Piotr Skarga Kazania sejmowe

Kazanie pierwsze. Na początku sejmu przy ś. mszy sejmowej:

• rozpoczyna się cytatem z Listu św. Jakuba - o mądrości;

• autor zwraca uwagę na powód przybycia posłów - mają strzec bezpieczeństwa Rzeczypospolitej, naprawiać, reformować, uzdrawiać mając na celu dobro publiczne; do realizacji tych celów potrzeba łaski bożej ale również mądrości; sejm rozpoczyna się właśnie od uroczystej mszy św., podczas której prosi się o dary Ducha św. (prosić o mądrość powinni także sami senatorzy i posłowie);

• każdy potrzebuje mądrości Bożej; dzięki niej można zdobyć sławę, szacunek podziw i uznanie w oczach potomnych; przykładem docenienia roli mądrości i wykorzystania jej w praktyce jest Salomon;

• istnieją ludzie, którzy uważają się za mądrych, dlatego nie proszą Boga o ten dar - Skarga upomina, że nie wolno uważać się za mądrzejszych pomijając łaski Boże: „Bo fundament mądrości jest nie dufać mądrości”;

• inni ludzie posiadają mądrość „ziemską, bydlęcą i diabelską” - wiedzą jak wykorzystać rozum do realizacji celów przyziemnych; jest to politycka mądrość, która rozkazuje troszczyć się o sprawy państwa odsuwając na dalszy plan religię i zbawienie ludzi; jest to:

• mądrość ziemska, bo dotyczy tylko „doczesnego pokoju”;

• mądrość bydlęca, bo również zwierzęta kierują się instynktem przetrwania;

• mądrość diabelska, bo szatan pragnie by przywiązując dużą wagę do tego co doczesne nie zwracać uwagi na kwestię zbawienia wiecznego;

• Skarga pragnie, by senatorowie i posłowie nie należeli do żadnej z tych grup ludzi; życzy sobie by posiedli prawdziwą mądrość Bożą, bo tylko dzięki niej można skutecznie sprostać niebezpieczeństwom zagrażającym państwu;

• Skarga wymienia w skrócie najważniejsze czynniki zagrażające państwu:

• niezgody i rozterki - spowodowane konfliktami między klerem a świeckimi oraz między posłami (szlachtą) a senatem (magnaterią) i królem - konflikty stanowe;

• nieszczerość, obłuda - brak zaufania, wzajemne „obrzydzanie się” sobie, oszustwa między stanami - niezgoda sąsiedzka;

• buntownicy i szemracze - działający podczas interregnum, dążący do przejęcia rządów i obalenia władzy (często porozumiewali się z państwami ościennymi) - są jak ludzie biegający po statku (ojczyźnie), którzy wprowadzając zamieszanie doprowadzają do jego zatopienia: „zgubą ojczyzny poratowania własnego szukają”;

• zguba karności, dyscypliny i posłuszeństwa - „Nikt się urzędów ani praw nie boi, na żadne się karanie nie ogląda”; zanikła też moralność wypływająca z religii;

• wolność głupia i cielesna - głównym postulatem stagnacji w reformach była obrona dawnych praw szlacheckich; każdy wykorzystywał wolności szlacheckiego realizacji własnej polityki; pozory wolności - naprawdę ucisk warstw niższych, brak właściwego egzekwowania prawa itd.;

• osłabienie władzy królewskiej - krytyka uzyskiwania przywilejów stanowych szlachty kosztem władzy monarszej; to król powinien rządzić (jak królowie ze Starego Testamentu); nikt nie boi się króla; jawnie się go krytykuje, wpływa na jego decyzje, odbiera mu się prawa sądownicze; „A gdy na głowie zejdzie, niedługo członki ustaną”;

• sejmy niepożyteczne i utraty na sejmach - nieefektywność sejmów; posłowie marnotrawią pieniądze uczestnicząc w sejmach, które nic nie wnoszą (pieniądze mogłyby być wykorzystane do rozwoju armii): „Wiele siejecie, a mało zbieracie” - duże straty finansowe; ustanawiane prawa nie są egzekwowane; upadają dekrety sejmowe, a większego znaczenia nabierają postanowienia sejmików; sejmy nie rozwiązują żadnych istotnych problemów;

• zbliżające się niebezpieczeństwo tureckie (1596) - brak solidnego zaplecza wojskowego do obrony w przypadku wojny z Turcją;

• do rozwiązania tych problemów trzeba wielkiej mądrości przyrodzonej ale również nabytej (edukacja, wychowanie); potrzeba również mądrości Ducha św. do rządzenia państwem - jaką wykazywał się biblijny Józef, Mojżesz (dar ten otrzymało też 70 mężom - prorokujący urzędnicy na wstępie do swego urzędu);

• Skarga kieruje swe słowa do senatorów (ostentacyjnie pomija posłów) życząc im takiej mądrości Bożej, gdyż ludzka jest niekompletna; radzi, aby dobrze prosili Boga o Ducha mądrości (ale by także tą mądrością się wykazywali);

• wskazówki, co przeszkadza w zdobyciu mądrości:

• grzechy przeciwne są mądrości - „Mądrości Bożej przeciwne i nieprzyjacielem jest serce i sumienie pomazane grzechem”; należy więc oczyścić sumienie poprzez sakrament pokuty; Skarga przypomina, że senatorowie z okresu przedreformacyjnego (wcześniejsi) przed obradami także się spowiadali;

• niespokojni mądrzy być nie mogą - mądrości nie posiądą ci, co sieją niezgodę, kłótliwi, zdrajcy, buntownicy; zgoda i jedność są drogą do mądrości, zaś kłótnie i waśnie nigdy nie uczynią nikogo mądrym;

• wysokie o sobie rozumienie nie ma mądrości - wysokie mniemanie na temat własnej osoby nie czyni mądrym; nie jest więc dobrzy, by młodsi (posłowie) nie liczyli się ze zdaniem starszych (senatorów) i uważali się za mądrzejszych od nich; młodsi niepokorni nie mają rozumu;

• upór przeciwny jest mądrości - nie należy uparcie trwać przy swoim zdaniu, szczególnie gdy nie ma się racji;

• popularitis nieprzyjacielem mądrości - ubieganie się o popularność, działania, które będą podobać się ogółowi (pospólstwu), zwracanie uwagi na godność osób i popieranie działań większości nie przysporzą mądrości; lepiej nie mieć swojego zdania (i wiedzieć dlaczego), niż ślepo głosić poglądy innych;

• miłosierne uczynki jednają mądrość - bez spełniania uczynków miłosierdzia nie można liczyć na zyskanie mądrości: „Kto dobre uczynki czyni, oświeca mu Pan Bóg rozum …”;

• posądzanie skwapliwe nieprzyjaciel mądrości - szybkie podejmowanie decyzji, nieprzemyślane sądy, brak zastanowienia się przed podejmowaniem działania są przeciwne mądrości;

• obłudność mądrości nieprzyjaciel - obłudność, nieszczerość, dwulicowość są dla mądrości zagrożeniem; Skarga uskarża się, że właśnie obłudności w Rzeczypospolitej jest teraz bardzo wiele;

• Skarga przeciwstawia współczesnemu zepsutemu pokoleniu wysokie wartości moralne przodków (chwyt ten występuje w publicystyce staropolskiej od początku wieku XVI aż do połowy XVIII stulecia; dopiero ludzie Oświecenia spojrzą krytycznie na swoich dziadów i pradziadów);

• sposobem zdobycia „mądrości niebieskiej” jest rozwijanie mądrości nabytej, czyli udoskonalanej nauką, pracą; mądrości do rządów należy się uczyć, tak jak każdego innego rzemiosła; Skarga przywołuje przykład jak Faraon polecił Józefowi znaleźć ludzi mądrych do opieki nad trzodą - i do rządzenia bydła „dowcipnych” potrzeba: cóż do ludzi;

• sposoby rozwijania mądrości nabytej:

• z czytania i ksiąg roście mądrość;

• należy znać historię;

• trzeba orientować się w pismach na temat ustroju państwa oraz sposobów rządzenia nim;

• mądrość ze słuchania - rozmowy z inteligentnym rozmówcą;

• o mądrość trzeba nie tylko prosić ale i o nią się ustawicznie starać; najpierw więc należy obradować zanim podejmie się jakąś uchwałę; czynić to powinni ludzie biegli i starsi, a nie młodzi i niedoświadczeni;

• Skarga radzi, by rano skoro świt prosić Boga o natchnienie na obrady; a jeśli będzie się to czynić w imię dobra państwa i miłości do bliźnich łaska ta zostanie udzielona (Pan Bóg nie wymawia dając);

• kazanie zakończone modlitwą królewską i senatorską - prośba do Boga o pomoc dla Rzeczypospolitej, jako przedmurza chrześcijaństwa (również przed reformacyjną herezją);

Kazanie wtóre. Miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie:

• motto: „To wam rozkazuje - mówi Pan Jezus - abyście się społecznie miłowali. Pokój mój daję wam, pokój mój zostawiam wam” (Joan. 14[27]8 15[17]);

• parafraza słów z Księgi Eklezjastesa; królestwa giną i upadają;

• „Co rozumem i pilnością i cnotą stanęło, to się nierozumem i niedbałością, i złością ludzką obala. Jako ciała nasze albo wewnętrznymi chorobami, albo powierzchownymi gwałtownymi przypadkami umierają, tak i królestwa mają swoje domowe choroby, dla których upadać muszą. Mają i nieprzyjacioły mocne, którzy je wojnami i rozbojem gubią”;

• choroby Rzeczpospolitej:

• nieżyczliwość ludzka ku Rzeczypospolitej i chciwość domowego łakomstwa;

• niezgody i rozterki sąsiedzkie;

• naruszenie religiej katolickiej przysada (przywara, wada) heretyckiej zarazy;

• dostojności królewskiej i władzej osłabienie;

• prawa niesprawiedliwe;

• grzechy i złości jawne, które się przeciw Panu Bogu podniosły i pomsty od Niego wołają;

• miłość rodzi zgodę, zaś zgoda bez miłości być nie może; im szersza miłość tym lepsza, podobnie ze zgodą;

• „Dobra zgoda i pokój między pospolitym ludem, ale lepsza między pany, którzy ludźmi rządzą abo o nich radzą, a nalepsza między królmi, którzy wszytkiemu światu pokój zgodą swoją przynoszą. Przełożeni nad ludźmi bogowie są ziemscy, nie tylko dlatego, iż moc Bożą mają na ganienie złych i na ożywienie dobrych i niewinnych (...), ale nawięcej dlatego, iż oni miłosierdziem i staraniem swoim nędzę ludzką odganiać mają, aby każdy pomoc, jaką miał”;

• przykładem doskonałej miłości ludzkiej jest Pan Jezus;

• przełożeni zwą siebie bogami, bo odganiają ludzkie nędze;

• ludność całej Korony powierza swoje losy w ręce sejmu, podobnie jak Egipcjanie zawierzyli los Józefowi („Zdrowie nasze w ręku waszych”);

• porównanie możnych i rządzących krajem do gór, z których wytryskają rzeki oraz do ojców i matek sierot;

• „Was Pan Bóg podniósł na wysokie urzędy: nie dla was, abyście samo swoich pożytków pilnowali, ale dla ludu, który wam Pan Bóg powierzył, abyście nam sprawiedliwość i pokój, który od Pana Boga bierzecie, spuszczali";

• ojczyzna jest matką i daje ona swym dzieciom liczne dobrodziejstwa: chroni wiarę katolicką, daje i broni królewskiego majestatu, skupia w sobie liczne ziemie i narody, daje złotą wolność, udziela wszelkich bogactw i dostatków oraz pokoju, dała ona wojenną sławę rycerstwu polskiemu;

• ojczyzna w obecnych czasach jest uboga, podczas gdy obywatele opływają w dostatki, które są wykorzystywane dla "używania świata", a nie dla dobra narodu;

• wśród możnych panuje beztroska - nie myślą oni o przyszłości swojej ani o przyszłości ojczyzny;

• ojczyzna jest okrętem, który tonie, dlatego wszyscy powinni porzucić dobro prywatne dla ratowania dobra wspólnego; w przeciwnym wypadku zginą wszyscy i nie uratują nawet swego mienia;

• dla dobra ojczyzny powinniśmy poświęcić wszystko: majątek, siły, zdrowie, szczęście, a nawet życie; chciwość i przywiązanie do własnego majątku przeszkadza w dbałości o dobro państwa;

• Skarga wymienia tu starotestamentalne przykłady poświęcenia się jednostek dla dobra całego narodu: Mojżesz, Aod (Ehud), Samson, Dawid, Joab, Nehemiasz, Zorobabel, synowie Matatiasza, Judyta i Estera; stwierdza też, że nawet poganie uważali za cnotę poświęcenie się dla dobra ojczyzny;

• są ludzie, którzy chcieliby za obowiązek, jakim jest obrona państwa przed niebezpieczeństwami, otrzymywać zapłatę; najemny i kupiony przyjaciel jest niepewny: „Ma być zasługom zapłata, ale cnota nie ma być najemna." Bóg nagrodzi wszystkie trudy i wyrzeczenia poniesione dla dobra innych ludzi;

Kazanie siódme. O prawach niesprawiedliwych abo o piątej chorobie Rzeczypospolitej:

• motto: „Biada tym, którzy stanowią prawa nieprawiedliwe, i pisząc niesprawiedliwość piszą, aby ucisnęli ubogie na sądach i gwałt czynili w sprawie podłych ludu mego” (Isa. 10 [1-2]);

• „Prawo jest jako nauka życia i sznur (prawidło) spraw ludzkich, którym prostują postępki swoje”;

• „Dwie rzeczy ma w sobie każde prawo: drogę, którą iść, jako świeca w ciemności ukazuje, a karanim, aby z niej nie ustępował, grozi”;

• prawo przyrodzone jest wieczne i jest jednocześnie źródłem innych praw;

• prawo przyrodzone zostało odnowione przez spisanie go przez Mojżesza;

• inne rodzaje praw: duchowne, królewskie, świeckie;

• stanowić prawo może król, ponieważ na początku królowie sami byli prawem;

• duży pożytek płynie z praw pisanych;

• prawo Boże obowiązuje wszystkich (także królów i sędziów;

• porównanie praw do oczu Rzeczypospolitej;

• Bożego prawa i dzieci nauczajmy;

• lepiej miastu być bez murów, niźli być bez praw;

• do praw urzędników potrzeba i sędziów;

• prawa ludzkie różnią się od boskich;

• władza królewska jest naznaczona mocą boską (władza jako sakrament);

• prawa pisane powinny być: sprawiedliwe, wszystkim pożyteczne, mają szczepić cnotę;

• prawa powinny prowadzić do bojaźni Bożej; mają bronić czci Bożej, dlatego należy ich przestrzegać;

• do stanowienia praw potrzeba wielkiej mądrości i nabożeństwa;

• pogańscy prawodawcy nadając prawa kierowali się wolą bożków; Chrześcijanie mają zaś prawa od samego Boga;

• pisać dobrych praw nie mogą ludzie nieumiejętni, nie miłujący cnoty ani heretycy;

• mniejszy grzech stanowi zabić człowieka, niż ustanawiać złe prawa;

• konfederacja czyni gwałt prawom zarówno boskim, jak i ludzkim;

• wiele złych praw znajdujemy niestety w konstytucjach (ustawach) polskich;

• dobre są prawa, które nadaje się z myślą perspektywiczną, nie zaś tek które nadaje się na krótki okres czasu;

• złe prawa należy zmieniać (sam Bóg odmienił swoje prawa); złe prawo jest gorsze od tyranii;

• cesarz Maurycjusz został ukarany za złe prawa (Maurycjusz, cesarz bizantyński w latach 582-602, zginął na skutek buntu armii, któremu przewodził centurion Fokas; w 602 r. powstańcy opanowali Konstantynopol, gdzie Maurycjusz został zgładzony wraz z całą rodziną; cesarzem ogłoszono Fokasa);

• Skarga podobnie jak Modrzewski, stwierdza, że bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności; wylicza prawa niesprawiedliwe, m.in. o mężobójstwie, krzywdzące chłopa, dla którego żąda wolności osobistej, chociaż podobnie jak Modrzewski akceptuje stany społeczne;

6

---