzrok później, należy rozpocząć rehabilitację jak najszybciej po utracie wzroku. Dlatego najważniejszym polem rehabilitacji takich osób jest kompensacja, poprzez rozwijanie zmysłów nieuszkodzonych: orientacji w przestrzeni, dotyku, smaku zapachu, słuchu. Uczy się takie osoby bardziej wyostrzonego z nich korzystania - to główne pole ich aktywności. Osoby, które mają resztki sprawnego aparatu wzrokowego rehabilituje się maksymalnie z niego korzystając, używając do tego wszelkich potrzebnych i możliwych środków (okulary, lupa, powiększona czcionka w podręczniku itp.).
Przy wyborze zawodu trzeba uwzględnić, w jaki sposób brak wzroku wpływa na sprawność fizyczną i psychiczną człowieka. Należy pamiętać o jego sprawnościach i zdolnościach, które posiada: inteligencji, zdolnościach artystyczne, ambicjach, sile fizycznej i zręczność palców, dyspozycjach poznawczych i charakterologicznych. Dziś rynek pracy oferuje między innymi takie zawody jak: masaż leczniczy, programowanie komputerowe, obsługa centrali telefonicznej, zawód asystenta socjalnego, psychologa, socjologa, organizatora życia społecznego i pracy kulturalno oświatowej, matematyka, tłumacza, dziennikarza oraz wiele innych wraz z twórczością artystyczną. Niw wskazana jest nadmierna aktywność wysiłkowa - podnoszenie ciężarów itp. - przeciwwskazana przywieli chorobach oczu. Ważne są też warunki danej pracy: odległość od miejsca zamieszkania, możliwość realizacji siebie, wydajność, twórczość.
Podsumowując należy stwierdzić, ż właściwy dobór zajęcia dla niewidomego jest głównym warunkiem udanej rehabilitacji, bo dopiero wówczas zatrudnienie w danym zawodzie daje mu satysfakcję i pozwala się realizować.
Kolejny typ niepełnosprawności jaki omówię to osoby niesłyszące i słabosłyszące.
W rehabilitacji takich osób główny nacisk kładzie się na naukę mowy - ich aktywność w tym względzie. Mowa bowiem wpływa pozytywnie na ułatwienie procesu komunikacji ze światem słyszących. A ten kontakt dodatnio na rozwój intelektualny i społeczny.
Osoba niesłysząca, jest podobnie jak osoba niewidoma, normalna umysłowo, jeżeli oczywiście przyczyna uszkodzenia słuchu nie była również przyczyna uszkodzenia kory mózgowej. Jednak z powodu zaburzonej komunikacji ze światem „normalnym” może popaść we wtórne upośledzenie nieuzasadnione ani względami psychologicznymi, ani fizjologicznymi. Tutaj mówi się, że upośledzenie takiej osoby ma przyczynę społeczną. ponownie należy podkreślić iż podobnie jak w poprzednich dysfunkcjach także osoby niesłyszące potrzebują odpowiedniej atmosfery akceptacji, miłości, która może mu zapewnić jedynie najbliższe środowisko - rodzina. Ma ono ogromny wpływ na chęć komunikowania się danej osoby ze światem zewnętrznym.
Osoby niesłyszące maja dość duży wachlarz możliwości zatrudnienia. Jedynym, ale za to sporym problemem jest niechęć otworzenia się. Osoby niesłyszące są najbardziej zamkniętą społecznością w gronie osób niepełnosprawnych. Brak możliwości wypowiedzenia się - mowy - powoduje zahamowanie rozwoju emocjonalnego uwarunkowanego rozwojem właśnie mowy i myślenia - szczególnie myślenia abstrakcyjnego związanego
z wypowiadaniem słów, które są pierwszym jego symptomem. Nie możność komunikowania się więc jest głównym powodem odchylenia w rozwoju, a nie sama głuchota.
Kompensację u tej grupy osób niepełnosprawnych należy rozumieć w dwojaki sposób: jako przerzucanie funkcji słuchu na sprawnie działające analizatory, głównie analizator wzroku, dotyku i kinestetyczny, oraz maksymalne wykorzystanie resztek słuchu za pomocna aparatu poprawiającego słuch - wypadkach posiadania ich. Na plan pierwszy w kompensacji tych osób wysuwa się jednak praca nad rozwojem postrzegania wzrokowego, a u osób
z resztkami słuchu aparatownie.
Poza typową pracą zawodową ważny jest też ruch nie zawsze związany
z wykonywaniem czynności określanych mianem pracy użytkowej. Tutaj liczy się prawidłowy dobór zabawy, organizacja czasu wolnego oraz liczne kontakty z różnymi ludźmi. Przede wszystkim zaś własną rodzina, której nie może zastąpić zakład, a szczególnie zakład na odludziu.
Biorąc pod uwagę te wszystkie aspekty aktywności osoby niepełnosprawnej należy stwierdzić, iż jest ona bardzo ważnym aspektem procesu rewalidacji. Jest jednak bardzo uzależniona od akceptacji środowiska jednostki rewalidowanej. Jak każdy człowiek, osoba niepełnosprawna jest uzależniona od innych ludzi, a nawet w sposób szczególny potrzebuje ich wsparcia nie tylko materialnego, ale przede wszystkim psychicznego. Nie zmieni się sytuacja osób niepełnosprawnych, jeżeli nie zmieni się odniesieni społeczeństwa - wzrośnie świadomość i poznanie niepełnosprawności. Nie zmieni się sytuacja osób niepełnosprawnych jeżeli nie zindywidualizuje się podejścia do każdej z nich. Dlatego rehabilitacja obejmuje środowisko i interakcje międzyosobowe, gdzie rehabilitant jest partnerem, przewodnikiem człowieka niepełnosprawnego.
Bibliografia
Zabłoci J., Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997,
Dykcie W. Szychowiak B., Nowatorskie i alternatywne metody w teorii i praktyce pedagogiki specjalnej, UAM, Poznań 2001,
Hulek A., Pedagogika rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1980,
Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa 1998,
Sowa J. Wojciechowski F., Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2001,
Strony WWW
1. www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php?literka=A&haslo=19
J. Zabłoci, Wprowadzenie do rewalidacji, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 1997 s. 75
www.wsipnet.pl/oswiata/os_slownik.php?literka=A&haslo=19
red. W. Dykcie B. Szychowiak, Nowatorskie i alternatywne metody w teorii i praktyce pedagogiki specjalnej, UAM, Poznań 2001, s.79
J. Sowa, F. Wojciechowski, Proces rehabilitacji w kontekście edukacyjnym, wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2001, s. 96-97
J. Zabłocki, dz. cyt., s. 74
tamże, s. 74
Z. Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, WSPS, Warszawa 1998,
A. Hulek, Pedagogika rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1980, s. 237,
A. Hulek A., dz. cyt., s.188,
tamże, s.189,