Krzysztof Kamil Baczyński: Wybór poezji. Oprac. J. Święch. Wyd. Ossolineum, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk - Łódź 1989. BN Seria I, numer 265
ŻYCIORYS:
- K. K. Baczyński ur. 22. 01. 1921 r. w Warszawie,
jego ojciec, Stanisław Baczyński był krytykiem literackim, powieściopisarzem, publicystą, historykiem literatury; piłsudczyk, uczestnik III powstania śląskiego, należał do postępowej lewicy kulturalnej, zmarł 27.07.1939 r.
matka - Stefania z Zieleńczyków (1889 - 1953) - uzdolniona humanistycznie, wydaje książki dla dzieci,
Baczyński (K.K.) cierpiał na astmę, 2 razy wyjeżdżał do Jugosławii dla poratowania zdrowia (ślad tego w juweniliach),
od matki przejął przywiązanie do prawd wiary chrześcijańskiej i dobrą znajomość Biblii,
uczęszczał do I Państwowego Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego w Warszawie,
jesień 1935 - wstępuje do półjawnej młodzieżowej organizacji socjalistycznej „Spartakus”, przybrał tu pseudonim „Emil”,
wysoką rangę poezji Baczyńskiego ustaliła rozprawa krytyczna Kazimierza Wyki List do Jana Bugaja,
Baczyński zbliża się do grupy „Płomienie”, zrzeszającej młodzież socjalistyczną,
jesień 1942 - Baczyński wstępuje na tajny Uniwersytet Warszawski, na polonistykę, uczęszczał na komplety nieregularnie, po pół roku studia porzucił,
wiosna / lato 1943 wstępuje do Grup Szturmowych Szarych Szeregów (miał wtedy 22 lata),
koniec 1943 - wstępuje do redakcji „Drogi”,
żonę Barbarę poznał pod koniec 1941 roku, 3. 06. 1942 wzięli ślub w kościele Św. Trójcy na Solcu,
Baczyński wstąpił do batalionu „Zośka”, otrzymał przydział do plutonu „Alek” kompanii „Rudy” i równocześnie wstąpił do tajnej Harcerskiej Szkoły Podchorążych Rezerwy „Agricola” (tę szkołę ukończył na początku 1944 roku ze stopniem st. strzelca podchorążego). W „Zośce” stanął na czele sekcji liczącej 5 harcerzy, brał udział w akcji wysadzenia pociągu na trasie Tłuszcz - Urle, udzielał swego mieszkania jako skrytki na broń,
1.07.1944 został zwolniony z dotychczasowej funkcji z powodu małej przydatności w warunkach bojowych (odebrał to jako degradację i przeniósł się do batalionu „Parasol”),
w dniu wybuchu powstania jego pluton otrzymał rozkaz stawienia się na odprawę przy ulicy Focha, odwołanie tego rozkazu przyszło za późno i poeta znalazł się poza plutonem,
2.08. przyłączył się do grupy II baonu motorowego, który przygotowywał atak na Pałac Blanka, poniósł tu śmierć 4.08.1944. Żona przeżyła go o kilkanaście dni.
JUWENILIA
stanowią rodzaj osobistego dziennika, zapis przelotnych nastrojów i wrażeń, wspomnień z wakacji nad Adriatykiem, świadectwo pierwszej miłości,
styl nastrojowo-dekadencki, pejzaż miejski jest powleczony spleenem, odraza do tłumu przejęta od Tuwima i Rimbauda,
banalne młodopolskie poetyzmy (perły, tęcze, łzy, korale, lazury) sąsiadują z brutalnym słownictwem (pysk, łach, ścierwo, szmata ludzka), ze słowami nowoczesnymi (tramwaj, szyny), z neologizmami (gęść, bledź, podbieg),
natura jest przeważnie egzotyczna, jawi się jak wymarzony kres wędrówek bohatera,
tendencja do umieszczania egzystencji człowieka w skali uniwersalnej,
Spartakus to pierwszy bohater samotny, nie pogodzony z losem, szermierz wolności,
Autor deprecjonuje mit bohaterstwa - łatwo zostać bohaterem, trudniej okazać się człowiekiem,
Wzory: Baudelaire, Verlaine, Rimbaud, Tuwim, futuryści, katastrofiści, Czechowicz, Norwid,
Wrzesień 1939: pojawiają się stopniowo postawy lęku, grozy, przerażenia, którego nie dało się zneutralizować. Wciąż jeszcze jest w poezji Baczyńskiego skłonność do estetyzującej przesady, nadmiar zdobnictwa, powierzchownej ornamentyki - nadawało to światu znamię nierealności i sztuczności. Zaznacza się w tym czasie gotycyzm - widoczny w częstych nawrotach do scenerii niby-średniowiecznej (zamki, krużganki, rycerze, księżniczki, oberże, kolczugi itp.), upodobaniach do zjaw, upiorów, wisielców, wampirów.
Dwa debiutanckie tomiki Baczyńskiego: Zamknięty echem (lato 1940), Dwie miłości (jesień 1940) - zawierały wiersze z pierwszego roku wojny.
W poezji Baczyńskiego widać nawiązania do Józefa Czechowicza, wileńskich „Żagarystów”: Jerzego Zagórskiego, Aleksandra Rymkiewicza, Czesława Miłosza, Władysława Sebyły.
Historiozoficzny katastrofizm splata się z katastrofizmem (…) osobistym, z dramatem człowieka, którego wejściu w życie dorosłe towarzyszy bolesna udręka i niepewność jutra. Dotknęła go ruina dotychczasowych wiar i wartości, stąd przejmująca nostalgia za rajem utraconego dzieciństwa. Ów katastrofizm jest szyfrem przeżyć i doświadczeń bardzo osobistych, daremną próbą ponownego wejścia w mit, jasny i pogodny, gwarantujący spokój i bezpieczeństwo, wbrew historii, która jest doświadczeniem zła, grozy i chaosu.
RAJ:
Wyrazem tęsknoty do stano harmonii są motywy rajskie - egzotyczne zwierzęta, rośliny podzwrotnikowe, pierwsi rodzice. Raj jest sygnalizowany przez kolory: zieleń, błękit, złoto. Ale wizjom raju towarzyszą też obrazy zniszczenia, chaosu. Sen jasny i pogodny wchodzi w opozycję z koszmarnym i męczącym.
MAGIA:
Baczyński w dwóch pierwszych latach wojny preferuje wzorce poezji awangardowej, z uprzywilejowaniem Przybosia,
ewolucja Baczyńskiego to stopniowe i systematyczny doskonalenie środków poetyckich
poezja Baczyńskiego zyskuje moc ewokowania mitycznej, baśniowo-legendowej przeszłości, ożywia stare mity i nadaje im nowe znaczenie,
ruch obrazów poetyckich bierze początek z rzeki i płynięcia. Płynny żywioł nadaje rzeczywistości przedstawionej charakter zmienny, zacierający kontury, wprowadzający rzeczy i zjawiska w sieć wzajemnych zależności. To, że wszystko kojarzy się z rzeką i płynięciem ma związek z koncepcją „spełnionej Apokalipsy” i jest dziełem katastrofistów,
tę samą funkcję co ruch rzeczny, pełni sen,
symboliczne posługiwanie się kolorem,
słowa-klucze - dają oszczędną gospodarkę leksyką, eliminację słów i motywów zbędnych,
słowa związane ze śpiewem, muzyką (flety, lutnie, liry, skrzypce, dzwony, piosenki, nuty, kolędy, kantyczki, kołysanki, ballady, kantyleny),
sylabizm i tonizm to najczęstsze cechy rytmizowania,
śpiew ma dar przemieniania rzeczywistości, pieśń jest wyposażona w swoistą moc kreacyjną,
O ŚNIE:
w snach koszmarnych w sposób przesadnie wyolbrzymiony odbija się to, czego człowiek doświadcza na jawie,
we śnie człowiek zdaje sobie sprawę z realnego zagrożenia,
bywają sny prorocze, wizjonerskie, będące zapowiedzią tego, co ma nastąpić, czyli sny katastroficzne,
znaczenie snu odbiega od praktyki potocznej,
Baczyński posługuje się snem jako metodą obrazowania, dzięki której świat przedstawiony traci realne kontury, zyskując przez to na pełnej autonomii jako rzeczywistość osobna, oniryczna,
Takie posługiwanie się techniką snu jest bliskie praktyce Czechowicza, katastrofistów,
PORAŻENIE OKUPACYJNE: (termin Wyki)
trzecia okupacyjna jesień (1941)(wtedy wzrost terroru hitlerowskiego wobec ludności),
trzeźwy i bezkompromisowy rozrachunek poety ze sobą, zdemaskowanie własnej postawy kapitulanckiej,
zmiana postawy wobec najważniejszych zagadnień bytu narodowego,
poszerzenie horyzontów myślowych poezji,
zwrot do tradycji romantycznej (szczególnie do Słowackiego i Norwida),
po jesieni 1941 roku poezja Baczyńskiego staje się terenem ścierania się 2 przeciwstawnych tendencji artystycznych: 1) liryka „czysta”, obecna w twórczości poety od początku, dająca pierwszeństwo swobodnej grze wyobraźni; 2) wynikająca z potrzeby zaangażowania, czyli zajęcia aktywnej postawy wobec bieżących wydarzeń,
przestrojenie poetyki na tony pokrewny pieśni tyrtejskiej: uprzywilejowanie hymnu, rapsodu, elegii, apelu, psalmu, modlitwy; retoryczność i deklamacyjność, ton wysoki. Poeta to natchniony wieszcz, budziciel sumień, krytyk społecznych wad i nadużyć
POEMATY BAŚNIOWE:
powstają od wiosny 1941 do początków roku następnego,
wpływ na powstawanie takich poematów miały praktyki katastrofistów, którzy wymyślili swą odmianę poematu baśniowo-fantastycznego, złożonego z luźnej sekwencji obrazów-scen, operującego techniką snu i magii,
utwory-przypowieści, zmierzające do szerokich, uniwersalnych uogólnień, kreujące świat osobny ale z aluzjami do wydarzeń współczesnych,
Baczyński wykorzystał paraboliczny, przenośny charakter, ułatwiający mówienie nie wprost o sprawach współczesnych,
Poemat o Chrystusie dziecięcym (1940) zapowiada nową problematykę,
1941: Olbrzym w lesie, Serce jak obłok, Szklany ptak, styczeń 1942: Wesele poety,
Łowy. Ballada (luty 1942), Śpiew o rycerzu purpurowej chmury (kwiecień 1942),
przeplatają się w nich wątki baśniowo-legendowe, mitologiczne, religijne,
bohaterowie tytaniczni - streszcza się w nich marzenie o nadludziach, wyposażonych w niezwykłą siłę duchową, istotach o nieulękłym sercu, odpornych na wszelkie razy i cierpienia
ŚLADAMI TAJEMNIC GENEZYJSKICH:
wiersz Jesień 41 r. - rozpoczyna dojrzały okres twórczości,
podkreśla Baczyński nawiązania do tradycji, do Słowackiego,
Jesień 41 r. - była pierwszym programowym przyznaniem się Baczyńskiego do więzi duchowej ze Słowackim,
Genesis - praca Ducha, który w procesie ciągłej ewolucji wciela się wciąż w inne kształty i formy,
na wyobrażenie człowieka składa się to, co jest rezultatem „uwięzienia” w ciele i materii - symbolizują to słowa: glina, bryła, głaz; ale i słowa obrazujące pierwiastki irracjonalne: forma, kształt, kolumna, posąg,
przeplatają się u Baczyńskiego dwa pierwiastki: religijny (odnowienie dogmatów wiary) i pogański (akcentuje immanentną doskonałość rytmu przyrodniczego, w którego ramach człowiek czuje się niepożądanym intruzem, postawionym niżej wobec innych tworów natury. Te pierwiastki mają obudzić w człowieku żądzę moralnej doskonałości, nauczyć go dystansu do chwili bieżącej, tj. uodpornić na pokusy działań w imię celów doraźnych i nietrwałych,
w nagłych zachwyceniach obiekt nieustannie wymyka się podmiotowi,
gdy człowiek osiągnie wyższy, ezoteryczny stopień poznania, jego zmysły stają się wyczulone na niematerialną, duchową postać rzeczy, bogatszą od zwykłej, bo zawierającą w sobie możliwości wielu urzeczywistnień,
słowa: ptaki, pył, potok, promień, skrzydło, biały, jasny, złoty - tworzą szyfr poetycki, za pomocą którego autor sugeruje zjawiska i procesy rozgrywające się w sferze Ducha,
słowo „poznanie” ma sens ujemny, oznacza wiedzę cząstkową i fałszywą, jaką zdobywa człowiek ufny w potęgę rozumu, w istocie zaś ograniczony przez wąski horyzont spraw bieżących,
bohater mistycznych wierszy Baczyńskiego to człowiek żyjący na krawędzi dwóch światów: doczesnego i nadprzyrodzonego, taka koncepcja człowieka ujawniała jego wewnętrzny dramat, dramat zawieszenia między niebem a ziemią. Owo rozłamanie decyduje o tym, że to, co się składa na wyobrażenie człowieka (ręka, oczy, słuch, dotyk…) układa się w opozycyjne szeregi leksykalne - dodatni i ujemny, duchowy i ziemski,
w nauce genezyjskiej poeta dostrzegał zarysy programu życia godnego w warunkach zaprzeczających ludzkiej godności, życia oddanego w służbę ogólnoludzkim wartościom: dobru, prawdzie, miłości, sprawiedliwości, pięknu
ŚWIAT WYOBRAŹNI:
poetyka katastroficzna to ogniwo w procesie przyswajania romantyzmu,
fantazjotwórstwo zyskuje na znaczeniu jako szyfr, odsłaniający ukrytą, metafizyczną stronę zjawisk,
świat nigdy nie sprowadza się do form gotowych i zakończonych, jest terenem dynamicznego ścierania się przeciwstawnych sił i tendencji,
sposobem kształtowania fikcji artystycznej jest przemiana, ciągła metamorfoza, powiązana z zasadą płynnego ruchu,
zasada odbicia - wszystko ma swoje odbicie, cały świat jawi się jako gigantyczny system zwierciadeł, które podwajają istnienie każdej rzeczy,
człowiek stanowi nieodłączną cząstkę kosmosu,
kosmos jest przestrzenią, w której na rozkaz niewidzialnego Boga wszystko łączy się ze sobą i uzupełnia
POETA WOBEC RELIGII:
po okresie porażenia okupacyjnego pojawiają się teksty, które zawsze angażują sferę wyobrażeń i pojęć religijnych,
wiara jest równoznaczna z metafizyczną postawą człowieka wobec Absolutu, jest wtajemniczeniem w transcendentny porządek zjawisk,
ludziom współczesnym zarzuca Baczyński lenistwo duchowe, apatię, grzechy zbiorowe. Wiara stanowi dla nich azyl i ucieczkę przed osobistą odpowiedzialnością za zło, w którym i oni mają swój udział,
wiara ma służyć terapii duchowej, ma prowadzić do przemiany wewnętrznej, ma rozwijać w ludziach cnoty i obudzić pragnienie świętości,
słowo „kościół” ma ujemne konotacje - sacrum jest tam profanowane przez faryzejską interpretację dogmatów wiary, chrześcijanie w imię wyższych racji utaczają krwi innych, posługując się fałszywym mianem katolików,
porusza poetę krzywda wyrządzona najmłodszym (Dzieci na mrozie), kobietom, starcom,
jego zdaniem mesjańskie aspiracje wypływają ze słabości charakterów,
ludzie nie cenią sobie życia w jego pełni i niepowtarzalności,
kto lekceważy życie, traci jedyną szansę bycia pełnym człowiekiem, świadomym własnej mocy i godności, stale czyniącym wybór w imię wiecznych, nienaruszalnych wartości
modlitwy i psalmy Baczyńskiego przypominają kontemplacje mistyków i ascetów,
do wyobraźni Baczyńskiego silnie przemawiała idea bezosobowego bóstwa, boga, który jest obecny we wszystkich tworach i zjawiskach kosmosu (stąd komplikacje w wizerunku Boga),
PÓŹNY WNUK (związki z Norwidem):
związki z poezją Norwida,
Norwid pomaga poecie zrozumieć czas, w którym żył i określić własne miejsce w nim,
Baczyński szukał poetyki, która pozwoli mu uniknąć potocznych skojarzeń, tyrtejskiego budzenia sumień, ideologii niewinnie uciśnionych ofiar. Norwid uczył cierpliwości i opanowania w obliczu wydarzeń, które skłaniały do zbyt porywczych, nierealistycznych działań,
z pism Norwida płynęła zachęta do uprawiania swoistej ascezy i stoickiej pokory, odsunięcia się na taki dystans, który lepiej pozwalał zrozumieć racje nasze i naszych wrogów,
z Norwida jest u Baczyńskiego ton gwałtownej polemiki ze społeczeństwem, dyskusja, mająca na celu zdemaskowanie fałszywych wyobrażeń na temat wielkości, czyli uściślania i przewartościowania obiegowych pojęć, posługiwanie się techniką ironii i przemilczeń,
bohater prawdziwy demonstruje minimalizm celów i środków, dopiero taki człowiek może odnosić prawdziwe zwycięstwa, a nie krótkotrwałe sukcesy (rozróżnienie takie pochodzi od Norwida),
dystans do społeczeństwa i chwili bieżącej,
ironia (też z Norwida),
wojna jest próbą charakterów i moralności,
człowiek to artysta, rzeźbiarz, rzemieślnik, snycerz, architekt, czyli ktoś, kto ciągle tworzy, by zmieniać siebie i własne otoczenie,
poeta ma w pogardzie świadectwo zmysłów, bo one fałszują obraz rzeczywistości,
historia jest dla Baczyńskiego zaprzeczeniem idei postępu, dzieje to nieustanny pochód ku nicości
EROTYKA:
adresatką wierszy miłosnych jest Barbara Drapczyńska,
pierwsze utwory jej poświęcone: Rzeczy niepokój, Kołysanka („Nie bój się nocy…”), Wyroki, Biała magia, Wesele poety,
bohaterka staje się integralną częścią kosmosu, jest stale współobecna w każdym zjawisku natury, dlatego nietrwała, bo z jednego stanu migotliwie przechodząca w drugi,
archetyp miłości nadaje jego erotyce swoisty wygląd, wpływa na jej zjawiskowość, kojarzy się z wzorami miłości romantycznej, np. od Słowackiego,
SŁOWA-KLUCZE:
by wejść w kontakt z autorem należy się zdobyć na maksimum uwagi i cierpliwości, mozolnie porównywać ze sobą teksty i na tej podstawie wydobywać analogie znaczeniowe między nimi,
do każdego słowa-klucza przypisane są pewne kręgi skojarzeń (konotacji), słowa te pełniły więc rolę haseł,
pola znaczeniowe poszczególnych słów-kluczy zachodzą na siebie,
sen ma kilka znaczeń: ciągły stan umierania, bezruch, milczenie, cisza, zwierzęcość,
odbicie: rzeki, deszcz, łzy, krople,
woda,
iluminacje Ducha symbolizowane są przez: ogień, jasność, blask, gwiazdę, dzień, noc,
serce: ptak, owoc, wiosło,
SŁOWO I CZYN:
w poezji jest antynomia słowa i czynu,
czyn - postulat aktywnego włączenia się poety w spory i dyskusje bieżące, kłócił się z poezją „czystą”,
poeta - żołnierz, człowiek czynu, wychowawca narodu, krytyk społecznych nadużyć, moralista, ukazujący idealne wzorce zachowań,
poeta utożsamia się z rolą mówcy wobec zbiorowego audytorium,
zwrot do sylabizmu,
WOKÓŁ ETHOSU RYCERSKIEGO:
dzisiejsi „rycerze” to brutalni apologeci siły, militaryści, zwolennicy krwawych porachunków z wrogiem,
żołnierze czasów Baczyńskiego musieli po każdej „akcji” wracać do egzystencji cywilnej, co powodowało w nich frustrację, załamania psychiczne,
utwory z lat 1943 - 1944 rozwijają temat ceny, jaką bohater musi zapłacić za dokonany wybór,
wojna to teren ścierania się dwóch pierwiastków: Dobra i Zła, ducha i materii,
pozytywny sens walki: stanowi ona wielką próbę naprawy świata, jest nadzieją przywrócenia moralnego ładu, normy, jest krucjatą przeciwko złu i nienawiści,
odżył mit rycerzy chrześcijańskich, orędowników miłości,
PROZA:
jest w niej trochę humoru, autoironii, groteski w stylu Schulza, Gombrowicza,
po 1939 roku ukazywała groźbę mistyfikacji, tj. zamykania oczu na to, co straszne i ponure,
późniejszy nurt prozy - opowiadania o treści realistycznej, jakby komentarz do poezji,
są to typowe utwory „z tezą”, wykazujące niedostatki artystyczne
DRAMAT:
1 dramat, bez tytułu, powstał może w tym czasie, co poemat Wybór (identyczność sytuacji i postaci),
pozbawiony walorów teatralnych,
Grupa ta głosiła hasła humanizmu socjalistycznego.
„Droga” to pismo założone w grudniu 1943 roku, skupiała młodzież akademicką o przekonaniach lewicowo-socjalistycznych. Baczyński objął tu dział poezji. Współpracowniczką „Drogi” była także Barbara z Drapczyńskich, żona poety, pisująca tu pod pseudonimem Agnieszki Dembowej.
s. XXVII
s. LXI
pozdrowionka - izia211