Historia i rozwój szkolnictwa specjalnego w Polsce

Istnieje wiele występujących w literaturze przedmiotu definicji pedagogiki specjalnej. Jedna z ogólnie przyjętych definicji ujmuje pedagogikę specjalną jako dział pedagogiki, którego podstawowym obiektem zainteresowania jest człowiek wymagający wsparcia i pomocy w przekraczaniu różnorakich trudności, utrudniających mu rozwój i funkcjonowanie społeczne. Bardzo kompletną i przejrzystą definicję zaproponował Władysław Dykcik. Według niego: „pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń”.

Głównymi działami pedagogiki specjalnej ze względu na rodzaj odchyleń od normy są:

- pedagogika zdolnych i uzdolnionych,

- pedagogika rewalidacyjna, rehabilitacyjna (upośledzenie umysłowe, wady wzroku, wady słuchu),

- pedagogika lecznicza, terapeutyczna,

- pedagogika resocjalizacyjna,

- pedagogika korekcyjna.

Teoria i praktyka pedagogiki specjalnej w oczywisty sposób związana jest z funkcjonowaniem kształcenia specjalnego, jego rozwojem i zmianami w systemie szkolnictwa specjalnego. Rozwój szkolnictwa specjalnego w Polsce z wielu powodów - głównie natury historycznej - był znacznie opóźniony w stosunku do innych krajów europejskich. Samą ideę kształcenia specjalnego wywodzić można z poglądów Jana Amosa Komeńskiego, zawartych przede wszystkim w jego najważniejszym dziele pt. „Wielka dydaktyka”, w którym postulował objęcie opieką i nauczaniem ludzi upośledzonych umysłowo i z tej racji odrzuconych przez społeczeństwo. Zasadniczy przełom w tej dziedzinie związany jest jednak z czasami Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a konkretnie z przyjęciem w roku 1789 Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela. Od tego czasu rozpoczął się we Francji i innych krajach europejskich wielki ruch na rzecz ludzi upośledzonych. Pod koniec XVIII wieku w Paryżu powstały szkoły dla dzieci głuchych i niewidomych. Zreformowano również szpitalnictwo psychiatryczne, zaś w innych krajach zaczęły powstawać różnorodne inicjatywy filantropijne i społeczno-ekonomiczne dotyczące osób upośledzonych umysłowo.

Na terenie ziem polskich pierwsze poważne starania w zakresie ogólnie pojętego szkolnictwa specjalnego podjęto na początku XIX wieku. Twórcą pierwszej szkoły z internatem dla dzieci głuchych był w 1817 roku ksiądz Jakub Falkowski. W 1816 roku ksiądz Falkowski założył w Szczuczynie Instytut Głuchoniemych. Rok później działalność Instytutu przeniesiona została do Warszawy i właśnie to wydarzenie uznaje się powszechnie za powstanie szkoły. Ksiądz Falkowski pełnił funkcję rektora szkoły do 1831 roku. Dzięki jego staraniom Instytut dorobił się nowego gmachu przy ulicy Trzech Krzyży. W 1830 roku liczba uczniów i pensjonariuszy Instytutu wynosiła około 60 osób. Do najbliższych współpracowników księdza Falkowskiego należał m.in. zasłużony dla kształcenia dzieci głuchych Jan Siestrzyński, który wprowadził w Instytucie naukę zawodu dla uczniów. Instytut księdza Falkowskiego funkcjonował z powodzeniem w okresie międzywojennym. W roku szkolnym 1933/1934 oddział głuchoniemych obejmował następujące działy:

- przedszkole  - 1klasa, 11 dzieci , 1 ochroniarka,

- szkoła powszechna - 8 klas, 148 uczniów, 15 nauczycieli klasowych oraz 7 nauczycieli specjalnych,

- kursy dokształcające 4 klasy, 48 uczniów,

- szkoła rzemiosł - 5 warsztatów / drukarstwa, stolarstwa, szewstwa, krawiectwa /oraz kursy jedwabnictwa, ogrodnictwa, gospodarstwa domowego i szycia,  93 uczniów , 5 instruktorów.

Instytut zniszczony przez Niemców podczas II wojny światowej został odbudowany w 1948 roku, zaś w 1983 roku otrzymał imię swojego założyciela - księdza Jakuba Falkowskiego.

W 1830 roku we Lwowie powstał Galicyjski Zakład dla Głuchoniemych. Pierwszym kierownikiem został Dominik Wichitil, były nauczyciel głuchych w Pradze. Początkowo nauczono głuchych w języku niemieckim co ujemnie wpływało na porozumienie się ze środowiskiem polskim, w 1856 roku wprowadzono do nauczania język ojczysty. W roku szkolnym 1932/33 Zakład  liczył 139 uczniów. Przy zakładzie  były warsztaty / stolarski, szewski, krawiecki i introligatorski a także była prowadzona  nauka robót ręcznych w celu przygotowania do rzemiosła. W 1832 roku powstał Wojewódzki/Królewski Zakład dla Głuchoniemych w Poznaniu. W latach 1932-33 uczyło się tam 153 wychowanków. Grono nauczycielskie  składało się z 18  osób włącznie z Dyrektorem. W internacie - 2 opiekunów wychowawców, 1 opiekunka i pomocnica oraz 1 pielęgniarka chorych. Podczas zajęć szkolnych głusi uczyli się fachu introligatorskiego i drzewnego. W późniejszym czasie podobne instytucje powstały również w Łodzi (1915), Warszawie (1920) i Wejherowie (1921). W 1925 roku z inicjatywy Towarzystwa Opieki nad Głuchoniemymi i Umysłowo Chorymi Żydami w Polsce utworzona została w Warszawie Szkoła dla Głuchoniemych Dzieci Żydowskich.

 

W roku 1842 dzięki staraniom księdza Józefa Szczygielskiego rozpoczęła działalność

pierwsza na ziemiach polskich szkoła dla niewidomych stanowiąca formalnie oddział Instytutu, który przyjął nazwę Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych. W 1853 roku w Wolsztynie powstał zakład dla dzieci niewidomych, przeniesiony później do Bydgoszczy. Na ziemiach polskich znajdujących się pod zaborem austriackim placówki dla dzieci głuchych i niewidomych utworzono we Lwowie, Międzyrzeczu Podlaskim i w Łodzi. Przełomowe znaczenie dla szkolnictwa i opieki nad dziećmi niewidomymi w Polsce miało powstanie w 1911 roku Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi. Założycielką Towarzystwa była zakonnica Róża Maria Czacka, niewidoma od 22 roku życia. Od początku działalności Towarzystwo wykazywało dużą aktywność, której nie przerwała nawet I wojna światowa. W 1921 roku rozpoczęto budowę Zakładu dla Niewidomych w Laskach, który stał się instytucją centralną Towarzystwa dającą ociemniałym przygotowanie do pracy, warsztat pracy i schronienie, szkoły dla dzieci, internaty, wytwórnie, szpital i schronienie dla starców i niezdolnych do pracy. Placówka w Laskach była najważniejszym tego typu ośrodkiem w okresie międzywojennym, nie przerwała swojej działalności również w czasie II wojny światowej zapisując chlubną kartę w dziejach polskiej konspiracji i walki z okupantem. Po zakończeniu wojny Towarzystwo zostało reaktywowane, kontynuowano także pracę w zakładzie w Laskach. Obecnie zakład w Laskach działa pod nazwą Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej i dysponuje obszerną bazą sportowo-rehabilitacyjną oraz bytową, która umożliwia prowadzenie wielu cennych przedsięwzięć oświatowych w zakresie kształcenia dzieci niewidomych.

Początki działań w zakresie resocjalizacji nieletnich miały miejsce w Polsce już w XVII wieku. Za najstarszy zakład wychowawczy w Polsce uważa się założony w 1629 roku Instytut Umoralniania Dzieci w Mokotowie. Zakład zbudowano ze składek publicznych, a w 1636 roku król Władysław IV wydał przywilej zapewniający zakładowi środki do zaspokojenia potrzeb materialnych oraz szkolenia zawodowego podopiecznych. W okresie zaborów, w 1829 roku powstało Towarzystwo Wspierające Instytut Dzieci Moralnie Zaniedbanych. Istotną rolę w rozwoju zakładów dla młodzieży niedostosowanej społecznie odegrało otwarcie w 1876 roku tzw. osady w Studzieńcu pod Skierniewicami. Osada posiadała własny system wychowawczy opracowany przez dr W.Miklaszewskiego, własną organizację oraz system kar i nagród. Rozwój i model funkcjonowania systemu opieki wychowawczej nad nieletnimi w okresie zaborów uzależniony był przede wszystkim od prądów oświatowych państw zaborczych.

Z działalnością wspomnianego już Towarzystwa Wspierającego Instytut Dzieci Moralnie Zaniedbanych związany był utworzony w 1829 roku w Warszawie z inicjatywy Fryderyka Skarbka Instytut Moralnej Poprawy, który z biegiem lat przeistoczył się w zakład poprawczy dla nieletnich. Wychowankowie uczyli się wybranego zawodu, ale też kaligrafii, śpiewu, pracowali w warsztatach. Karano ich za uchylanie się od nauki i pracy. Karą było  ograniczenie posiłków, odbieranie prawa do zabawy, izolacja, a nawet chłosta. Po zajęciach wychowankowie uczestniczyli w umoralniających pogadankach. Kontakt z rodziną był ograniczony. Pod koniec XIX wieku powstał dom poprawczy w Chojnicach i zakład wychowawczo-poprawczy dla nieletnich przestępców w Szubinie (dla 150 wychowanków). Jakiekolwiek poważniejsze zmiany w systemie resocjalizacji nieletnich stały się możliwe dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W 1919 roku Naczelnik Józef Piłsudski podpisał dekret o stworzeniu sądów dla nieletnich. W 1925 r. nie było w Polsce państwowych zakładów poprawczych dla dziewcząt. Kolonia w Puszczy Mariańskiej istniała tylko do 1922 r. . Z powodu zbyt małej liczby dziewcząt została zamknięta. Zaczęto tam umieszczać chłopców do 14 lat. Oprócz Zakładu w Puszczy Mariańskiej i w Studzieńcu działały również  podobne zakłady w Głazie, Wielucinach (pod Wilnem), Przędzielnicy (okolice Przemyśla), śląskim Cieszynie i Chojnicach na Pomorzu. Istniały też zakłady wychowania zapobiegawczego. Towarzystwo Ochrony Kobiet prowadziło zakład wychowawczy dla dziewcząt w wieku 9-14 lat. Działały też siedmioklasowe gimnazja Pijarów dla trudnych wychowawczo chłopców (w Rakowicach pod Krakowem i w Ostrowiu (woj. poznańskie). W gimnazjach tych panowało ograniczenie wolności.

Według danych z 1938 roku w Polsce działały następujące placówki poprawcze i wychowawcze:

• Państwowe Zakłady Poprawcze dla Chłopców w Głazie, Koźminie-Lipowcu, Klewaniu, Kcyni Przędzelnicy, Studzieniecu oraz w Wielucianach.

• Samorządowy zakład poprawczy dla chłopców w Szubinie

• Prywatny Zakład Poprawczy dla Dziewcząt w Kamieniu Pomorskim (siostry Elżbietanki), Częstochowie (siostry Magdalenki), Zimnem k. Włodzimierza Wołyńskiego - dla dziewcząt prawosławnych, Warszawie  (siostry Magdalenki),

• Samorządowy Zakład Wychowawczy dla Chłopców w Wejherowie, we Lwowie im. dr. Czerwińskiego i w Antoniewie.

• Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt na Okęciu (Towarzystwo Patriotyczne Opieki nad Więźniami)

• Samorządowy Zakład Wychowawczy dla Dziewcząt w Bolechowie.

• Samorządowe Zakłady Specjalne dla Upośledzonych Umysłowo Chłopców  Dziewcząt w Gniewie.

• Państwowy Zakład Wychowawczy dla Trudnych Chłopców w Koźminie.

Okupacja hitlerowska w Polsce praktycznie uniemożliwiła funkcjonowanie placówek resocjalizacyjnych. Dopiero z biegiem czasu ukształtował się nowy, aktualnie obowiązujący w kraju system resocjalizacji nieletnich, oparty na odpowiednich podstawach prawnych. Obecnie funkcjonują w Polsce 32 placówki dla nieletnich, z czego  4 dla dziewcząt. Placówki te, to 2 zakłady poprawcze i 15 schronisk dla nieletnich. Dysponują one 1769 miejscami, w tym 79 dla chłopców oraz 190 dla dziewcząt (dane Ministerstwa Sprawiedliwości).

Pod koniec XIX wieku zaczęły powstawać pierwsze szkoły dla dzieci upośledzonych umysłowo, przede wszystkim w Wielkim Księstwie Poznańskim i na Śląsku. W 1887 roku założono szkołę w Poznaniu. Według innych źródeł (W.Gasik) poznańska szkoła powstała dopiero w 1896 roku, zaś w późniejszych latach utworzono również placówki w Toruniu, Owińskach, Chorzowie, Katowicach, Bytomiu, Piekarach. Trzy placówki kształcące upośledzone umysłowo dzieci utworzono w zaborze austriackim. Powstały one w Równem (zał. w 1904 r.) i we Lwowie (zał. w 1911 r.). W 1912 r. prof. Jan Piltz utworzył w Krakowie pierwszy w Polsce zakład dla dzieci z odchyleniami w rozwoju umysłowym. W Królestwie Kongresowym najwcześniejszą placówkę dla dzieci upośledzonych umysłowo zorganizowała w 1904 r. gmina ewangelicko-augsburska w Warszawie, a w 1907 podobną instytucję utworzył w Karolinie magistrat warszawski. Rok później Danuta Zylberowa i Eugenia Lublinerowa uruchomiły prywatną szkołę dla upośledzonych w Warszawie. Była ona wykorzystywana w pracach eksperymentalnych Polskiego Towarzystwa Badań nad Dziećmi, które stanowiło jedyne w Polsce środowisko prowadzące badania - jeszcze przed odzyskaniem niepodległości - nad zagadnieniami dotyczącymi upośledzenia umysłowego i szkół dla upośledzonych umysłowo dzieci. Towarzystwo powstało w 1907 r. na wzór podobnych instytucji europejskich. Inicjatorami jego powołania byli m.in. Jan Władysław Dawid i Aniela Szycówna, kierująca Towarzystwem od momentu powstania aż do śmierci w 1921 r.

Ważną rolę w rozwoju teorii i praktyki kształcenia specjalnego dzieci upośledzonych w Polsce odegrała Józefa Joteyko (1866 - 1928), która jako przedstawiciel „nowego wychowania” we Francji przygotowywała w latach I wojny światowej pierwsze projekty organizacji systemu wychowania i kształcenia dzieci upośledzonych dla przyszłej, niepodległej Polski. Początkowo skupiała się nad zebranymi materiałami empirycznymi do pracy społecznej. Poznała tam studentkę Marię Grzegorzewską. W 1918 roku wraz z Marią Grzegorzewską zapoczątkowała ruch, tj. Polską Ligę Nauczania. Współpracowała z wieloma pismami i wydawnictwami naukowymi. Jej dorobek naukowy liczy 262 prace opublikowane oraz wiele zaawansowanych prac w rękopisie. Większość z nich dotyczy zagadnień pedagogicznych, przede wszystkim badań nad wrażeniami zmysłowymi, rozwojem i wychowaniem dzieci anormalnych, diagnozowaniem potrzeb i kwalifikowaniem dzieci upośledzonych. Domagała się, aby w ramach szkoły powszechnej były tworzone oddziały specjalne i brała aktywny udział w kształceniu nauczycieli dla potrzeb szkolnictwa specjalnego.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku oczywista stała się konieczność stworzenia nowego, przystosowanego do aktualnej sytuacji systemu szkolnictwa, w tym także szkolnictwa specjalnego. Już w lutym 1919 roku wprowadzono „Dekret o obowiązku szkolnym”. Dekret wprowadził obowiązkowy siedmioletni okres kształcenia dla wszystkich dzieci, w tym dzieci upośledzonych umysłowo, jeżeli w danej miejscowości istnieje zakład kształcenia specjalnego. Wielkie znaczenie dla regulacji prawnej sytuacji osób upośledzonych miało ustanowienie 17 marca 1921 roku Konstytucji marcowej, która w artykułach 102, 103, 118, 119, 120 chroniła prawa do opieki i ochrony także dzieci niepełnosprawnych. Na przełomie 1919 i 1920 roku w Warszawie uruchomiono roczny kurs seminaryjny dla nauczycieli dzieci upośledzonych umysłowo. W 1921 roku powołano do życia Państwowe Seminarium Pedagogiki Specjalnej i Państwowy Instytut Fonetyczny, które stanowiły fundament utworzonego rok później z inicjatywy Marii Grzegorzewskiej Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej.

Celem PIPS miało być prowadzenie badań z zakresu pedagogiki specjalnej oraz kształcenie i doskonalenie nauczycieli szkół specjalnych. W okresie międzywojennym Instytut wykształcił większość kwalifikowanych nauczycieli szkół specjalnych oraz stworzył i rozwinął dziedziny pedagogiki specjalnej: tyflopedagogikę, surdopedagogikę, oligofrenopedagogikę, pedagogikę terapeutyczną i resocjalizacyjną. Wśród wykładowców PIPS znaleźli się m.in. Janusz Korczak, Tytus Benni, Sergiusz Essen, Natalia Han-Ilgiewicz, Józefa Joteyko, zaś po II wojnie światowej Janina Doroszewska, Otton Lipkowski, Kazimierz Kirejczyk czy Aleksander Hulek. Wszyscy oni pozostawali pod wpływem autorytetu założycielki Instytutu Marii Grzegorzewskiej.

Działalność PIPS była nierozerwalnie związana z osobą Marii Grzegorzewskiej. Pod jej kierunkiem Instytut opracował wiele nowatorskich metod rozpoznawania i diagnozowania potrzeb osób niepełnosprawnych, swoistych form i metod nauczania i wychowania oraz skutecznych strategii współpracy z ich rodzinami. Od początku działała tam pracownia psychopedagogiczna, której pracownicy podejmowali podstawowe prace w dziedzinie diagnozy i selekcji dzieci do placówek specjalnych. Udoskonalano w niej metody diagnozy i w sposób praktyczny zaznajamiano z nimi studentów. Dopracowano się również odpowiednich narzędzi badań, przede wszystkim przez adaptacje wzorów zagranicznych (np. testów Bineta, Simona, Termana) oraz opracowano schematy i druki konieczne do prawidłowego przebiegu prac diagnostyczno-selekcyjnych. Instytut prowadził także Poradnię Pedagogiki Leczniczej, w której współpracowali ze sobą pedagodzy, psycholodzy, pracownicy socjalni i ochrony zdrowia. Poradnia kierowana przez Marię Grzegorzewską, prowadziła badania, wywiady środowiskowe, udzielała porad rodzicom i nauczycielom w zakresie wychowania dziecka w szkole, w rodzinie i środowisku. Poważne zadania pełniła Poradnia Ortofoniczna Instytutu założona w 1921 r. przez ówczesnego dyrektora Instytutu Fonetycznego na Uniwersytecie Warszawskim, profesora Tytusa Beniniego. Była jedną z podstawowych placówek naukowo-badawczych PIPS, a pierwszym jej kierownikiem był dr Władysław Jarecki, dyrektor Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Działalność poradni ukierunkowana była zarówno na reedukację zaburzeń mowy, jak też specjalistyczną pracę lekarską i pedagogiczną.

Trzeba zaznaczyć, że w okresie międzywojennym ilość szkół specjalnych nie zaspokajała potrzeb edukacyjnych państwa. „Ocenia się, że przed samą wojną znajdowało się w placówkach specjalnych w Polsce około 15% dzieci głuchych, 20% niewidomych, 12% upośledzonych umysłowo i 10% moralnie zaniedbanych (niedostosowanych społecznie). Szkoły specjalne były instytucjami publicznymi, ale także prywatnymi i społecznymi. Do tych ostatnich należały Zakład Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach podwarszawskich, Zakład Ociemniałych we Lwowie, Instytut Głuchoniemych w Warszawie, Szkoła Ćwiczeń PIPS dla dzieci upośledzonych umysłowo”.

Działalność niemal wszystkich istniejących szkół i zakładów specjalnych przerwał wybuch II wojny światowej. W okresie okupacji hitlerowskiej sytuacja ludzi upośledzonych była tragiczna. Naziści głosili teorię, według której ludzi upośledzonych umysłowo, chorych psychicznie, epileptyków, psychopatów, niewidomych i niedowidzących, głuchych i niedosłyszących, słabych fizycznie należało bezwzględnie eliminować. Swoją teorię okupanci konsekwentnie wdrażali w praktyce. Wymordowano pacjentów szpitali psychiatrycznych, wiele dzieci upośledzonych umysłowo, niewidomych i kalekich. Zamykano szkoły specjalne na terenach włączonych do Rzeszy. Pracowały jedynie nieliczne szkoły i zakłady specjalne np. Instytut Głuchoniemych w Warszawie, trzy szkoły specjalne dla upośledzonych umysłowo, zakłady wychowawcze dla dziewcząt i chłopców, Zakład dla Niewidomych w Laskach oraz szkoły w Krakowie, Lublinie, Siedlcach i Piotrkowie Trybunalskim. Nauczyciele uczestniczyli w walce zbrojnej z okupantem oraz tajnym nauczaniu. Wielu wykładowców Instytutu Pedagogiki Specjalnej wymordowano. Podwarszawskie Laski były silnym ośrodkiem konspiracji. Mieścił się tutaj szpital wojenny, a później powstańczy.

Po zakończeniu wojny temat kształcenia osób niepełnosprawnych stopniowo powrócił w obszar zainteresowania naukowców i praktyków. Pomimo wyniszczenia kraju i zubożenia kadr pedagogicznych ponownie powstają nowe placówki dla osób niepełnosprawnych, ożywa praca naukowa. Wśród pedagogów, którzy przetrwali wojnę i wrócili do zawodowej aktywności znalazła się m.in. Maria Grzegorzewska.

Uznawana za najwybitniejszą przedstawicielkę pedagogiki specjalnej w Polsce Maria Grzegorzewska kierowała pracami Państwowego Instytutu Pedagogiki Specjalnej od jego założenia do 1960 roku. W 1924 roku pod jej przewodnictwem przy Związku Nauczycielstwa Polskiego powstała Sekcja Szkolnictwa Specjalnego. Sekcja rozpoczęła wydawanie kwartalnika „Szkoła Specjalna” poświęconego sprawom wychowania i nauczania dzieci upośledzonych. Redaktorem naczelnym czasopisma została Maria Grzegorzewska. W latach 1930-1935 organizowała i była dyrektorem Państwowego Instytutu Nauczycielskiego. W okresie okupacji pracowała w tajnym szkolnictwie. W latach 1957-1959 była profesorem zorganizowanej przez siebie Katedry Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Warszawskiego. Maria Grzegorzewska zmodyfikowała i dostosowała do warunków polskich metodę ośrodków zainteresowań O.Decroly'ego, którą wdrażała wraz z Michałem Wawrzynowskim do szkół specjalnych. Pozostawiła po sobie także bogaty dorobek naukowy udokumentowany licznymi pracami z dziedziny pedagogiki specjalnej.

Wprowadzenie specjalizacji w zakresie pedagogiki specjalnej na Uniwersytecie Warszawskim przy Wydziale Pedagogiki znacznie zmieniło sytuację całego szkolnictwa specjalnego w kontekście systemu oświaty. „Od tej chwili wszyscy studenci pedagogiki słuchali wykładów z pedagogiki specjalnej, a ponadto kilkunastoosobowa grupa mogła po trzecim roku studiów wybrać pedagogikę specjalną jako specjalizację kierunkową. Obejmowała ona na IV roku studiów następujące przedmioty: psychopatologię ogólną dziecka z elementami neurologii i psychologię kliniczną. Na V roku studenci wybierali konkretną specjalność, np. upośledzenie umysłowe, wada słuchu, niedostosowanie społeczne lub przewlekłe schorzenia i uszkodzenia motoryczne. Z tego zakresu prowadzili studia, uczyli się metod nauczania i wychowania oraz przygotowywali pracę magisterską”. Dzięki temu zaistniała realna możliwość pozyskania nowych, fachowo wykształconych kadr pedagogicznych przygotowanych odpowiednio do pracy z dziećmi upośledzonymi.

„Przełomowym rokiem dla pedagogiki specjalnej był rok 1970, ponieważ wówczas Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej przekształcono formalnie w wyższą szkołę zawodową, co zmieniło dotychczasowy status studiów w zakresie pedagogiki specjalnej. Pierwsi absolwenci z dyplomem wyższej szkoły zawodowej opuścili uczelnię w 1973 roku, a pierwsi magistrzy pedagogiki specjalnej - w ramach studiów uzupełniających - pojawili się w Polsce w 1975 roku. W 1973 roku uruchomiono także - trwające do dziś - jednolite studia magisterskie (dzienne i zaoczne) najpierw czteroletnie, a od 1981 roku - pięcioletnie. W latach osiemdziesiątych rozwinięto w Wyższej Szkole Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej oraz w niektórych uniwersytetach i wyższych szkołach pedagogicznych - studia podyplomowe z pedagogiki specjalnej, wzorem studiów podyplomowych dla sędziów dla nieletnich organizowanych przez Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej w latach sześćdziesiątych”.

W XXI wieku możliwości kształcenia pedagogów specjalnych zdecydowanie się zwiększyły. Wzrosła liczba uczelni - państwowych i prywatnych - umożliwiających uzyskanie kwalifikacji w zakresie różnych dziedzin pedagogiki specjalnej. Uczelnie kształcące pedagogów specjalnych oferują różnorodne formy i tryby studiów. Są to: studia dzienne i zaoczne, studia licencjackie, studia podyplomowe, uzupełniające magisterskie, kursy kwalifikacyjne dające uprawnienia do pracy z dziećmi upośledzonymi oraz o specjalnych potrzebach edukacyjnych, a nawet studia uzupełniające odbywane za pośrednictwem Internetu (wygodna i popularna lecz kontrowersyjna forma). W efekcie nastąpił widoczny przyrost kadry pedagogów specjalnych, co z jednej strony zabezpiecza potrzeby kadrowe szkolnictwa specjalnego, z drugiej zaś stawia pod małym znakiem zapytania kompetencje zawodowe niektórych pedagogów kształconych w bardzo szybkim i pobieżnym trybie. Bezsporny jest jednak związek rozwoju edukacji wyższej w zakresie pedagogiki specjalnej z pozytywnymi zmianami w samym szkolnictwie specjalnym (ilościowymi - powstawanie nowych szkół i specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych oraz jakościowymi). Zwłaszcza powstanie nowego typu placówek, czyli specjalnych ośrodków szkolno-wychowawczych przyniosło zauważalną poprawę jakości w szkolnictwie specjalnym.

Według definicji: „Specjalny ośrodek szkolno-wychowawczy to placówka oświatowo-wychowawcza dla dzieci i młodzieży w wieku od 4 do 18 lat, zakwalifikowanych do nauczania w niej, lub do pomocy specjalnej, z powodu braku w miejscu zamieszkania odpowiedniego przedszkola lub szkoły. W skład specjalnego ośrodka szkolno-wychowawczego wchodzi internat oraz placówki szkolne (przedszkole, szkoła specjalna, specjalna szkoła zawodowa). Jednym z pierwszych SOSW w Polsce (1972 rok) była placówka w Pruszkowie, wcześniej funkcjonująca jako Państwowy Zakład Wychowawczy. Specjalne ośrodki szkolno-wychowawcze dysponują na ogół dobrą, albo bardzo dobrą bazą sprzętową, lokalową i kadrową. W wielu przypadkach poza placówkami wymienionymi w definicji znajdują w nich miejsce także specjalistyczne poradnie, obiekty sportowe, ośrodki terapeutyczno-rehabilitacyjne itp. Przykładem takiego ośrodka jest np. SOSW dla Dzieci Niewidomych im. Róży Czackiej w Laskach i wiele innych ośrodków działających na terenie całego kraju.

Rozwój i przemiany w polskim szkolnictwie specjalnym zawsze uwarunkowane były w znacznym stopniu tendencjami pojawiającymi się w pedagogice specjalnej. Szczególnie ważną i silnie lansowaną w ostatnich latach wydaje się koncepcja nauczania integracyjnego. Integracyjny system kształcenia i wychowania polega na maksymalnym włączeniu dzieci i młodzieży z odchyleniami od normy do szkół masowych i innych placówek, umożliwiając im - w miarę możliwości - wzrastanie i naukę w gronie zdrowych rówieśników. Integrując społecznie niepełnosprawnych, stwarzamy im warunki, aby mogli wychowywać się w swojej rodzinie, uczyć się w szkole powszechnej, wzrastać w naturalnym środowisku wśród pełnosprawnych rówieśników. Historia nauczania integracyjnego w Polsce ma zaledwie ćwierć wieku. Prekursorem kształcenia integracyjnego w Polsce był Aleksander Hulek, dzięki któremu zaczęto interesować się bardziej tym problemem. Pierwsza przedszkolna grupa integracyjna powstała w Warszawie w roku 1989 przy rehabilitacyjnej placówce służby zdrowia i oparta została na doświadczeniach krajów zachodnich. W 1995 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej powołało oficjalnie klasy integracyjne. „Kształcenie specjalne ma tu rehabilitować niepełnosprawnych, tj. przygotować ich do współżycia ze środowiskiem i do pracy zawodowej użytecznej dla nich i społeczeństwa. Realizacja tego celu jest możliwa, jeżeli proces kształcenia będzie prowadzony metodycznie i z przekonaniem o wartości społecznej wychowanków, jeżeli stworzy się im odpowiednie warunki wychowania i rozwoju. Klasy liczą 15-20 uczniów, w tym 3-5 niepełnosprawnych w różnym stopniu. W każdej klasie obejmującej uczniów o co najmniej dwóch rodzajach niepełnosprawności z nauczycielami przedmiotu powinien współpracować pedagog specjalny”. Rosnąca popularność nauczania integracyjnego świadczy o dynamicznych procesach zachodzących w polskim szkolnictwie specjalnym, o tym, że ciągłym zmianom ulegają metody nauczania specjalnego, sposoby ich wdrażania oraz ogólny obraz szkolnictwa specjalnego w Polsce.

Stan aktualny szkolnictwa specjalnego według danych Głównego Urzędu Statystycznego - rok szkolny 2013/2014 (wybór danych):

W roku szkolnym 2013/2014 w szkołach podstawowych dla dzieci i młodzieży uczyło się 59,9 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Do 760 szkół podstawowych specjalnych uczęszczało 23,4 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Liczba specjalnych szkół podstawowych jest znacznie wyższa w miastach niż na wsi. Ma to związek z działalnością w miastach poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz różnorodnych instytucji wspomagających osoby niepełnosprawne, prowadzących działalność na rzecz ich integracji ze środowiskiem. Uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego w większości przypadków uczęszczali do szkół podstawowych ogólnodostępnych (60,9% a w poprzednim roku szkolnym 60,1%). Kształciło się tam 36,5 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym w oddziałach specjalnych - 2,1%, w oddziałach integracyjnych - 38,4%, natomiast w oddziałach ogólnodostępnych - 59,4 %. Indywidualnemu nauczaniu podlegało 4,0 tys. uczniów niepełnosprawnych.

W roku szkolnym 2013/2014 w gimnazjach dla dzieci i młodzieży uczyło się 48,3 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Stanowili oni 4,3% (podobnie jak w poprzednim roku szkolnym) zbiorowości uczniów gimnazjów dla dzieci i młodzieży. Do gimnazjów ogólnodostępnych uczęszczało 45,5% uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Do 839 gimnazjów specjalnych uczęszczało 26,4 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Liczba specjalnych gimnazjów jest wyższa w miastach niż na wsi. Podobnie jak w przypadku kształcenia w szkołach podstawowych, ma to związek ze zlokalizowaniem w miastach poradni psychologiczno-pedagogicznych oraz różnorodnych instytucji wspomagających osoby niepełnosprawne W gimnazjach ogólnodostępnych kształciło się 22,0 tys. uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, w tym w oddziałach specjalnych - 3,4%, w oddziałach integracyjnych - 31,6%, natomiast w oddziałach ogólnodostępnych - 65,0%.

Indywidualnemu nauczaniu podlegało 2,7 tys. uczniów niepełnosprawnych.

W roku szkolnym 2013/2014 funkcjonowały 973 ponadgimnazjalne szkoły specjalne, z czego 166 (17,1%) działało na wsi. Spośród wszystkich szkół tego typu 726 placówek (74,6%) kształciło uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, umiarkowanym lub znacznym. Kształceniem głównie uczniów niesłyszących i słabosłyszących zajmowały się 82 (8,4%) szkoły specjalne, a 28(2,9%) szkół kształciło uczniów niewidomych i słabowidzących. Pozostałych 137 szkół specjalnych (14,1%) prowadziło kształcenie uczniów

niepełnosprawnych ruchowo, przewlekle chorych, niedostosowanych społecznie, zagrożonych niedostosowaniem społecznym lub uzależnieniami, niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz innymi zaburzeniami wskazującymi na potrzebę kształcenia w szkole specjalnej.

B I B L I O G R A F I A

Literatura przedmiotu:

Balcerek M., Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku, [w:] S.Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990

Dykcik W. (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997

Gasik W., Rozwój praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w Polsce w latach 1816-1945, [w:] U.Eckert, K.Poznański (red.), Pedagogika specjalna w Polsce. Wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju, Warszawa 1992

Gasik W., Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (1939-1945), [w:] S.Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990

Grochowski L., Początki nauczania dzieci upośledzonych i zorganizowanej opieki nad moralnie zaniedbanymi, [w:] S.Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990

Lipkowski O., Pedagogika specjalna, Warszawa 1977

Lipkowski O., Resocjalizacja, Warszawa 1987

Okoń W., Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992

Pańczyk J., Pedagogika specjalna w Polsce u progu XXI wieku, [w:] W.Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997

Sękowska Z., Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001

Źródła internetowe:

http://www.pzg.warszawa.pl/historia/836-historia-szkolnictwa-nieslyszacych (Polski Związek Głuchych)

http://pl.wikipedia.org (Wikipedia)

http://www.laski.edu.pl (Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi w Laskach)

http://pedagogika-specjalna.edu.pl/teoria/historia-resocjalizacji-nieletnich-w-polsce (Pedagogika Specjalna - portal dla nauczycieli, M.Wolska-Surmacz, Historia resocjalizacji nieletnich w Polsce)

http://portalwiedzy.onet.pl (Wiem - portal wiedzy)

http://stat.gov.pl (Główny Urząd Statystyczny)

O.Lipkowski, Pedagogika specjalna, Warszawa 1977, s. 8.

W.Dykcik (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997, s. 13.

Ibidem, s. 22.

L.Grochowski, Początki nauczania dzieci upośledzonych i zorganizowanej opieki nad moralnie zaniedbanymi, [w:] S.Mauersberg (red.), Dzieje szkolnictwa i pedagogiki specjalnej, Warszawa 1990, s. 27-29.

Z.Sękowska, Wprowadzenie do pedagogiki specjalnej, Warszawa 2001, s. 41.

Ibidem, s. 42.

L.Grochowski, op.cit., s. 37-39.

http://www.pzg.warszawa.pl/historia/836-historia-szkolnictwa-nieslyszacych [dostęp: 26.08.2015].

Na podstawie: Kalendarz -Informator Głuchoniemych z lat 1933-1934 opracowany przez Komitet Wydawniczy: J. Sapiejewski (słysz.), K. Włostowski  niesłysz.), St. Rysiński (słysz.), H. Łabęcki ( niesłysz.) i W. Dobrowolski ( niesłysz.)

Ibidem

L.Grochowski, op.cit., s. 44.

http://pl.wikipedia.org [dostęp: 26.08.2015]

http://www.laski.edu.pl [dostęp: 26.08.2015]

Z.Sękowska, op.cit., 63-64.

M.Wolska-Surmacz, Historia resocjalizacji nieletnich w Polsce - http://pedagogika-specjalna.edu.pl/teoria/historia-resocjalizacji-nieletnich-w-polsce [dostęp: 27.08.2015]

Ibidem

Z.Sękowska, op.cit., s. 42.

W.Gasik, Szkolnictwo specjalne w latach wojny i okupacji (1939-1945), [w] S.Mauersberg (red.), op.cit., 102-104.

M.Balcerek, Szkolnictwo specjalne i pedagogika specjalna w pierwszej połowie XX wieku, [w:] S.Mauersberg (red.), op.cit., 199-201.

Ibidem, s. 208.

J.Pańczyk, Pedagogika specjalna w Polsce u progu XXI wieku, [w:] W.Dykcik (red.), op.cit., s. 85.

Z.Sękowska, op.cit., s. 43.

M.Balcerek, op.cit., s. 215-216.

M.Balcerek, op.cit., s. 211-217.

W.Gasik, Rozwój praktyki i teorii pedagogiki specjalnej w Polsce w latach 1816-1945, [w:] U.Eckert, K.Poznański (red.), Pedagogika specjalna w Polsce. Wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju, Warszawa 1992, s. 25.

O.Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1987, s. 57.

Z.Sękowska, op.cit., s. 44.

Z.Sękowska, op.cit., s. 44.

W.Okoń, Słownik pedagogiczny, Warszawa 1992, s. 66.

Z.Sękowska, op.cit., s. 51-52.

J.Pańczyk, op.cit., s. 87-88.

http://portalwiedzy.onet.pl/ [dostęp: 27.08.2015]

Z.Sękowska, op.cit., s. 48

http://stat.gov.pl [dostęp:27.08.2015]

Pełne dane dotyczące stanu polskiego szkolnictwa specjalnego znajdują się na stronie Głównego Urzędu Statystycznego: http://stat.gov.pl

8

---